De Paganismo, Manichaeismo, Spinosismo et Epicureismo. Wolff, Christian - 1741

 
 
|1|



|642|
~ Paganismus sive Gentilismus est hypothesis de mundi a
pluribus Diis dependentia sive quad existentiam,
sive quoad gubernationem.
~ Constat Gentiles multos admisisse Deos, quibus si non
creationem mundi, attamen gubernationem tribuerunt. Error
hic cum multis modis variari possit, Gentilismi quoque
plures dantur et dari possunt species, quas tamen distingui
opus non est, propterea quod omnes corruunt, sublato
Paganismo in genere. Atheismus in defectu peccat,
quod nullum admittat Deum: ast Paganismus peccat in excessu,
quod plures fingat Deos. Equidem superfluum videri
poterat agi de Paganismo, cum non facile metuendum
sit, ne quis in eundem incidat: veruntamen plures prostant
rationes, quae hanc tractationem suadent. Non desunt hodie,
qui omnem cognitionem Dei ac virtutis naturalem ad
Paganismum referunt, quasi paganum seu gentile sit, quicquid
lumine rationis de Deo et virtute agnoscitur, unde et
philosophiam moralem Ethicam gentilem appellant. Ea de
causa aut Theologiam naturalem ac philosophiam moralem
prorsus damnant, aut, si quae rationes obstent extrinsecae,
quo minus hoc faciant, inutilem saltem pronunciant, et
Theologiae studiosos in Theologia revelata et Theologia
morali acquiescere jubent. Verum igitur Paganismi notionem
exhiberi et quinam eidem insit error, evidenter demonstrari
consultum erat, ne veritas aliquid patiatur detrimenti
et ejus usu, quem certissimum spondet, frustraremur,
abunde perspecto ab iis, qui studium philosophiae severius




|643| cum sacrarum litterarum tractatione conjunxerunt. Sunt
etiam qui omnem de Deo errorem Scripturae sacrae adversum
Paganismo tribuunt: quod tamen minus recte fieri agnoscendum,
cum etiam de erroribus rectum esse debeat
judicium. Denique Paganismus hodienum ex Orbe nondum
exstirpatus, atque adeo necesse est errorem hunc penitus
perspici, ne in convertendis Gentibus a vero aberretur,
ubi absurditas suae convincendae. Immo dantur etiam religiones,
qualis est Muhammedana, quae cum Paganismo in
eundem censum referri nequeunt, etsi diversae a Christiana.


~ Paganus sive Gentilis dicitur, qui Paganismum seu
Gentilismum profitetur, hoc est, pro vera habet hypothesin
de dependentia mundi a pluribus Diis saltem quoad
gubernationem (§. 446.).
~ Perperam igitur Gentilismus ita opponitur Christianismo,
quasi sit Gentilis, qui Christianus non est, quemadmodum
subinde faciunt, qui vagis locutionibus delectantur, praesertim
ubi animum affectibus obnoxium habent.


Nomen appellativum vocatur, quod utimur ad significandum
ens quoddam in universali, veluti genus aliquod,
vel speciem aliquam.
~ Ita vocabulum homo nomen appellativum est, quo denotatur
aliqua viventium species. Similiter vocabulum arbor
nomen appellativum est, quo denotatur aliquod genus,
quod plures sub se species comprehendit, veluti cerasum
quercum, abietem; quae ipsa vocabula appellativa sunt nomina,
utpote pluribus individuis communia.


~ In Gentilismo vocabulum Deus nomen appellativum est.
Etenim Gentiles affirmant plures dari Deos, a quibus






|644| mundus quoad gubernationem dependet (§. 647.). Vocabulo
itaque Deus significare nequeunt nisi ens, quod
determinationes singulis istis communes continet, exclusis
iis, quae in ipsis diversae sunt. Quamobrem cum ens
universale sit, quod tantummodo continet determinationes
intrinsecas communes pluribus singularibus, exclusis
iis, quae in individuis diversae sunt (§. 230. Ontol.); Gentiles
vocabulo Deus indigitant ens universale. Enimvero
nomen appellativum est, quo significatur ens quoddam
universale (§. 648.). Vocabulum itaque Deus in Gentilismo
nomen appellativum est.
~ Idem etiam ostenditur indirecte hoc modo. Ponamus
in Gentilismo vocabulum Deus esse nomen proprium.
Quoniam nomen proprium est, quo utimur ad significandum
aliquod individuum (§. 408.); Gentiles vocabulo
Deus non indigitant nisi ens aliquod singulare seu individuum.
Non igitur idem tribuunt pluribus individuis.
Atat cum plures esse Deos affirment (§. 647.), pluribus
utique individuis hoc nomen tribuunt, adeoque in Gentilismo
vocabulum Deus nomen proprium esse nequit, consequenter
appellativum est.
~ Ita Romani Jovem, Apollinem, Mercurium, Bachum,
Vulcanum, Martem aliosque Deos vocant. Vocabulum igitur
Deus pro apellativo [appellativo] habent. Non est, quod excipias,
nos quoque in sermone patrio vocabulo GOtt tribuere
numerum pluralem Götter, et idem facere populos, qui
unum tantummodo Deum profitentur, aliis autem utuntur
linguis. Etenim ex vocabulo nobis proprio (§. 409.) efficimus
appellativum in gratiam Gentilismi, ut de Gentilium
errore loqui possimus. Sane quotiescunque hoc vocabulum
tanquam nomen appellativum usurpamus, toties significatus
respicit errorem Gentilium de pluralitate Deorum, ut adeo
significatus semper sit huic errori obnoxius, quotiescunque



|645| a natura nominis proprii recedit, etiamsi eundem nonnisi
tacite supponamus. Ceterum si vel maxime, antequam
Deum cognoveris, vocabulum hoc sumas tanquam appellativum,
per naturam tamen ejus in nomen proprium degenerat,
quamprimum vera de eo cognoscis.


~ In Gentilismo Deus est ens intelligens, a quo mundus quoad
actum vel quoad quosdam eventus particulariter dependet.
Etenim in Gentilismo plures finguntur Dii, a quibus mundus
sive quoad existentiam, sive quoad gubernationem
dependet (§. 646.). Non igitur totus dependet a Deo
uno, adeoque ab uno nonnisi quoad quandam partem.
Quoniam itaque in Gentilismo vocabulum Deus nomen
appellativum est (§. 649.), adeoque ens in universali significat
(§. 648.), quod est subjectum determinationum
omnibus Diis communium (§. 230. Ontol.); in eodem
Deus definiendus per ens intelligens, a quo mundus quoad
actum, vel quoad quosdam eventus nonnisi particulariter
dependet.
~ Patet hoc exemplo Romanorum, qui Jovi fulmina, Marti
bella, Aeolo ventos, Neptuno aquas, Cereri fruges, Dianae
feras subdiderunt; Apollinem cum Musis scientiis praefecerunt.
Mundi igitur gubernationem distribuerunt inter
plures Deos, ita ut ab uno hi, ab altero alii dependerent eventus;
ab uno haec, ab altero alia hominum fata. Quamobrem
Dii Romanoram [Romanorum] nil inter se commune habent, nisi
quod sint entia intelligentia, a quibus mundi gubernatio
quoad certas quasdam partes dependet. Nostra igitur Dei
definitio, quod sit ens a se, in quo continetur ratio sufficiens
existentiae hujus universi et animarum nostrarum (§.
67. part. I. Theol. nat.), vi cujus totus mundus quod maxima
minima nonnisi ab uno Deo dependet, quemadmodum
demonstrationes concatenatae systematis apertissime loquuntur,




|646| cum Gentilismo minime consistit. Nec est quod
hoc miremur: est enim definitio veri Dei, Gentiles vero Divinitatem
transmutarunt in formam aliam, veluti humanam.


~ In Gentilismo Deo tribuuntur realitates limitatae. In Gentilismo
mundus saltem quoad gubernationem dependet a
pluribus Diis (§. 646.), seu Deus in genere est ens intelligens,
a quo mundus quoad actum, vel quoad certos quosdam
eventus in particulari dependet (§. 650.). Quamobrem
cum singuli Dii admittantur, ut pateat, undenam
sint hi, vel alii eventus particulares, et cur hoc tempore
tales potius sint, quam alii; tales singulis Diis tribuendae
sunt realitates, quales illorum eventuum, qui ipsis subjiciunt,
dependentiae ab iisdem intelligendae sufficit. Quoniam
itaque realitates limitatae, veluti scientia et potentia
limitata, ad hoc sufficiunt, ut certi quidam eventus
dependeant ab aliquo Deorum, seu imperio ejus subsint;
Diis quoque singulis nonnisi realitates limitatae, veluti
scientia et potentia certi gradus, tribuendae sunt in Gentilismo.
~ Ita Jupiter ex Romanorum mente tonat et pluit, seu tempestates
excitat. Sufficit itaque, ut tempestatum theoriam
quandam calleat, et easdem excitandi potentia instructus sit,
utque hominum quorundam facta cognoscat, ob quae iisdem
vel irascitur, vel propitius fit, neque ad gubernationem
tempestatum omniscientia et omnipotentia opus habet.
Idem eodem modo patet de Aeolo, ventorum Deo,
patet de quovis Deo alio, itemque de quavis Dea alia Romanorum.
Gentilium adeo Dii sunt entia finita atque limitata,
et ea de causa cum Gentilismo pugnat definitio,
quod Deus sit ens absolute perfectissimum (§. 14.). Cum
vero hoc pacto Divinitatem in formam humanam transmutarent
Gentiles, haud aegre quoque in iisdem admiserunt




|647| quodvis scelerum et flagitiorum genus. Ita Jovem, Deorum
supremum, cum Junone sorore incestum commisisse,
Danaen construprasse, cum Leda Tindari Regis Laconiae
uxore, Antiopa Lyco Regi Thebarum nupta, Alcmena
Amphytryonis [Amphitryonis] conjuge adulterium patrasse fertur, ut alia libidinis
specimina silentio praetereamus.


~ Necesse non est, Gentiles esse anthropomorphitas. Etenim
Gentiles mundum quoad actum et gubernationem dependentem
faciunt a pluribus Diis (§. 647.). Sufficit igitur,
ut singulis tribuantur istiusmodi realitates, per quas intelligi
potest, cur hi eventus, qui directioni ipsorum subjiciuntur,
ab iis pendere possint (§. 851. 56. Ontol.). Quodiam [Quoniam]
itaque necesse non est, ut ad hoc corpus habeant,
quale est humanum, cum vero Deo tale ideo tribuendum
non sit, cujus directioni subsunt omnia (§. 158. part. I.
Theol. nat.); Anthropomorphita vero sit, qui Deo corpus
tribuit, quale humanum est (§. 579.): ideo necesse non
est, Gentiles esse anthropomorphitas.
~ Nimirum Gentiles fingere possunt substantias invisibiles,
quae corporeae non sunt, hominibus multo potentiores, a
quibus sibi metuunt et quorum gratiam sibi conciliare student,
ne noceant, vel ut benefaciant, et hos pro Diis habere.
Etsi adeo Romani Diis suis tribuerint corpora humana,
divinitatem in formam humanam transmutantes; non
tamen ideo hoc requirebat fundamentum Gentilismi, nimirum
particulis mundi ab iisdem dependentia (§. 646.)
quod utique absque anthropomorphismo crasso subsistere
potest. Absurdior utique Gentilismus est, cui anthropomorphismus
crassus miscetur, quam qui ab eodem immunis
est, cum duo errores Divinitati repugnantes in unum
confundantur. Ceterum nec omnes, qui Deos corporeos
fecerunt, anthropomorphitae fuerunt. Etenim qui Solem




|648| atque planetas pro Diis habuere, a quibus pendent eventus
in terra hominumque fata; Deo non tribuerunt corpora,
qualia habent homines, anthropomorphitis minime annumerandi.
Inciderunt autem in errorem, quem commiserunt,
quod Deo tribuendam esse conservationem mundi
agnoscerent, Tellurem autem in eo, quo est, statu minime
conservari posse viderent, Sole remoto; quodque rationem
reddi non posse animadvertentes diversitatis quoad
inclinationes ac dispositiones naturales, moresque ac fata
hominum, ean quaererent in planetis, quos hominum gratia
esse sumebant, quorum tamen non aliam deprehendere poterant
utilitatem, quae ab ipsis in eos proficisci poterat.


