LESSICI FILOSOFICI

Johann Heinrich Alsted (1588-1638)

Nato alla metà di marzo del 1588 a Ballersbach presso Herborn, in Germania, Johann Heinrich Alsted (lat. Johannes Henricus Alstedius) era figlio di un pastore, Jakob (m. 1622). Studiò filosofia e filologia alla Schola Nassovica di Herborn, dove divenne professore ordinario, sempre di filosofia. Come educatore, esercitò una forte influenza su Johann Amos Comenius, che nel 1611-1613 fu suo allievo. Intorno al 1615 Alsted sposò Anna Katherine – figlia del celebre stampatore accademico Christoph Rab (Corvinus) –, da cui ebbe due figli ed una figlia.

Nel 1618-1619 rappresentò al Sinodo di Dordrecht la Chiesa della Contea di Nassau. Professore di teologia, sempre ad Herborn, nel 1629 fu chiamato alla medesima cattedra dell’Università riformata di Weißenburg (Siebenbürgen), in Transilvania. Ivi morì, l’8 novembre 1638. In filosofia si mostrò vicino al ramismo (fu uno dei maestri della scuola «sistematica» o «semi-ramistica»), in teologia professò il predestinazionismo e il millenarismo (nella sua Diatribede mille annis apocalypticis, del 1627, sostenne – in singolare concordanza con il pietista transilvano Johann Kelp, 1673-1708 – che il regno di Cristo avrebbe avuto inizio nel 1694).

Fu autore di un numero incalcolabile di testi, spesso di carattere enciclopedico, per i quali venne anche accusato di plagio, non senza fondamento.

Opere

Artium liberalium, ac facultatum omnium systema mnemonicum. De modo discendi. In libros septem digestum et congestum... Cum encyclopaediae, artis Lullisticae et Cabbalisticae perfectissima explicatione, Francofurti, [s.d.].

Metaphysicae brevissima delineatio; semel atq[ue] iterum ad disputandum publice proposita sub praesidio Dn. Johannis-Henrici Alstedii, philosophiae in illustri Herbornaea professoris praestantissimi, praeceptoris sibi observandi, a Johanne Litomilo Litomissleno, [Herborn?], [s.e.], Anno Coronationis pii induperatoris Matthiae, [1611?].

Systema physicae harmoniae, quatuor libellis methodice propositum...,Herbonae Nassoviorum, [s.e.], 1612.

Philosophia digne restituta: libros quatuor praecognitorum philosophicorum complectens: quorum I. Archelogia, de principiis disciplinarum. II. Hexilogia, de habitibus intellectualibus. III. Technologia, de natura et differentiis disciplinarum. IV. Canonica, de modo discendi..., Herbornae Nassoviorum, [s.e.], 1612.

Orator sex libris informatus: in quorum I. Praecognita. II. Oratoria communis. III. Epistolica. IV. Methodus eloquentiae. V. Critica. VI. Rhetorica ecclesiastica. Accedit Consilium de locis communibus rectee adornandis, Herbornae Nassoviorum, [s.e.], 1612.

Methodus admirandorum mathematicorum; completens novem libros Mathese[o]s universae: in quorum 1. Mathematica generalis. 2. Arithmetica. 3. Geometria. 4. Cosmographia. 5. Uranoscopia. 6. Geographia. 7. Optica. 8. Musica. 9. Architectonica, Herbornae Nassoviorum, [s.e.], 1613.

Praecognitorum theologicorum libri duo: naturam theologiae explicantes, et rationem studii illius plenissime monstrantes, Francofurt., Apud Antonium Hummium, 1614.

Theologia naturalis: exhibens augustissimam naturae scholam; in qua creaturae Dei communi sermone ad omnes pariter docendos utuntur... Cum indice necessario in calce adnexo, [Frankfurt am Main?], apud Antonium Hummium, 1615.

Rhetorica, quatuor libris proponens universum ornate dicendi modum, per praecepta brevia, canones selectos, et commentaria dilucida. Quibus scientia laudatissimae artis ususque amplissimus continetur..., Herbornae Nassoviorum, [Christoph Rab], 1616.

Theologia scholastica didactica. Exhibens locos communes theologicos methodo scholastica, quatuor in partes tributa, Hanoviae, sumptibus Conradi Eifridi, 1618.

Cursus philosophici encyclopaedia libris xxvii complectens: universae philosophiae methodum, serie praeceptorum, regularum et commentariorum perpetua: insertis compendiis, lemmatibus, controversiis, tabulis, florilegiis, figuris, lexicis, locis communibus et indicibus, ita ut hoc volumen possit esse instar bibliothecae philosophicae..., Herbornae Nassoviorum, typis Christophori Corvini, 1620.

Lexicon theologicum, in quo sacrosanctae theologiae termini dilucide explicantur iuxta seriem locorum communium... Accedit necessaria monitio de lectione Novi Testamenti. Cum elencho capitum, sectionum, rerum atque verborum, Hanoviae, sumptibus Conradi Eifridi, 1620.

Theologia polemica, exhibens praecipuas huius aevi in religionis negotio controversias septem in partes tributa... Hanoviae, sumptibus Conradi Eifridi, 1620.