~ Idolum dicitur ens, quod fingitur esse Deus, cum
non sit.
~ Ita qui Solem existimarunt esse Deum, mundi conservatorem,
eumque cultu divino prosecuti sunt, ex eo Idolum
fecere, seu Sol recte dicitur eorundem Idolum. Quemadmodum
vero nomina rerum tribuuntur imaginibus earundem;
ita etiam imagines eorum entium, quae finguntur esse
Dii, cum non sint, hoc est, Idolorum dicuntur Idola. Ad
hunc vero significatum in praesente digitum non intendimus.


~ Gentiles verum Deum in idola convertunt. Etenim verus
Deus est ens perfectissimum (§. 14.), seu Spiritus perfectissimus
(§. 387. part. I. Theol. nat.), cujus adeo intellectus
(§. 652. Psych. rat.) et voluntas omnes limites respuunt
(§. 653. Psych. rat.), quique prorsus illimitatus est (§.
16.). Enimvero in Gentilismo Deo tribuuntur realitates
nonnisi limitatae (§. 651.), adeoque ens fingitur Deus,
quod non est (§. 300. Ontol.). Quamobrem cum idolum
sit, quod fngitur esse Deus, cum non sit (§. 653.); Gentiles
Deum verum in idola convertunt.





|649| ~ Idola fuere omnes Dii Romanorum, vi definitionis (653 [§. 653.]):
verum autem Deum non agnoverunt, sed eidem idola sua
substituerunt. Unde et de ipsis dici debet, quod verum
Deum in idola converterint. Quoniam idola finguntur Dii,
qui non sunt, si per imagines repraesentantur, nullum ectypo
prototypon respondet. Unde est, quod ipsae illae imagines
ex ligno, lapide vel metallo factae aut in tabula depictae
dicantur Gentilium Dii, cum praeter eas nihil sint. Qui
Solem pro Deo habent, eorum Deus existere quidem videtur;
ast non magis existit, quam idolum quodvis aliud,
cum quo Deus non existat, quatenus non est subjectum illarum
determinationum, quae ipsi tanquam Deo tribuuntur.
Ecquis enim est qui dubitet, quod Solem pro Deo
habentes longe alias ipsi tribuant realitates, quam quas sensu
percipiunt? Quaecunque autem illae sint, quae Soli ideo
tribuuntur, quod Deus mundi conservator, vel etiam gubernator
habeatur; certum est, ea diversa esse ab iis, quae
sensu percipiuntur, nec eidem inexistere. Subjectum illarum
determinationum, quae Soli tanquam Deo tribuuntur,
est illud ens, quod Deus esse fingitur, quodque adeo non
existit, sed cum Sole existente tantummodo confunditur,
quatenus diversa habentur pro eodem. Qui itaque ex Sole
faciunt idolum, maxima contradictione ens simul esse volunt
non ens.


~ Gentilismus falso nititur fundamento. Fundamentum
Gentilismi est dependentia mundi et eorum, quae in ipso
sunt, quoad actum et gubernationem a pluribus Diis (§.
646). Enimvero cum in mundo omnia tam simultanea,
quam successiva inter se connexa sint (§. 55. Cosmol.), et
ipsa elementa, substantiae simplices (§. 182. Cosmol.), praeter
quas in corporibus nihil datur substantiale (§. 177.
Cosmol.), inter se connexa sint (§. 204. Cosmol.), et ab
eorum nexu nexus rerum materialium pendeat (§. 205.
Cosmol.), immo mutationes elementorum omnium inter




|650| se et omnes in eodem elemento connexae sint (§. 210. Cosmol.);
mundus totus tum quoad actum, tum quoad ea,
quae in eodem eveniunt, nonnisi ab uno ente dependet,
ut ideo nonnisi unus sit mundi creator, conservator et gubernator
(§. 1106. part. I. Theol. nat.). Falsum igitur est,
mundum sive quoad actum, sive quoad gubernationem a
pluribus entibus dependere (§. 28. Ontol.), consequenter
Gentilismus falso nititur fundamento.
~ Posito rerum nexu in universo, quo mundus efficitur ens
unum, corruit fundamentum Gentilismi, dependentia a Diis
pluribus: eodem autem non admisso, dependentia a pluribus
entibus nihil contradictionis videtur habere, adeoque aegre
istud subvertitur. Notandum enim Gentilismum ab insulsis
istis commentis, quibus eum infecere Graeci atque Romani,
purgari posse, ut Dii plures fingantur ad similitudinem
veri Dei, nisi quod perfectiones ipsis tributae non
sint absolute summae, limitatae scilicet formaliter, ast illimitatae
objective, ut intellectus ad omnia sese extendens veritatem
assequatur de omni cognoscibili, quoties nosse interest,
utut non omnia congoscibilia simul eodem actu repraesententur,
atque adeo voluntas nunquam aberret ab eo,
quod rectum est, sed salva sit in omnibus sanctitas divina.
Ipsi Romanorum et Graecorum sanioris [saniores] absurditatem commentorum
de Diis atque Deabus agnoverunt, cumque Diis
tribuerint, quae a natura veri Dei minime abhorrent, Gentilismum
puriorem amplexi videntur, utut publice eundem
profiteri non liceret, cum Theologia fabulosa plebis indomitae
coercendae medium haberetur, cujus ruditati conveniebat.
Nobis jam non est negotium cum Gentilismo insulsis
fabulis commaculato, sed cum puriori, in quem incidere
poterant saniores. Et hunc subverti nexu rerum stabilito
constat, cum per eum Deus unitatem suam hominibus
patefaciat, ideo rebus per nexum earundem in hoc universo
ita providens (§. 927. part. I. Theol. nat.), ac si ad ea,
quae fiunt, attentus hodie demum decerneret, quid fieri



|651| debeat, seu quid facere ac permittere velit (§. 938. part. I.
Theol. nat.). Ruente autem Gentilismo puriori, sua sponte
cadunt fabulae, quas finxere Graeci atque Romani, finxere
aut hodienum fingunt Gentes aliae a vera Numinis cognitione
adhuc procul remotae. Quodsi animum in Gentilismi
purioris notionem convertas, cui convenit supra in medium
allata definitio (§. 646.); non erit amplius, quod mineris,
cur eidem refutando operam impenderimus, ubi errores
praecipuos Theologiae naturali adversos sub incudem
revocamus. Etsi enim nugae aniles Graecorum atque Romanorum
eae sunt, quae nullam fidem merentur et absurditate
sua semetipsas destruunt; idem tamen censendum non
est de Gentilismo ipso. Sane hi hujus nulla habenda ratio,
nec in Theologia naturali demonstranda est unitas Dei: neque
enim alia de causa demonstratur, quam ut tollatur Deorum
pluralitas, hoc est, Gentilismus (§. cit.).


~ Gentiles athei non sunt, nec Deistae, etsi verum non
agnoscant. Etenim Gentiles non negant dari Deum, a quo
mundus dependeat quoad actum et gubernationem (§.
646.). Quoniam itaque atheus non est, qui dari Deum
mundi autorem non negat (§. 411.); nec Gentiles athei
sunt. Quod erat primum.
~ Similiter Gentiles non negant dependentiam mundi
a Deo quoad gubernationem (§. 646.), consequenter non
negant, Deum curare res humanas (§. 899. 900. part. I.
Theol. nat.). Quoniam itaque Deista non est, qui Deum
res humanas curare non negat (§. 529.); nec Gentiles
Deistae sunt. Quod erat secundum.
~ Enimvero Gentiles verum Deum in idola convertunt
(§. 654.), adeoque Deos esse fingunt, qui non sunt
(§. 653.). Verum igitur Deum non agnoscunt. Quoniam




|652| tamen hic error non obstat, quo minus Deum dari
agnoscant et mundum quoad gubernationem ab eodem
dependentem faciant (§. 646.) nec idem cum atheismo,
nec cum Deismo necessario connectitur (§. 411.
529.). Quamobrem nec athei, nec Deistae sunt, etsi verum
Deum non agnoscant. Quod erat tertium.
~ Nimirum quando quaeritur, num detur Deus, seponitur
adhuc quaestio, utrum tantummodo unus sit Deus,
an vero plures sint, quibus ob communem naturam hoc
nomen conveniat. Quemadmodum si quaeritur, utrum detur
architectus, qui aedificium condiderit, nec ne, seponitur
adhuc quaestio, num unus tantummodo fuerit, ad quem
originem suam refert aedificium, an vero plures, qui socias
operas contulerint. Qui igitur negat dari Deum, non
minus negat dari Deum unum, quam dari plures: qui vero
affirmat, dari Deum, nondum definit, utrum Deus tantummodo
unus sit, an plures dentur, quibus hoc nomen
convenit. Affirmativam adeo defendentes vel statuere tenentur,
Deum non dari nisi unum, vel admittere debent
Deos plures. Unde qui Deum esse profitentur, vel veritatem
amplectuntur, vel a vero aberrantes in Gentilismum
incidunt, etsi utrique atheismum damnent. Idem eodem
modo patet, ubi quaeritur, num Deus gubernet hoc universum,
seu num curet res humanas: ubi denuo Deum
dari affirmantes vel veritatem amplectuntur, gubernationem
mundi non tribuentes nisi uni Deo, vel in Gentilismum incidunt,
eam pluribus adscribentes, etsi utrique Deismum
damnent, quo omnis universi hujus gubernatio tollitur.
Satis igitur superque apparet, Gentilismum nec cum atheismo,
nec cum Deismo necessario esse connexum, sed per
eum tolli utrumque, etsi diverso errore veritati praejudicet.
Errores a se invicem recte distingui, qui nihil inter
se commune habent, quam aliquoties monuimus, nec satis
inculcatur.



|653|
~ Gentiles irreligionarii non sunt. Gentiles in eo errant,
quod mundum, cujus nonnisi unus est creator, conservator
et gubernator (§. 1106. part. I. Theol. nat.), quoad
actum et gubernationem dependentem faciant a pluribus,
loco unius Dei (§. 1107. part. I. Theol. nat.), fingentes
plures (§. 647). Enimvero pluralitas Deorum minime
obstat, quo minus se obligatos esse agnoscant ad certas
actiones Dei gratia edendas, quibus non erat opus, si
nullus esset Deus, consequenter ad Deum colendum (§.
511). Cum modus colendi Deum religio sit (§. 512.);
Gentilismus religioni minime obstat. Quoniam itaque
Gentiles religionem habent, irreligionarius vero est, qui
religionem nullam habet (§. 514.); Gentiles irreligionarii
non sunt.
~ Confirmatur idem a posteriori exemplo Romanorum et
Graecorum, aliorumque Gentilium, quibus omnibus fuisse
religionem constat. Non est quod excipias, cultum Gentilibus
non fuisse nisi idololatricum, qui cum non sit cultus
veri Numinis, haberi debeat pro nullo. Neque enim jam
quaeritur, num Gentilibus fuerit religio vera, sed num aliqua
ipsis fuerit. Ceterum notioni Gentilismi non repugnat,
ut idem cultus exhibeatur pluribus Diis simul, quem
ratio exhiberi jubet vero Deo; quemadmodum non impossibile,
ut Gentiles Deos suos fingant ad similitudinem
veri Dei, in cujus locum eosdem surrogant, tribuendo pluribus
simul sumtis, quod uni erat tribuendum. Religio
adeo naturalis, quae salva est in religione Muhammedanorum,
integra quoque subsistere potest quoad singulas actiones
in Gentilismo, nisi quod pluribus Diis praestetur cultus,
qui uni Deo convenit. Hoc nosse usu non caret. Gentiles
enim facilius ad veram religionem perducuntur, ubi religionem
ipsorum ab absurditate liberaveris, quae nec Gentilismus
fert, si ex ejus notione argumenteris.





|654|
~ Gentilismus non obstat, quominus actionum bonarum et
malarum moraliter spectatarum differentia agnoscatur. Etenim
fundamentum Gentilismi est dependentia mundi quoad
actum et gubernationem a pluribus Diis (§. 646.). Enimvero
sive mundus a Deo uno, sive a pluribus quoad
actum et gubernationem dependere ponatur, in eo nil
quicquam mutatur, quod actiones quaedam nos statumque
nostrum perfectiores, quaedam imperfectiores reddant,
dependentia ista mundi in actionum hanc differentiam
minime influente, utpote absque illa demonstrabili,
quemadmodum ex philosophia practica uberius patebit.
Quoniam itaque actiones malae internae, hoc est volitiones
ac nolitiones animae (§. 568. part. I. Theol. nat.), quatenus
moraliter spectantur, animam ejusque statum reddunt
imperfectiorem (§. 574. part. I. Theol. nat.), et malae
externae, hoc est, motus corporis humani volitionibus
ac nolitionibus animae respondentes (§. 568. part. I. Theol.
nat.), quatenus itidem moraliter spectantur, corpus et
statum nostrum externum reddunt imperfectioni obnoxium
(§. 575. part. I. Theol. nat.), malumque morale per
aliam rationem determinatur, quam perfectio hominis essentialis
(§. 579. part. I. Theol. nat.); ex adverso autem
actiones bonae internae, quatenus moraliter spectantur,
animam et ejus statum perfectiorem reddunt (§. 554. Psych.
empir.), cum naturalibus per easdem rationes finales utraeque
determinandae (§. 914. part. I. Theol. nat.): Gentilismus
non obstat, quo minus actionum bonarum et malarum
moraliter spectatarum differentia agnoscatur.
~ Confirmatur idem a posteriori. Constat enim Graecos
atque Romanos intrinsecam actionum humanarum differentiam
agnovisse. Unde Cicero pronunciat, ipsa natura constitutum




|655| esse jus. Natura autem humana rerumque, quibus
indiget, per hoc non mutatur, quod mundus per errorem
a pluribus Diis dependere ponatur, quemadmodum
non mutatur per hoc, quod ejus dependentia a Deo prorsus
negetur ab atheo (§. 411. 500.).


~ Jus naturae, philosophia moralis, sive Ethica, atque Politica
in Gentilismo subsistit. Etenim Gentiles agnoscere tenentur
differentiam actionum bonarum et malarum moraliter
spectatarum (§. 658.). Quamobrem cum in Jure
naturali demonstretur, quaenam actiones sint bonae, quaenam
malae (§. 68. Disc. praelim.); in Gentilismo Jus naturae
integrum subsistit.
~ Philosophia moralis, sive Ethica, atque Politica sunt
partes philosophiae practicae (§. 64. 65. Disc. praelim.). Enimvero
philosophia practica docet dirigere facultatem appetitivam
in eligendo bono et fugiendo malo (§. 62. Disc.
praelim.). Quamobrem cum per dependentiam mundi a
pluribus Diis, quam per errorem sumunt Gentiles (§. 647.),
in natura animae nihil immutetur, adeoque etiam appetitiva
facultas ea agnoscatur, quam in nobis experimur;
Gentiles negare non possunt, quae de dirigenda facultate
appetitiva in eligendo bono et fugiendo malo demonstrantur,
actionum bonarum et malarum intrinsecam differentiam
admittentes (§. 658.). Patet itaque in Gentilismo
quoque subsistere Ethicam atque Politicam.
~ Confirmatur hoc a posteriori. In Scriptis enim Gentilium
egregia reperiri morum praecepta et vitae prudenter
instituendae regulas, nemo est qui in dubium vocat. Immo
commendatur Ethica et Politica Aristotelis, illaque laudatur
in ipsis libris symbolicis Ecclesiae Lutheranae. Ceterum
hinc intelligitur, quam absonum sit philosophiam




|656| moralem vocare Ethicam Gentilem, vernaculo sermone die
heydnische Moral. Neque enim gentile dici potest, nisi
quod ex dependentia mundi sive quoad actum, sive quoad
gubernationem a pluribus Diis deducitur (§. 646). Sane cum
Gentiles saniores insulsa de Diis commenta, cum Gentilismo
non necessario connexa, agnoscentes de pluribus Diis praedicent,
quae nonnisi Deo uni conveniunt; nec obligationem
divinam ad actiones alias committendes [committendas], alias vero omittendas
in dubium vocare possunt (§. 974. part. I. Theol. nat.),
quemadmodum etiam factum esse constat. Non ideo quid
gentile dici potest, quod dictum vel scriptum fuerit ab homine
gentili, quemadmodum nec Christianum dicetur,
quod dictum, vel scriptum fuerit a Christiano.


~ Manichaeismus est hypothesis de dependentia mundi
a duobus principiis, altero quidem bono, unde sunt quae
bona in hoc mundo, altero autem malo, unde sunt mala
physica et moralia.
~ Hypothesis haec antiquissima est in philosophia orientali,
praesertim Persarum, et vulgo tribuitur Zoroastri. In Christianismum
seculo tertio invecta a Manete et sub nomine Manichaeismi
propagata. Nostrum jam non est inquirere, quinam
fuerint ceteri Manetis errores, de quibus aviris doctis
non prorsus consentientia traduntur. Neque jam discutere
lubet, quaenam de duobus istis principiis vera fuerit illius
sententia. Nos Manichaeismum adhibemus tanquam terminum
philosophicum, cujus significatum terminis suis circumscribit
definitio, quales nobis termini in anterioribus
sunt atheismus, deismus, fatalismus, idealismus, nulla prorsus
denominationis habita ratione. Propositum adeo nobis
est ad rationis trutinam sppendere hypothesin, qua mali
physici atque moralis inexistentia in hoc universo repetitur
a principio quodam independente, quod a Deo ente perfectissimo
diversum, ad salvandam hujus bonitatem et sanctitatem,
ut appareat eam per principia systematis nostri subverti




|657| non minus, quam ceteros de Deo errores. Circa quaestiones
itaque historicas nemini litem movebimus; philosophi
munere fungentes in refutando errore philosophico
operam omnem collocamus.


~ Manichaeos adeo appellamus, qui Manichaeismo dediti
sunt, hoc est, qui mundum dependentem faciunt a duobus
principiis, altero nimirum bono, ad quod referenda
origo eorum omnium, quae bona censentur in hoc universo;
altero autem malo, a quo derivanda omnia mala tam
physica, quam moralia in eodem (§. 660.).
~ Absit itaque, ut quis sibi persuadeat, quasi Manichaeo
in significatu hoc philosophico tribuendi sunt omnes isti
errores, quos in haeresi Manichaeorum damnavit Ecclesia.
Neque enim necesse est, ut, qui in Theologia naturali admittit
dependentiam mundi a duobus principiis contrariis,
altero bono, altero malo, etiam defendat omnes Manetis
errores, quos circa religionem christianam admisit. Nostro
igitur Manichaeo nullum alium tribuimus errorem,
quam qui in definitione continetur. Quodsi quis in philosophia
vocabulum ferre nolit, nobis non invitis substituat
aliud quodcunque: neque enim cum vocabulis, sed cum
rebus nobis res est, errores a veritate secernentibus.


~ Ex hypothesi Manichaeorum mala physica et moralia summae
Dei perfectioni, inprimis bonitati divinae, ac mali moralis
permissio sanctitati ejus repugnat. Ponamus enim malorum
physicorum et moralium inexistentiam in hac rerum
serie summae Dei perfectioni et inprimis bonitati ejus
non repugnare, nec permissionem mali moralis, quod
abusu libertatis in actiones liberas irrepit (§. 580. part. I.
Theol. nat.), sanctitati ejusdem summae adversari.





|658| Nulla igitur ratio est, quod praeter Deum, spiritum perfectissimum
(§. 387. part. I. Theol. nat.), eundemque summe
bonum (§. 699. part. I. Theol. nat.) atque sanctissimum
(§. 1065. part. I. Theol. nat.), ponatur ens aliud ab eo diversum,
a quo mundus dependeat quoad mala physica
et moralia: quod cum hypothesi Manichaeismi, vi cujus
mundus quoad mala physica et moralia a principio quodam
malo a Deo diverso dependet (§. 660.), repugnet,
necesse est, ut ex hypothesi Manichaeismi mala physica et
moralia summae Dei perfectioni et inprimis bonitati ejusdem,
atque mali moralis permissio sanctitati ejusdem adversentur.
~ Idem etiam ostenditur directe hic modo. Manichaei
mundum faciunt dependentem a duobus principiis, altero
quidem bono, altero autem malo, a quorum illo derivanda,
quae bona sunt, ab hoc autem, quae mala censentur
in hoc universo (§. 661.). Quoniam itaque peculiare
ponunt principium, diversum a principio bono, nimirum
Deo, unde mundus dependet quoad mala physica
et moralia; necesse est, ut ex eorum mente nulla essent in
mundo mala physica et moralia, siquidem is a solo Deo
dependeat, ac pro impossibili habendum, ut quoad mala
dependeat a Deo. Quia impossibile est, quod contradictionem
involvit (§. 79. Ontol.), necesse est, ut juxta
Manichaeos mala physica et moralia attributis divinis repugnent
sive contradicant. Deus ens perfectissimum est
(§. 14.). Ab eo igitur esse non posse videtur, nisi quod
perfectum. Quamobrem cum malum quid sit in se, quatenus
imperfectio quaedam ipsi inhaeret; malum vero in
relatione ad aliud, quatenus ad imperfectionem alterius
quid confert (§. 371. part. I. Theol. nat.); malum a Deo
esse non posse videtur. Deus summe bonus est, ita ut



|659| bonitatem majorem concipi repugnet (§. 699. part. I.
Theol. nat.). Quoniam itaque bonus in alios est, qui ad
aliorum perfectionem promovendam pronus (§. 695. part. I.
Theol. nat.); repugnare eidem videtur, quod tot malis physicis
hominem obnoxium faciat et eundem in mala physica
et moralia ruere permittat, seu quod permittat eum
agere, unde mala physica et moralia necessario consequuntur
(§. 724. part. I. Theol. nat.). Denique Deus sanctissimus
est, ita ut sanctitatem divina majorem concipere
non detur (§. 1065. part. I. Theol. nat.). Quamobrem
cum, qui sanctus est, semper facere velit, quod rectum
est, et nullo in casu se a proposito suo dimoveri patiatur,
ut faciat, quod rectum non est (§. 1064. part. I. Theol. nat.);
sanctitati divinae parum convenire videtur, quod homini
concesserit potentiam libertate abutendi et eum eadem
abuti permittat, quodque fecerit hominem, quem libertate
sua abusurum praevidebat [praevidebat.] Manichaeis itaque attributis
divinis repugnare videtur, quod mala physica et moralia
insint huic seriei rerum.
~ Confirmatur etiam a posteriori. Neque enim alia ratio a
Manichaeis allata, cur praeter Deum admiserint principium
malum, a quo mundus quoad mala physica et moralia dependeat,
quam quod cum summa Dei perfectione, ejus inprimis
bonitate et sanctitate, ea conciliari non posse existimarent.
Quodnam sit istud principium, in eo ut consentiant
omnes, qui mundum dependentem faciunt quoad mala
physica et moralia a principio quodam malo, quod a Deo
ente perfectissimo diversum, necesse non est. Maneti et
ejus asseclis tribuitur, quod materiam mali omnis principium
fecerint, eamque Deo coaeternam statuerint, dubio
procul quod agnoscerent, mala physica in essentia et natura
corporum rationem sufficientem habere, et abusum libertatis,
per quem mala moralia in actiones hominum irrepunt
(§. 580. part. I. Theol. nat.), tribuendum esse facultatibus animae



|660| inferioribus a corpore pendentibus, quemadmodum ex
Psychologia constat et in Moralibus fusius declarabirur [declarabitur].
Enimvero nec obstat, quo minus Deus quidam malus pro
isto principio habeatur, quemadmodum Maneti et ejus asseclis
imputat Faustus. Nobis hic perinde est, qualecunque
tandem istud mali principium sit, modo ponatur a Deo diversum.
Quodsi enim in genere demonstretur, praeter
Deum unum, ens summe perfectum, non dari aliud, a
quo quomodocunque dependeat mundus; omnis corruit
Manichaeismus, neque opus est, ut ad refutandas opiniones
diversas de principio isto mali animum appellamus. Immo
si vel maxime unam earum solide destruxeris, cum hoc ipso
nondum pateat, an non aliud sit mali principium a Deo independens,
Manichaeismus nondum subversus. Ponamus
enim te demonstrasse, quod materia non sit Deo coaeterna,
nec ab eodem independens, neque ab eodem mala physica
atque moralia proficiscantur, nondum tamen refutasti,
quod detur Deus malus, cui tanquam autori tribuenda
sunt quaecunque in hac rerum serie deprehenduntur
mala. Non tamen ideo improbamus studium,
quod viri docti in eruenda veritate historica utiliter collocant:
etenim non minus historiae, cum qua nobis jam negotium
nullum est, quam scientiae, quae sola nobis nunc
curae cordique est, sua constare debet veritas. Nemini imputandum,
quod non statuit; quemadmodum nec error
quidam cum falsa quadam hypothesi tanquam necessario
connexus admittendus, qui salva hypothesi alius esse potest.