Theologia casuum, exhibens anatomen conscientiae et scholam tentationum, in quibus universae quaestiones ad conscientiam recte aut prave factorum pertinentes breviter et dilucide tractantur... Hanoviae, sumptibus Conradi Eifridi, 1621.

Theologia catechetica, exhibens sacratissimam novitiolorum Christianorum scholam, in qua summa fidei, et operum duarum Christianismi columnarum, ex Bibliis parvis methodice proponitur et exponitur..., Hanoviae, apud Conradum Eifridum, 1622.

Theologia prophetica, exhibens I. Rhetoricam ecclesiasticam, in qua proponitur ars concionandi, et illustratur promptuario concionum locupletissimo. II. Politiam ecclesiasticam. Accedit Theologia acroamatica... Cum indice capitum, rerum et verborum. Hanoviae, sumptibus Conrad Eifridi, 1622.

Methodus sacrosanctae theologiae: octo libris tradita, in quorum I. Praecognita. II. Theologia naturalis. III. Theologia catechetica. IV. Theologia scholastica. V. Theologia casuum. VI. Prophetica. VII. Acroamatica... Hanoviae, apud Conradum Eifridum bibliopol., 1623.

Compendium theologicum, exhibens methodum SS. theologiae octo partibus absolutam, et tribus indicibus instructam..., Hanouiae, sumptibus Conradi Eifridi, 1624.

Thesaurus chronologiae: in quo universa temporum et historiarum series in omni vitae genere ponitur ob oculos..., Herbornae Nassoviorum, [Eredi di Christoph Rab], 1624.

Triumphus Bibliorum sacrorum seu encyclopaedia Biblica, apud B. Schmidt, Francofurti, 1625.

Distinctiones per universam theologiam sumtae ex canone sacrarum literarum et classicis theologis, Francofurtum, Eifrid, 1626.

Diatribe de mille annis apocalypticis, non illis chiliastarum et phantastarum, sed BB. Danielis et Iohannis, Francofurti, sumptibus C. Eifridi, 1627.

Danielis Chamieri Delphinatis Panstratia Catholica completa, sive, Controversiarum de religione adversus pontificios corpus supplementum tomi quarti de sacramentis, et tomus quintus de ecclesia..., [Frankfurt am Main?], [Egenolff Emmel?], 1629.

Encyclopaedia septem tomis distincta: I. Praecognita disciplinarum, libris quatuor. II. Philologia, libris sex. III. Philosophia theoretica, libris decem. IV. Philosophia practica, libris quatuor. V. Tres superiores facultates, libris tribus. VI. Artes mechanicae, libris tribus. VII. Farragines disciplinarum, libris quinque. Serie praeceptorum, regularum, et commentariorum perpetua. Insertis passim tabulis compendiis, lemmatibus marginalibus, lexicis, controversiis, figuris, florilegiis, locis communibus, et indicibus; ita quidem, ut hoc volumen, secunda cura limatum et auctum, possit esse instar bibliothecae instructissimae, Herbornae Nassouiorum, [s.e.], 1630

De manducatione spirituali, transsubstantione, sacrificio missae dissertatio. Eiusdem de ecclesia eiusque partibus et proprietatibus tractatus adversus Bellarmini et Becani et aliorum pontificiorum errores. Qui supplem. vice D. Chamierii Panstratiae in editione Germanica adiectus est. Accessit Joh. Prideauxii de ecclesiae visibilitate, doctissima lectio; et Ben. Tur. de natura ecclesiae disputatio, Genevae, typis Matthaei Berjon., 1630.

Trifolium propheticum, id est Canticum canticorum Salomonis, prophetia Danielis, Apocalypsis Johannis sic explicata, ut series textus, et series temporis prophetici e regione positae lucem menti, et consolationem cordi ingerant. Ad Cyrillum, Patriarcham universi Orientis Constantinopoli, Herbornae Nassoviorum, [s.e.], 1640.

Clavis artis Lullianae, et verae logices duos in libellos tributa: id est solida dilucidatio artis magnae, generalis, et ultimae, quam Raymundus Lullius invenit, ut esset quarumcunque artium et scientiarum clavigera et serperastra: edita in usum et gratiam eorum qui impendis delectantur compendiis, et confusionem sciolorum, qui juventutem fatigant dispendiis... Ne sutor ultra crepidam, accessit novum speculum logices minime vulgaris, Argentorati, sumptibus heredum Lazari Zetzneri, 1652.

Informazioni bibliografiche

Maria Rosa Antognazza, Howard Hotson, Alsted and Leibniz: on God, the Magistrate and the Millenium, Wiesbaden, Harrassowitz, 1999.

Howard Hotson, Johann Heinrich Alsted 1588-1638: Between Renaissance, Reformation and Universal Reform, Oxford, Clarendon Press, 2000.

William Jervis Jones, German Lexicography in the European Context. A Descriptive Bibliography of Printed Dictionaries and Word Lists Containing German Language (1600-1700), Berlin-New York, W. de Gruyter, 2000, pp. 98-99.