~ In hypothesi Manichaeismi principium malum independens
esse debet a principio bono, sive Deo, ente summe perfecto.
Ponamus enim principium malum, unde veniunt
mala in hanc rerum seriem, qualecunque tandem istud sit,
dependere a Deo, principio bono. Aut igitur ab eodem
dependet in actu suo, aut in operatione. Ratio igitur,
cur existat, aut operetur, quaerenda in Deo (§. 851.




|661| Ontol.). Nimirum aut ideo existit, vel operatur, quia
Deus idem existere et operari vult, aut saltem operationem
ejus, cum posset, impedire non vult. Quoniam ex
hypothesi Manichaeorum repugnat summae Dei perfectioni,
inprimis bonitati divinae, quod mala physica et moralia
insint huic rerum seriei, et sanctitati ejus adversetur
mali moralis permissio (§. 662.); adhuc summae ejus perfectioni,
ac inprimis bonitati et sanctitati repugnabit, quod
velit existere ac operari principium mali, vel quod operationem
ejus, cum possit, non impediat. Patet igitur,
principium malum, a quo mala physica et moralia veniunt
ex mente Manichaeorum in hanc rerum seriem
(§. 661.), non posse a Deo dependere. Erit igitur in
eorum hypothesi a Deo independens (§. 53. Ontol.).
~ Inde est, quod Manes materiam statuerit ens a se, Deo
coaeternum, adeoque ab eodem in actualitate sua independens,
quia eandem habuit pro principio mali. Facile autem
apparet, hoc pacto negari creationem proprie sic dictam,
quam per productionem ex nihilo definivimus (§. 697.
Psych. rat.) et Theologi creationem primam appellant, nec
admittere nisi creationem, quam secundam vocant et definiunt,
per productionem ex nihilo sui, seu materia inhabili,
veluti dum corpus humanum factum ex gleba terrae.


~ Errant Manichaei, dum mala physica et moralia in hac rerum
serie contenta summae Dei perfectioni, inprimis bonitati divinae,
ac mali moralis permissionem sanctitati ejus repugnare statuunt.
Etenim malum metaphysicum, quod in limitationibus
determinationum essentialium consistit (§. 372.
part. I. Theol. nat.), essentiae ac naturae rerum in ipsis ideis
divinis inhaeret, nec absque eo res finitae concipiuntur
possibiles (§. 91. 94. et seqq.), idemque absolute necessarium
(§. 375. part. I. Theol. nat.), nec Deus mundum aliquem




|662| (§. 377. part. I. Theol. nat.), aut creaturam ullam
absque eo producere (§. 380. part. I. Theol. nat.), nec a
mundo aut ente quocunque singulari per miraculum auferre
potest (§. 381. part. I. Theol. nat.). Summae igitur
perfectioni Dei non repugnat facere res, quales possibiles
sint, adeoque malo metaphysico obnoxias. Per limitationes
originarias fieri potest, ut actiones hominis sint moraliter
malae (§. 897. part. I. Theol. nat.). Quamobrem
cum summae Dei perfectioni non repugnet facere homines
malo metaphysico obnoxios, adeoque limitationibus originariis
instructos (§. 372. 894. part. I. Theol. nat.), per demonstrata ;
nec eidem repugnat, creare mundum, in quo
malis moralibus locus esse potest. Et quia malum physicum
et morale seriei huic ita implicatur, ut eadem salva
separari ab ea minime possit (§. 552. part. I. Theol. nat.),
eoque sublato ex tota hac rerum serie ipsa permanere nequeat
omnium possibilium perfectissima (§. 556. part. I.
Theol. nat.), Deum vero deceat facere mundum omnium
possibilium perfectissimum (§. 333. part. I. Theol. nat.), et
abusum libertatis, per quem malum morale irrepit in actiones
liberas (§. 580. part. I. Theol. nat.), permittere (§. 717.
part. I. Theol. nat.); nec summae ipsius perfectioni repugnat,
quod mala physica et moralia dentur in hoc mundo (§.
332. part. I. Theol. nat.).
~ Mala physica non repugnant bonitati divinae (§. 553.)
et salva Deus bonitate summa, quae ipsi est, facere potuit
hominem, quem libertate sua abusurum praevidebat (§.
722. part. I. Theol. nat.).
~ Denique cum mali moralis permissio Deum non dedeceat
(§. 586. part. I. Theol. nat.), ipsum vero deceat,
quod facit, si in iis, quae ipsi insunt, seu in essentia et
attributis ejus continetur ratio, cur id potius velle debeat,



|663| quam aliud (§. 332. part. I. Theol. nat.); in essentia
et attributis ejus ratio continetur, cur malum morale
potius permittere, quam non permittere debeat. Enimvero
recte agit, qui facit, cujus in essentia et attributis
ipsius continetur ratio (§. 950. part. I. Theol. nat.). Deus
igitur recte agit, dum malum morale permittit. Quoniam
itaque sanctitas divina non est nisi constans et perpetua
voluntas faciendi, quod rectum est (§. 1063. part. I.
Theol. nat.); mali moralis permissio eidem non repugnat.
~ Atque adeo patet, mala physica et moralia summae Dei
perfectioni atque bonitati ejusdem non repugnare, nec
permissionem mali moralis pugnare cum sanctitate ejusdem
per demonstrata. Quoniam itaque Manichaeus contrarium
defendit (§. 662.), quod negandum erat, affirmat.
Errat, qui affirmat, quod negandum erat (§.
624. Log.). Manichaeus itaque errat, dum mala physica
et moralia summae Dei perfectioni, inprimis bonitati ejusdem
ac mali moralis permissionem sanctitati divinae repugnare
statuit.
~ Corruit adeo per systema nostrum fundamentum Manichaeismi,
ita ut impossibile sit, ut in hunc errorem incidat,
qui systematis nostri vim omnem animo complexus. Quodsi
penitus inquisiveris in fontem erroris, haud difficulter
animadvertes, mala physica et moralia in hac rerum serie
contenta repugnare videri summae Dei perfectioni, quod
essentiae rerum supponantur arbitrariae et res in universo minime
inter se connexae, consequenter quod essentiarum necessitas
et rerum omnium inter se nexus minime agnoscatur.
Etenim si substantiae finitae fingantur subjecta vacua,
quibus Deus pro arbitrio indere potest determinationes,
quascunque voluerit; summae ipsius perfectioni non convenire
videtur, quod hominem fecerit labilem et res produxerit
ipsi nocuas. Et quia res in universo inter se minime



|664| connexae, in arbitrio Dei positum videtur, quas huic seriei
rerum inserere, quas ex eadem eximere voluerit. Unde
denuo perfectioni ejus summae haud convenire videtur,
quod rebus homini nocuis, malorum physicorum causis,
in eadem fecerit locum. Difficultates itaque, quibus angitur
animus, circa mala physica et moralia huic seriei rerum
innexa, non superantur, nisi essentiarum necesssitatis et rerum
nexus plenissime convincaris. Sane ab hisce principiis
ea pendent, quae ad fundamentum Manichaeismi subvertendum
in demonstratione propositionis praesentis ex systemate
nostro supposuimus, quemadmodum clarissime constabit,
si eorum demonstrationes in sua principia resolvere
volueris (§. 992. Log.). Essentiarum necessitas et rerum
nexus a priori patet per originem idearum in intellectu divino
ex ipsa Dei natura in superioribus deductam (§. 87. et
seqq.). Nullus igitur dubito fore, ut, qui eam attenta mente
pervolverit, modo non desint lumina ex Ontologia et
Psychologia haurienda, et animus ad conservandam attentionem
in longa rerum meditandarum serie rite dispositus,
in argumento difficillimo luce meridiana fruatur. Haec ideo
moneo, ne quis Logicae non satis peritus sibi persuadeat,
ex sola demonstrationis praesentis perlectione eam nasci convictionem,
quae ab omni repugnantia in assentiendo libera
§. 991. 569. Log.): successive enim non in instanti ac per
saltum gignitur assensus (§. 993. Log.), quemadmodum in
Horis subsecivis uberius ad captum communem a me expositum
memini Trim. Vern. 1739. num. 3. Idem observare
velim de demonstrationibus ceteris, quibus tanquam cuniculis
subterraneis propugnacula errorum in Theologia
naturali noxiorum subvertimus in hac Sectione secunda.


~ Manichaeismus hypothesis falsa est. Etenim Manichaei
summae Dei perfectioni, inprimis bonitati divinae repugnare
arbitrantur, quod mala physica et moralia dentur
in mundo ac inprimis sanctitati ejus adversari opinantur




|665| mali moralis permissionem (§. 662.), ac ideo praeter Deum
verum, ens summe perfectum (§. 14.), fingunt principium
malum, ab eodem diversum atque independens (§.
663), a quo utrumque malum derivandum (§. 661.). Enimvero
errant, dum sibi persuadent, mala physica et moralia
in hac rerum serie contenta summae Dei perfectioni,
ac inprimis bonitati ejusdem, et mali moralis permissionem
sanctitati ejusdem repugnare (§. 664.). Quoniam
itaque propositionem veram pro falsa habet, qui errat (§.
(§. 623. Log.) [623. Log.)]; Manichaeismus falsa hypothesis ist [est].
~ Quodsi quis excipiat, Manichaeismum nondum esse sufficienter
refutatum, propterea quod haeretici, quae [qui] sub Manichaeorum
nomine Ecclesiam infestarunt, statuerunt materiam
independenter a Deo vi propria ab aeterno existentem
esse istud principium, unde derivanda sunt omnia
mala, quae dantur in hoc mundo (not. §. 662.): dubium
hoc equidem jam sustulimus (§. cit.); ne tamen ejus quid
superesse videatur, sequentem addere lubet propositionem.


~ Materia non existit vi propria independenter ab ente alio.
Etenim materia est extensum vi inertiae praeditum (§. 141.
Cosmol.). Sed quod extensum est, a se esse nequit (§. 48.
part. I. Theol. nat.). Materia igitur ens a se esse nequit.
Quoniam aseitas est independentia existentiae ab ente alio
(§. 28. part. I. Theol. nat.); materia independenter ab ente
alio existere nequit.
~ Manichaei admisere, Deum esse ens a se et independenter
ab omni ente alio existere, ideoque aeternum esse. Praeter
Deum vero non agnovere ens aliud a se, quod itidem
independenter ab omni ente alio existat, adeoque aeternum
sit, quam materiam. Quamobrem si materia non existit
independenter ab ente alio, quemadmodum ostendimus;




|666| quod a Deo in actualitate sua dependere debeat, facile patet.
Quodsi excipias, dari posse aliud ens, quod quoad existentiam
a Deo dependeat, et a quo facta sit materia; dependentia
materiae in actualitate sua a Deo non tollitur, sed tantummodo
efficitur mediata, nulla in hypothesi Manichaeismi
utilitate. Etenim sive materia immediate, sive mediate a
Deo dependeat in existendo, si ab eadem dependeant mala
in hac rerum serie, haec ipsa a Deo dependent, consequenter
difficultates, quibus tollendis conficta est hypothesis
Manichaeismi (not. §. 662.), minime tolluntur. Atque ea
de causa materiam, mali principium ex eorum mente, independentem
fecere a Deo (not. §. 663.).


~ Si materia in existentia et modificationibus suis ab ente alio
prorsus independens; elementa rerum materialium sunt entia
a se, mundus aeternus, omnia in eodem absoluta necessitate fiunt,
neque Deo relinquitur, nisi nuda ejus idea. Etenim materia
phaenomenon substantiatum est (§. 300. Cosmol), adeoque
instar substantiae apparet, non vero ipsa corporum
substantia est (§. 299. Cosmol.). Quamobrem cum in
corporibus nihil detur substantiale praeter entia simplicia
(§. 177. Cosmol.), corporum elementa (§. 182. Cosmol.),
quibus aggregatis oritur extensum (§. 221. Cosmol.), quod
materiae nomine venit (§. 141. Cosmol.); materia non existit,
nisi quatenus elementa corporum seu rerum materialium
existunt. Quodsi ergo materia in existentia sua ab
ente alio non dependet per hypothes. nec elementa rerum
materialium in eadem ab alio ente dependent. Enimvero
independentia existentiae ab ente alio aseitas est (§.
28. part. I. Theol. nat.). Quare si materia in existendo ab
ente alio non dependet; elementa rerum materialium sunt
entia a se. Quod erat primum.




|667| ~ Quoniam ens a se nullum existendi initium habet
(§. 36. part. I. Theol. nat.), adeoque aeternum est (§. 39.
part. I. Theol. nat.); elementa vero rerum materialium in
hypothesi materiae ab omni ente alio in existendo et modificationibus
suis independentis sunt entia a se per demonstrata ;
elementa rerum materialium aeterna sunt. Quare
cum mundus existat, quamprimum elementa rerum
materialium existunt, quorum nonnisi aggregata sunt corpora
(§. 176. 182. Cosmol.), mundum materialem constituentia
(§. 119. Cosmol.); in hypothesi materiae ab omni
ente alio quoad existentiam et modificationem independentis
mundus aeternus est. Quod erat secundum.
~ Si materia in suis modificationibus ab omni ente alio
independens per hypothes. non datur extra eam in ente
quodam alio ratio, cur hoc potius modo modificetur,
quam alio (§. 851. Ontol.), consequenter ea unice continetur
in ipsa materia (§. 70. Ontol.). Quamobrem cum
posita ratione sufficiente ponatur id, quod per eam
potius est quam non est (§. 118. Ontol.); impossibile
est, ut materia aliter modificetur, quam modificatur,
consequenter quia absolute necessarium est, cujus
in se seu absolute spectati oppositum impossibile (§. 302.
Ontol.), modificationes materiae omnes absolute necessariae
sunt. Enimvero modificationes omnes in successione
modi unius in locum alterius a se diversi consistunt (§. 704.
Ontol.), et in modorum numero sunt, quae enti modo
insunt, modo non insunt (§. 151. Ontol.). Quamobrem
quicquid in mundo materiali evenit, in hypothesi materiae
ab omni ente alio independentis absoluta necessitate fit.
Quod erat tertium.



|668| ~ Denique si materia in modificationibus suis ab omni
ente alio independens per hypothes. nec a Deo in iisdem dependere
potest, consequenter in Deo nihil datur rationis,
cur materia hoc potius modo modificetur, quam alio (§.
851. Ontol.). Ipsi adeo nihil relinqui potest, quam quod
mundum hunc cognoscat, consequenter in hypothesi materiae
ab omni ente alio independentis, Deo intellectu
perfectissimo praedito (§. 113.), non relinquitur nisi nuda
mundi idea. Quod erat quartum.
~ Quartum ostenditur etiam hoc modo. In hypothesi
materiae ab omni ente alio independentis omnia in mundo
absoluta necessitate eveniunt vi num. 3. Quoniam
itaque quod necessarium absolute immutabile est (§. 292.
Ontol.): stante hypothesi ista nihil in iis, quae in mundo
materiali eveniunt, a Deo mutari potest. Deo igitur,
intellectu perfectissimo praedito (§. 113.), nihil relinquitur,
quam ut mundum cognoscat, seu non relinquitur
nisi nuda mundi idea.
~ Deduximus hic, quaenam ex hypothesi materiae tum quoad
existentiam, tum quoad modificationem ab omni ente
alio independentis necessario consequuntur, citra cujuspiam
injuriam. Neque enim jam nobis de eo quaestio est,
quid hic, vel ille statuerit, qui istam hypothesin amplexus;
sed quid ea posita ponatur. Fieri autem posse, ut, qui
hypothesin aliquam defendit, non videat, quaenam ex ea
necessario fluant, adeoque contrarium statuat, veritatem
cum errore miscens, nemo est, qui nesciat.


~ Si in hypothesi Manichaeorum principium malum explicatur
per materiam ab omni ente alio in existentia et modificationibus
suis independentem; cum Manichaeismo Fatalismus




|669| connectitur, seu Manichaeus Fatalista est. Etenim si materia
in existentia et modificationibus suis ab ente alio non
dependet, omnia in mundo absoluta necessitate fiunt (§.
667.). Quamobrem si Manichaeus principium malum, a
quo veniunt mala in mundo per ipsius hypothesin (§. 661.),
explicat per materiam ab omni ente alio tum quoad existentiam,
tum quoad modificationes suas independentem,
nec propriae hypothesi contradicere velit; omnia in mundo
fatali necessitate fieri defendat necesse est. Quoniam
itaque Fatalista est, qui absolutam omnium necessitatem
defendit (§. 528); Manichaeus, qui principium malum
habet pro materia ab omni ente alio quoad actum et modificationes
suas independente, Fatalista est, et Fatalismus
cum Manichaeismo tum connectitur.
~ Manichaei haeretici (ita enim appellare lubet eos, a quibus
error antea dudum notus nomen habet) materiam Deo
coaeternam et ab eodem independentem habuere pro principio
malo, unde derivanda sint mala tam physica, quam
moralia in universo. Constat vero, eos absoluta omnium
necessitatem defendisse. Ex demonstratione propositionis
praesentis intelligitur, quod hoc fecerint vi hypotheseos suae.
Dicuntur fatalismum extendisse ad ipsas hominum actiones,
consequenter defendisse Fatalismum universalem (§. 528.) [(§. 528.).]
Enimvero necesse non est, ut, qui omnia in mundo materiali
absoluta necessitate fieri defendit, animam libertate omni
destitutam affirmet.


~ Si in hypothesi Manichaeismi principium malum explicatur
per materiam ab omni ente alio in existentia et modificationibus
independentem; Deismus cum Manichaeismo connectitur.
Etenim si materia in existentia et modificationibus
suis non dependet ab ente alio a se diverso, Deo non




|670| relinquitur, nisi nuda idea mundi eidem coaeterni (§. 667.).
Quamobrem si in hypothesi Manichaeismi principium malum
explicatur per materiam ab omni ente alio independentem,
tum quoad existentiam, tum quoad modificationes;
vi ejusdem Deo relinqui nequit nisi nuda idea mundi
eidem coaeterni. Enimvero si quis mundum statuit
Deo coaeternum, nec ipsi concedit nisi nudam ideam ejus,
Deista est (§. 554.). Patet itaque, si in hypothesi Manichaeismi
principium malum explicetur per materiam ab omni
ente alio in existentia et modificationibus independentem,
Deismum cum Manichaeismo connecti.
~ Ostendimus hic, quaenam ex hypothesi necessario consequantur,
ut pateat, quinam errores cum eadem sint connexi.
Non tamen ideo negamus, fieri posse, ut Deista non
sit Manichaeus, qui illam amplectitur: neque enim omnes
eo acumine praediti sunt, ut vim hypothesium suarum penitus
perspiciant. Usum autem habet propositio praesens, ut
Manichaeus, qui Deismum reprobat, absurditatis hypotheseos
suae redarguatur: id quod et in similibus casibus tenendum.


~ Si in hypothesi Manichaeismi principium malum explicatur
per ens a se intelligens, seu Deum malum; in mundo
omnia fiunt absoluta necessitate necesse non est. Etenim si
principium malum perinde fuerit ens intelligens, quemadmodum
bonum; utrumque operari potest ex libera voluntate.
Quae igitur bona sunt in mundo materiali, fiunt
libera voluntate boni Dei; quae vero mala sunt, liberae
voluntati Dei mali tribuenda sunt. Quamobrem cum libera
voluntate sponte eligatur, quod placet (§. 941. Psychol.
empir.); nec implicat, ut, quae fiunt, sive bona,
sive mala, non fiant, et ut eorum loco fiant alia. Quoniam




|671| itaque necessarium non est, quod non unico, sed
diversis modis determinabile (§. 285. Ontol.); nec ea, quae
fiunt in mundo, sive bona, sive mala, necessaria sunt,
consequenter si in hypothesi Manichaeismi principium malum
explicatur per ens a se intelligens, seu Deum malum,
necesse non est omnia in mundo fieri absoluta necessitate
(§. 302. Ontol.).
~ Etsi itaque haeretici Manichaei absolutam omnium necessitatem
defenderint; necesse tamen non est, ut Manichaeus
sit Fatalista, si duos admittat Deos sibi mutuo contrarios,
alterum quidem bonum, alterum vero malum, quorum
uterque agit secundum liberam voluntatem, sicuti dantur
homines, alii boni, alii mali, quorum illi libere faciunt
quod bonum est, hi vero quod malum. Et quamvis Faustus
falso haereticis istis imputaverit, quod praeter Deum bonum
ens summe perfectum admiserint quoque Deum malum
ens summe imperfectum, a quorum illo proficiscantur
bona, ab hoc autem mala; negari tamen non potest,
hunc errorem non minus esse possibilem, quam quem illi
errarunt. Immo Gentiles, qui Manichaeismum cum Gentilismo
in unum confuderunt, plures Deos malos statuentes,
quemadmodum plures bonos finxere, vel omnes Deos ad similitudinem
humanae naturae sibi repraesentantes, iis non minus
malas, quam bonas actiones tribuerunt, errori huic obnoxii
fuerunt. Qui cum haereticis Manichaeis principium
malum non agnoscunt nisi materiam Deo coaeternam et ab
ipso independentem; id ipsum instar Dei colere nequeunt,
ne noceat, quemadmodum Deum summe bonum colunt, ut
benefaciat. Unde Faustus haereticis istis falso imputavit, quod
Deum malum coluerunt, ne noceat. Enimvero qui duos
Deos fingunt alterum bonum, qui, si velit, benefacere et
Deo malo resistere potest, ne malefaciat, alterum vero malum,
qui, si velit, nocere et Deo bono benefacturo sese
opponere potest; non mius Deum malum colunt, ne noceat,
quam bonum, ut benefaciat. Nec desunt exempla



|672| Gentilium, qui cum Gentilismo Manichaeismum miscent.
Absit vero, ut quis sibi persuadeat, Christianos pro Deo
malo habere Diabolum, atque adeo alteram hanc Manichaeismi
speciem tueri. Neque enim Diabolum habent pro
ente a Deo independente, sed eum potius a Deo dependentem
faciunt, ita ut nihil agere possit, nisi Deo permittente.
Quamobrem nec cultum quendam Diabolo praestant,
ne noceat; sed unum Deum, ens summe perfectum, a
quo dependent omnia, colunt, etiam ne permittat, ut Diabolus
ispis noceat. Ipsorum igitur de Diabolo doctrina cum
Manichaeismo nihil prorsus commune habet. Sed nostrum
in praesenti non est Manichaeismum omnem accuratius discutere:
sufficit ejus falsitatem demonstratam esse (§. 665.).


~ Spinosismus est hypothesis, qua non admittitur nisi unica
substantia, infinitis attributis praedita, quorum duo
sunt cogitatio et extensio infinita, et quorum unumquodque
aeternam et infinitam essentiam exprimit, entia vero finita
oriri supponitur necessaria modificatione attributorum
istius substantiae, veluti animas modificatione infinitae cogitationis,
et corpora modificatione extensionis infinitae.
~ Spinosismus nomen habet a Benedicto de Spinosa, qui privatus
in Batavia vixit seculo superiore, natus Amstelodami
A. 1632, denatus Hagae Comitum A. 1677, cum A. 1673.
professionem Philosophiae in Academia Heidelbergensi ab
Electore Palatino sibi oblatam modeste declinasset. Vid. epist.
53. et 54, quae leguntur in Posthumis p. 561. et seqq. Vulgo
Spinosismus dicitur consistere in confusione Dei atque naturae,
seu, quemadmodum Scholastici lonquuntur, Naturae
naturantis, qui Deus est, et Naturae naturatae, quae natura
simpliciter dici suevit: sed ea per consequentiam imputatur.
Etenim in Schol. prop. 29. part. 1. Ethicae, quae primum
inter Posthuma tenet locum, Naturam naturantem a Natura
naturata distinctam esse debere et agnoscit, et quomodo




|673| in hypothesi sua distinguantur, explicat. Spinosismum itaque
eversuri, alia autoris hypothesi inferre noluimus, quam quae
disertis verbis an eodem traduntur: horum enim falsitate
ostensa, sua sponte in auram abeunt, quae per consequentiam
inde deducuntur. Nostrum non est imputare aliis,
quae diserte respuunt, ut habeamus, quae impugnare possimus.
Ceterum quod Spinosismum mentis autoris conformiter
definiverimus, ex ejus Ethica facile ostenditur. Etenim
Corol. 1. prop. 14. part. 1. legitur, in rerum natura non nisi
unam substantia dari, eamque absolute infinitam esse, et
in ipsa propositione affirmat Spinosa, praeter Deum nullam
dari, neque concipi posse substantiam, adeoque unicam illam
substantiam absolute infinitam Deum facit. In definitione
autem sexta, quae Dei est, ens absolute infinitum interpretatur
per substantiam constantem infinitis attributis,
quarum [quorum] unumquodque aeternam et infinitam essentiam exprimit.
Porro Corol. prop. 5. contendit, res particulares nihil
esse, nisi Dei attributorum modos; modos vero omnes
vel ex absoluta natura alicujus attributi Dei, vel ex alicujus
attributi modificationi necessario sequi debere ait. Denique
Corol. 2. part. 14. rem extensam et rem cogitantem vel Dei
attributum esse (quatenus scilicet cogitatio et extensio spectatur
ut infinita seu illimitata), vel affectiones seu modos
attributorum Dei (quatenus scilicet cogitatio et extensio
consideratur ut modificata), et prop. 1. atque 2. part. 2. cogitationem
atque extensionem attributa Dei esse contendit,
definiens corpus def. 1. part. 2. per modum, qui Dei essentiam,
quatenus ut res extensa consideratur, certo et determinato
modo exprimit, et prop. 2. part. 2. mentem humanam
partem infiniti intellectus Dei pronunciat, cujus nullam
dat definitionem peculiarem, qui substantiam cogitantem
et substantiam extensam pro una eademque substantia
habet, quae jam sub hoc, jam sub illo attributo comprehenditur,
et hinc etiam modum extensionis et ideam illius
modi unam eandemque rem, se duobus modis expressam
appellat Schol. prop. 7. part. 2., seu mentem et corpus



|674| unum et idem esse individuum, quod jam sub cogitationis,
jam sub extensionis attributo concipitur, et mentis
ideam ipsamque mentem unam eandemque esse rem, quae
sub uno eodem attributo, nempe cogitationis concipitur,
Schol. prop. 21. part. 2. Apparet adeo definitioni Spinosismi
nihil a nobis fuisse insertum, nisi quod totidem verbis in
Ethica Spinosae legitur et vocabula sumi in ea significatione,
quam juxta ejus definitones habent, tum ex modo dictis
constat; tum ex subjiciendis intelligitur.


~ In Spinosismo Deus est substantia constans infinitis attributis,
quorum unumquodque aeternam et infinitam essentiam
exprimit. Vid. def. 6. part. 1. Eth.
~ Definitiones Spinosae probe sunt expendendae, siquidem
erroris fontem detegere volueris, quem sibi aliisque demonstrasse
visus est. Sunt autem non satis perspicuae, sed obscuritatem
quandam fovent, quae menti parum attentae nebulam
facile objiciunt. Quid per attributum intelligat, in definitione
sequente videbimus. Dum vero Deum infinitis
attributis constare ait, cum tamen eidem non vindicet in
tractatione nisi duo, extensionem atque cogitationem, et
utrumque faciat infinitum, quemadmodum modo annotavimus
(not. §. 671.); dubium videri poterat, num vi definitionis
praesentis Deo tribuenda sint attributa numero infinita,
an vero duo tantummodo aut saltem numero finita attributa,
quorum unumquodque in se infinitum est. Enimvero
quoniam in explicatione distinguit inter ens in suo genere
infinitum et absolute infinitum, et de illo infinita attributa
negari posse, hoc vero nullam negationem involvere
affirmat; intelligenda utique videntur numero infinita; id
quod ex iis, quae passim occurrunt, uberius confirmatur,
veluti cum in Schol. prop. 3, part. 2 Ethic. dicit, Deum infinita
infinitis modis agere, diversi autem modi agendi juxta
ejus hypothesin fluunt ex diversitate attributorum, et quando
prop. 9. part. 1. affirmat, quo plus realitatis aut esse unaquaeque
res habet, eo plura attributa ipsi competere. Deinde




|675| non parum obscuritatis latet in hisce verbis, quod attributum
unumquodque aeternam et infinitam essentiam exprimat.
Neque enim Spinosa definit, quid per essentiam
intelligi velit, sed in notione confusa acquiescit. Porro
non satis intelligitur, quid sit expressio essentiae, praesertim
cum ex toto opere appareat, quod singula attributa exprimant
unam eandemque rem diverso modo, ita ut una eademque
res sit, quae exprimitur per cogitationem et extensionem,
modus autem exprimendi tantummodo diversus sit.


~ Per attributum intelligit Spinosa id, quod intellectus
de substantia percipit, tanquam ejusdem essentiam constituens.
Vid. def. 4. part. 1.
~ Supponit hic denuo significatum vocabuli essentiae, ab
ipso non explicatum. Etsi enim in Cogitatis metaphysicis,
quae principiis Philosophiae Cartesii more geometrico demonstratis
subjunxit, c. 2. p. 97. et seqq. explicet, quid sit
esse essentiae, et quomodo ab esse ideae atque esse existentiae
differat; notiones tamen ibidem traditae Systemati ejus non
tuto inferuntur, propterea quod ibidem ad mentem Cartesii
philosophatur, non vero hypothesi suae, quam in Ethica
proposuit, consentientia tradit.


~ Per substantiam intelligit Spinosa id, quod in se est, et
per se concipitur, hoc est, id, cujus conceptus non indiget
conceptu rei alterius, a quo formari debeat. Vid.
def. 3. part. 1.
~ Non satis clarum est, quid sibi velint verba esse in se et
per se concipi. Unde Spinosa obscuritatem ipsemet animadvertens,
quae animo ejus observabatur, ea explicare conatur
per sequentia, scilicet quod in se sit et per se concipiatur
id, cujus conceptus non indiget conceptu rei alterius,
a quo formari debeat. Constat ex ejus opere, quod per
conceptum intelligat repraesentationem rei in intellectu,
quam nos notionem diximus (§. 34. Log.). Unde intelligitur,





|676| id juxta Spinosam esse in se et per se concipi, cujus
notionem habemus, etsi rei alterius notionem non supponamus,
seu cujus notio in alias non resolubilis. Ita juxta
ipsum notio extensionis non est resolubilis in alias,
quemadmodum et Cartesio visum est, atque adeo intellectus
per extensionem sibi quid repraesentat, quod in se est,
sive substantiam, quemadmodum et Cartesiani extensionem
pro substantia habent. Etsi enim extensionem faciat
attributum Dei; constat tamen per prop. 10. part. 1. unumquodque
unius substantiae attributum per se concipi debere
ex ipsius mente, nec substantiam aliter concipi posse nisi
per attributum vi intellectus (§. 673.). Attributum
adeo nihil ex ejus mente in re supponit, cur eidem insit,
ac ideo essentia substantiae per ipsum repraesentatur in intellectu
et quod ideae respondet, tanquam ideatum substantiae
ipsi inest.


~ Per Causam sui sive Ens a se intelligit Spinosa id, cujus
essentia involvit existentiam, sive id, cujus natura non
potest concipi nisi existens. Vid. def. 1. part. 1.
~ Spinosam appellare causam sui, quod nos ens a se dicimus,
ex identitate definitionis patet. Etenim nos ens a se
definimus per id, quod vi propria existit, seu quod non
indiget, vi entis alterius, ut existat (§. 27. part. 1. Theol. nat.),
atque hinc deduximus, quod rationem existentiae in essentia
sua habeat (§. 31. part. 1. Theol. nat.), consequenter
posita essentia ponatur existentia (§. 118. Ontol.). Ens
igitur a se concipi non potest nisi existens ejusque essentia
existentiam involvit, consequenter est illud ipsum, quod
Spinosa causam sui appellat.


~ Per Modum intelligit Spinosa id, quod in alio est, per
quod etiam concipitur. Vid. def. 5. part. 1.





|677| ~ Esse in alio quid sit, non explicat Spinosa. Quoniam
vero modo opponit attributa, nec praeter attributa et modos
quicquam de substantia concipi posse defendit; ex hac
oppositione intelligitur, quid significare debeat. Nimirum
attributum non supponit aliud, per quod intelligitur, cur
insit enti sive substantiae, consequenter nulla dari ratio potest,
cur insit (§. 56. Ontol.), atque adeo per se inesse et
per se concipi dicitur. Modus itaque supponit aliquid, per
quod intelligitur, cur insit, adeoque rationem in alio, quod
inest, agnoscit, cur insit (§. cit.).


~ Rem in suo genere finitam dicit Spinosa, quae alia ejusdem
naturae terminari potest. E. gr. Corpus dicit finitum,
quia aliud semper majus concipitur. Vid. def. 2. part. 1.
~ Facile apparet, finitum Spinosae hic idem esse, quod limitatum;
consequenter cum limes notet defectum realitatis,
quae in alio ejusdem generis adesse intelligitur, veluti defectum
ulterioris extensionis in corpore; rectius rem finitam
definivisset per eam, qua major concipi potest, quemadmodum
et habet exemplum, quod affert. Definitio vero
ejus captiosa et fallax est, dum requirit, ut alia ejusdem
generis terminari possit, qua facile abuti datur: tacite nimirum
supponitur, limitationis omnis aliquam dari debere rationem
sive, ut ipse loquitur, causam. Notandum in genere
est, Spinosam definitiones suas condidisse in gratiam
hypotheseos suae animo jam antea conceptae, ut eandem ex
iis tanquam principiis demonstrare valeret; non vero easdem
ex ipsis rebus derivasse, ac inde hypothesin deduxisse,
quemadmodum fieri debebat. Nimirum constat, ipsum
fuisse assiduum in philosophia Cartesiana, adeoque ejus principiis
animum habuisse imbutum. Constat Cartesium omnia,
quae de rebus existentibus cognosci possunt, reduxisse ad
duas notiones, notionem scilicet extensionis et notionem
cogitationis. Statuit autem substantiae cujusque praecipuam
quandam esse proprietatem, quae ipsius naturam essentiamque
.



|678| constituit, et ad quam aliae omnes referuntur. Et ex
hoc attributo substantiam cognosci. Nempe extensionem
in longum, latum et profundum substantiae corporeae naturam
constituere, et cogitationem constituere naturam substantiae
cogitantis. Omne aliud, quod corpori tribui potest,
extensionem praesupponere, esseque tantum modum
quendam rei extensae, ut et omnia, quae in mente reperimus,
esse tantum diversos modos cogitandi. Vid. Princip.
Philosoph. part. 1. §. 52. 53. 54. Constat praeterea, Cartesium
defendisse, quod clara et distincta perceptione verum
agnoscatur illud esse verum pronuncians, quod clare ac distincte
percipitur, erroremque evitari, quatenus non admittitur
tanquam verum, nisi quod clare ac distincte percipitur.
Vid. loc. cit. §. 30. Constat denique, Cartesium
praeter ideas extensionis et cogitationis admisisse quoque
ideam entis summe perfecti, existentiam necessariam et aeternam
involventem, quae Dei est idea, loc. cit. §. 14. a quo
adeo removet id omne, in quo aliquid imperfectionis seu
limitationis deprehenditur loc. cit. §. 23. et quem solum
omnium, quae sunt et esse possunt, veram causam pronunciat.
loc. cit. §. 24. Hanc Dei ideam esse claram et distinctam,
modo caveamus, ne illam adaequate omnia, quae in
Deo sunt, exhibere supponamus, nec quicquam etiam in
ea esse fingamus, sed ea tantum advertamus, quae revera in
ipsa continentur, quaeve evidenter percipimus ad naturam
entis summe perfecti pertinere. loc. cit. §. 54. Vi horum
principiorum rejicit vim motricem corporibus insitam, cum
clare et distincte minime percipiamus, quomodo ex extensione
sequatur, atque adeo motum, a quo pendet omnis
materiae variatio, sive omnium formarum diversitas. part. 2.
§. 23. ad Deum, tanquam ad causam, retulit loc [loc.] cit. §. 36.
Spinosae animo hasce notiones firmiter infixas fuisse, satis superque
animadvertet, qui in lectione Ethicae ipsius animum
ad singula probe advertit. Cum igitur perpenderet, nos
creationis proprie sic dictae, quam primam appellant Theologi,
hoc est, productionis ex nihilo (§. 697. Psychol. rat.),



|679| claram et distinctam notionem non habere; notionem creatricis
potentiae tanquam ab hominibus confictam rejecit,
adeoque Deo eandem non recte tribui statuit. Enimvero
cum nec in notione extensionis, nec in notione cogitationis
existentia contineatur, nec ex istis notionibus necessario
sequi admisit, ut extensum aliquod, vel cogitatio quaedam
determinato quodam modo necessario existat, consequenter
substantiam corpoream et substantiam cogitantem
finitam pro entibus necessariis seu increatis non agnovit.
Nihil igitur relinquebatur, quam ut unicam admitteret
substantiam, nempe Deum, de cujus essentia et existentia
necessaria, cuique insit extensio et cogitatio infinita, utriusque
autem infinita modificatione prodire res particulares,
quae corporum et animarum nomine veniunt. Hanc adeo
hypothesin cum animo concepisset, notiones Cartesii juxta
eandem, quantum ea exigebat, reformavit, et hinc enatae
sunt definitiones paulo ante propositae, ad hypothesin accomodatae,
prouti attendentibus satis erit manifestum, si
eas cum modo dictis conferre voluerint. Enatus igitur est
Spinosismus impossibilitate creationis cum principiis philosophiae
Cartesianae combinatis abusu criterii veritatis in ista
philosophia stabiliti. Unde Spinosismum eversurus aut notionis
potentiae creatricis realitatem demonstrare tenetur,
aut ostendere debet inesse principiis Cartesii, quae a vero
abhorrent, et quibus correctis, eliminato eo, quod erroneum
est, sequitur admittendam esse creationem, etiamsi
eam clare et distincte non percipiamus, quemadmodum
alia, quorum nobis conscii sumus.


~ Spinosista dicitur, qui Spinosismum amplectitur tanquam
verum, seu qui hypothesin Spinosae pro vera habet.
~ Quemadmodum enim Copernicani dicuntur, qui hypothesin
Copernici de Solis quiete et motu vertiginis atque
translationis Telluris defendunt; ita quoque Spinosista dicendus
est, qui Spinosae hypothesin de ortu rerum omnium ex




|680| Deo amplectitur. In quo consistat Spinosismus, supra diximus
(§. 671.), atque inde liquet, quaenam statuere quis
debeat, ut Spinosistae nomen mereatur. Quoniam Spinosae
fatalem omnium rerum necessitatem adstruxit, et libertatem
animae negavit; ideo Spinosista dici haud raro solet, qui rerum
omnium fatalem necessitatem defendit, eamque ad ipsas
hominum actiones extendit. Enimvero cum hic error non
sit Spinosae proprius, sed multis familiaris deprehendatur,
qui de Deo et natura rerum non eadem sentiunt cum Spinosa,
ac supra hic error Fatalismi universalis nomine ab aliis
jam fuerit discretus (§. 528.); hunc significatum admittere
nec possumus, nec debemus, ne, qui Fatalismum universalem
agnoscit, eadem de Deo ac rerum natura cum Spinosa
sentire videatur. Et quia Spinosae imputatur per consequentiam,
quod Deum cum natura confuderit; Spinosista quoque
adpellari solet, qui Deum cum natura confundere putatur.
Sed cum ea, quae per consequentiam eliciuntur, confundenda
non sint cum errore, quem quis profitetur, et suum
agnoscit; nec hunc significatum nostrum facimus.


~ Spinosa attributum cum determinationibus essentialibus
confundit. Etenim attributum definit per id, quod intellectus
de substantia percipit, tanquam ejus essentiam
constituens (§. 673.). Quamobrem cum ex ipsius mente
substantia per se concipiatur (§. 674.), inde infert prop.
10. part. 1. Ethic. unumquodque substantiae attributum per
se concipi debere. Per se autem concipitur id, cujus cognitio
non indiget cognitione rei alterius, quemadmodum
explicat in Schol. prop. 8. part. 1. Ethic. hoc est, nostra
phrasi, cujus nulla datur ratio, cur insit, sed primum
est, quod de re concipitur. Enimvero primum, quod
de ente concipitur, essentia est (§. 144. Ontol.) et cur essentialia
seu determinationes essentiales, quae essentiam
constituunt (§. 143. Ontol.), insint, ratio intrinseca




|681| nulla datur (§. 156. Ontol.). Attributum igitur cum determinationibus
essentialibus confundit.
~ Nemo, puto, in eo haerebit, quod dixerimus, per se
concipi nostra phrasi idem esse ac nullam habere inexistentiae
rationem intrinsecam. Etenim si nulla datur ratio intrinseca,
cur quid insit, nihil in ente reperire licet, per
quod intelligatur, cur insit (§. 45. Ontol.). Non igitur in
ente praesupponendum aliud quid, ut cognoscatur, id ipsi
inesse debere, atque adeo cognosci hoc potest absque praesupposita
cognitione alterius, consequenter ejus cognitio cognitione
rei alterius minime indiget. Enimvero juxta Spinosam
per se concipitur id, cujus cognitio non indiget cognitione
alterius rei, per Schol. prop. 8. part. 1. Ethic. Nostra
igitur phrasi per se concipitur id, cujus nulla datur ratio
intrinseca in ente, cur eidem insit. Nullum adeo dubium
superesse potest, quin Spinosa attributum appellet,
quod nos essentialium seu essentiae nomine insignivimus (§.
143. Ontol.), notioni receptae philosophorum conformiter
(§. 169. Ontol.), ex ipsis rebus ratione consentiente derivatae,
quemadmodum ex demonstrationibus nostris ontologicis
abunde patet (§. 142. Ontol.), non vero, quod Spinosa
facit (not. §. 677.), in gratiam hypotheseos animo jam conceptae
ad arbitrium confictae. Equidem cum definitiones
nominales arbitrariae sint, nihil referre videtur, quod Spinosa
attributum appellet, quod vulgo essentiae nomine insignitur:
quae enim de essentia demonstrantur, de attributo
in sensu Spinosae enuncianda veniunt: quo pacto eadem veritas
subsistere videtur, etsi diversis vocabulis efferatur.
Enimvero haec ita sese haberent, nisi per errorem definitiones
nominales, praesertim verbis ambiguis conceptae, quales
esse definitiones Spinosae nemo negabit, qui sufficiente
acumine in iis perlustrandis utitur, in abusum trahantur.
Etenim notionum, adeoque etiam definitionum (§. 152.
Log.), demonstranda realitas est (§. 717. et seqq. Log.), antequam
iisdem ad alia inde colligenda utaris, ne notionibus deceptricibus
usus tanquam veris in errores incidas (§. 629. Log. ). [),]



|682| praesertim cum per definitionem nominalem nondum pateat
rem definitam esse possibilem (§. 191. Log.). Cartesius
vero, cujus principia amplectitur Spinosa, quantum hypothesis
admittit, cui conformiter eadem immutavit (not.
§. 677.), notionem pro reali habet, si quid clare et distincte
percipit, seu, ut Spinosa loqui mavult, concipit, clara
et distincta perceptione non definita sufficienter. Hinc
et Spinosa parum sollicitus de definitionum suarum realitate
evincenda, iisdem utitur tanquam principiis concessis.
Probe igitur notanda est essentialium atque attributi confusio
ab eodem facta. Confusionem hanc attributi cum determinationibus
essentialibus negare nequit Spinosista. Diserte
enim Spinosa affirmat, attributum percipi tanquam essentiam
substantiae constituens (§. 673.): essentialia vero, seu,
quod perinde est, determinationes essentiales (§. 122. Ontol.),
essentiam entis constituunt (§. 143. Ontol. ), [).]


~ Notio substantiae minus recte ingreditur notionem attributi
in definitione Spinosae. Etenim Spinosa attributum cum determinationibus
essentialibus, quae essentiam entis constituunt
(§. 143. Ontol.), confundit (§. 679.), ut adeo attributum
ipsi sit, quod alias essentia entis appellatur, adeoque
primum, quod de ente concipitur (§. 144. Ontol.). Enimvero
quae ad notionem entis pertinent, absque notione substantiae
intelliguntur, quemadmodum ex demonstrationibus
ontologicis abunde patet quae Cap. 3. part. 1. Sect. 2.
Ontol.) leguntur, et notio substantiae usui loquendi conformis
(§. 771. Ontol.) notionem potius entis supponit
(§. 768. Ontol.). Minus recte igitur in definitione spinosiana
attributi notionem ingreditur notio substantiae.
~ Non sine ratione Spinosa notionem substantiae in notionem
attributi insert. Etenim cum definitionum suarum realitatem
sumat, non probet, propterea quod ea sibi concipere




|683| videtur, quae in definitionibus continentur, ea autem vera
esse sibi persuadet, quae concipimus, seu quorum habemus
conceptum, aut, si cum Cartesio loqui velis, quae clare
et distincte percipimus; hypothesi suae demonstrandae
hoc pacto attributi definitio inservit, hunc usum alias non
habitura. Erroneas adeo illationes detecturus propositionem
praesentem notare debet.


~ Modos Spinosa ab attributis proprie sic dictis non distinguit.
Definit modum per id, quod in alio est, per quod
etiam concipitur (§. 676.). Quoniam juxta ipsum omnia,
quae sunt, vel in se, vel in alio sunt, per ax. 1. part. 1.
Ethic. esse in se et esse in alio sibi mutuo opponit. Qamobrem [Quamobrem]
cum in se esse et per se concipi dicat id, cujus cognitio
non indiget cognitione alterius, per Schol. prop. 8.
part. 1. in alio esse et per aliud concipi dicendum est illud,
cujus cognitio indiget cognitione alterius, adeoque intelligitur
per aliud, quod enti inesse concipitur, consequenter
in alio, quod enti inest, rationem sufficientem habet, cur
insit, vel saltem inesse possit (§. 156. Ontol.). Enimvero
quae praeter essentialia enti insunt, ea vel ad attributa
proprie sic dicta, vel ad modos referenda (§. 149.
Ontol.), et attributa quidem rationem sufficientem in essentialibus
agnoscunt, cur insint (§. 157. Ontol.), atque
adeo cum essentialibus una ponuntur in ente (§. 118. Ontol.):
ast in iisdem essentialibus ratio tantummodo sufficiens
continetur, cur modi inesse possint (§. 160. Ontol.),
consequenter positis essentialibus tantummodo eorundem
ponitur possibilitas (§. 118. Ontol.). Modi igitur ab attributis,
quatenus haec ab essentialibus dinstinguuntur, differunt
et probe a se invicem separari debent. Quamobrem
patet, Spinosam modos ab attributis proprie sic dictis,




|684| quatenus nimirum ab essentialibus separantur, non distinguere.
~ Videmus itaque, Spinosam in notione entis omnia inter
se confundere et incautis methodique ignaris verborum obscuritate
et ambiguitate imponere. Qui notiones ontologicas,
quas distinctas effecimus in Ontologia, probe perspexit;
is sibi a Spinosismo facile cavebit, qui philosophiae primae
neglectui debetur. Unde patet, quantum a vero aberravit
Cartesius, dum sibi aliisque persuadere conatur,
quasi termini philosophiae primae non multa indigeant explicatione,
sed per se satis intelligantur.


~ Spinosa modum substantiae opponit, et cum ente ab alio
confuudit [confundit]. Etenim modum definit per id, quod in alio
est, per quod etiam concipitur (§. 676.); substantiam vero
per id, quod in se est et per se concipitur (§. 674.).
Quoniam itaque omnia, quae sunt, vel in se, vel in alio
sunt per ax. 1. part. 1. Eth. et id, quod per aliud non potest
concipi, per se concipi debet, per ax. 2. loc. cit. modus
in se non est, nec per se concipitur. De modo igitur
negat Spinosa, quod de substantia affirmat (§. 205. Log.).
Quamobrem cum propositiones oppositae sint, quarum
una negatur, quod altera affirmatur (§. 288. Logic.); hae
duae propositiones: A est in se et per se concipitur, et A
non est in se, et in se non concipitur, sibi mutuo opponuntur.
Patet itaque Spinosam modum opponere substantiae.
Quod erat primum.
~ Esse in alio et per aliud concipi, cum modus definiatur
per id, quod in alio est, per quod etiam concipitur
(§. 676.); non prorsus idem significant; alias enim
de eo, quod est in alio, praedicari non posset, quod per




|685| aliud concipiatur (§. 198. 225. Log.). Per aliud concipitur,
quod cognosci nequit, nisi praesupposita cognitione
alius per Schol. prop. 8. part. 1. Ethic. ; hoc est, nostra
phrasi, quod rationem, cur sit, in alio habet, quemadmodum
supra jam notavimus (not. §. 679.). Quoniam itaque
posita ratione sufficiente ponitur id, quod per eam
potius est, quam non est (§. 118. Ont.), si illa actu ponatur,
etiam hoc actu ponetur, si vero illa tantummodo
spectetur, tanquam quae poni possit, hoc etiam spectari nequit,
nisi quatenus poni potest, consequenter quoad possibilitatem.
Quamobrem cum quid dicitur concipi per
aliud, hoc ipso satis intelligitur, quod non intelligatur
possibile nisi per aliud, cujus jam nobis perspecta possibilitas,
adeoque esse in alio non nudam possibilitatem, sed quid
amplius exprimere debet, consequenter ad existentiam simul
refertur. Unde in alio esse simul connotat, rationem existentiae
sufficientem quaerendam esse in alio, consequenter
quod in alio est, ut existat, vi alterius indigere. Enimvero
ens ab alio est, quod vi alterius indiget, ut existat (§. 27. part.
I. Theol. nat.). Patet itaque Spinosam modum cum ente ab
alio confundere. Quod erat alterum.
~ Quo majore itaque studio atque acumine definitones Spinosae
pervestigamus, eo plus confusionis notionum a se invicem
distinguendarum deprehendimus. Quodsi tamen hic
utrumque desiderari patiaris, inde inferri facile admittes,
quae inferri non possunt, consequenter nubem pro Junone
amplecteris. Non igitur inanis videri debet opera, quae in
examinandis definitionibus Spinosae collocatur. Substantiae
opponitur accidens (§. 768. Ontol.), enti autem a se ens ab
alio (§. 27. part. I. Theol. nat.). Quamdiu adeo demonstratum
non est, substantiam omnem esse ens a se, ita ut ens a
se et substantia pro Synonimis haberi possint (§. 330. Log.);
nec eidem opponi potest modus, quatenus spectatur tanquam



|686| ens ab alio. Cumque tam attributa, quam modi sint
accidentia (§. 779. Ontol.), et Spinosa perperam atributa [attributa]
cum determinationibus essentialibus, quae essentiam constituunt
(§. 143. Ontol.), confundat (§. 679.), nec modo ab attributis
proprie sic dictis distinguat (§. 681.) modi quoque
soli minus recte substantiae opponuntur, quasi nil concipiatur
ab intellectu, nisi quod vel substantia sit, vel ejus modus.


~ Spinosa substantiam non sumit in significatu recepto.
Etenim si substantia sumitur in significatu recepto, vocabulo
hoc denotatur subjectum determinationum intrinsecarum
constantium et variabilium (§. 769. 771. Ontol.),
in quo nempe manentibus quibusdam iisdem, scilicet essentialibus
atque attributis, ceterae successive variant, nimirum
modi (§. 770. Ontol.). Enimvero Spinosae substantia
est id, quod in se est et per se concipitur (§. 674.),
hoc est, quemadmodum ipsemet explicat in Schol. prop. 8.
part. 1. Ethic. cujus cognitio non indiget cognitione alterius,
adeoque quod subjecto inhaerere intelligatur, etiamsi
nihil in eodem supponatur, per quod intelligatur, cur
insit, quemadmodum essentialia concipiuntur (§. 156. 56.
Ontol.). Patet itaque Spinosam in notione substantiae tantummodo
animum advertere ad determinationes essentiales
insuper habitis attributis atque modis, quorum tamen
simul in senso recepto habenda ratio est per demonstrata.
Quamobrem liquet, ipsum substantiam non sumere in significatu
recepto.
~ Non igitur mirum est, quod de substantia praedicet, quae
in significatu recepto de eadem demonstrari non possunt,
veluti quod sit numero unica, quodque necessario existat,
seu ut non existens concipi nequeat. Vid. prop. 5. et. 7.
part. 1. Eth. Etenim ex eo, quod in quodam ente determinationes




|687| quaedam mancant eaedem, dum aliae successive
mutuantur, nemo inferet, quod necessario existere debet,
nec ut non existens concipi possit, et quod nonnisi ens istiusmodi
numero unicum esse queat. Immo si hoc gratis affirmare
vellet, experientia ipsi reclamaret.


~ Spinosa substantiam confundit cum ente a se. Ad substantiam
duo requirit Spinosa, nimirum ut quid sit in se et
ut concipiatur per se (§. 674.), consequenter esse in se et concipi
per se non prorsus idem significant, quemadmodum
ex demonstratione propositionis superioris (§. 682.) liquet,
esse in alio et concipi per aliud non prorsus idem significare.
Quamobrem cum esse in se et esse in alio sibi mutuo
opponat, per ax. 1. part. 1. Ethic. esse autem in alio
connotet, id, quod in alio est, vi alterius indigere ut existat,
prouti in demonstratione propositionis superioris (§. 682.)
ostendimus; esse in se connotare debet, quod id, quod
in se est, vi alterius non indigeat, quod existat, consequenter
quod vi propria existat. Enimvero quod vi propria
existit, ens a se est (§. 27. part. I. Theol. nat.). Spinosa
igitur substantiam cum ente a se confundit.
~ Quoniam Spinosa in definitionem substantiae verbis minime
perspicuis et ambiguis invehit aseitatem; quid mirum,
quod eam faciat necessario existentem, cum necessaria existentia
(§. 32. part. I. Theol. nat.) et existentia per essentiam
fit privilegium entis a se (§. 31. part. I. Theol. nat.).


~ Spinosa non recte atque ambigue definit finitum, seu limitatum.
Definit enim rem in suo genere finitam, quae
alia ejusdem naturae terminari potest (§. 677.). Enimvero
finitum in Mathesi dicitur, cui assignari possunt termini,





|688| unde incipit et ubi desinit, seu ultra quos augeri potest
(§. 798. Ontol.). Lineae termini sunt puncta (§. 11. Geom.).
Quodsi ergo in plano duo assignari possint puncta unde
linea incipit et ubi desinit; linea ideo dicitur finita, seu
limitata. Atque adeo res aliqua appellatur finita, seu limitata,
quatenus determinationibus intrinsecis, per quas
concipitur (§. 142. Ontol.), inhaerent termini, seu limites,
ultra quos realitas earundem minime extenditur (§.
468. Ontol.). Quemadmodum itaque linea non ideo dicitur
finita, quod linea quadam alia terminari possit, sed
quod utrinque concipiantur limites, ultra quos non extenditur;
ita quoque res quaecunque alia dici nequit finita,
quod alia ejusdem naturae terminetur, seu terminari
posse concipiatur, sed quod ipsi inhaerent limites, ultra
quos realitates, quae ipsi inesse intelliguntur, augeri nequeunt.
Sane ubi contingit, rei cuidam non repugnare,
ut in ejus terminis seu limitibus existat alia, ultra quos
realitas ejus non extenditur; id fieri non intelligitur, quod
in limitibus ejus existat, sed potius liquet, aliam in
limitibus ejus consistere posse, quia limites habet, quibus
ejusdem realitas coercetur. Sane nisi linea recta in
plano utrinque terminaretur in duobus punctis datis,
nec per ejus terminos, hoc est, ipsa haec puncta duci possent
rectae aliae, ultra quas non extenditur longitudo lineae
finitae. Minus recte igitur Spinosa rem in suo genere finitam
definit, quod alia ejusdem naturae terminari possit,
cum eam potius definire debuisset, quod realitatibus,
per quas concipitur, per se inhaereant limites, ultra quos
eaedem augeri nequeunt, hoc est, nostra phrasi, quod
determinationibus intrinsecis notionem ejus ingredientibus
inhaereant limites ab iis inseparabiles, quamdiu rem
eandem tibi repraesentare velis. Quod erat primum.



|689| ~ Verba, quod res quaedam terminetur alia ejusdem
naturae, non satis perspicua sunt, ut quid significare debeant,
non satis appareat. Unde Spinosa eadem illustraturus,
ne videantur sine mente sonus, subnectit, corpus
dici finitum, quia aliud semper majus concipimus: quod
etsi verum sit (§. 825. Ontol.), non tamen facit, ut verba
minime perspicua, quibus definitio effertur, intelligantur;
sed ea potius majori obscuritati involvit. Neque enim
per hoc quod corpore dato aliud majus concipi potest,
intelligitur, cur insint magnitudini ipsius limites, sed potius
aliud majus concipi potest, quia hosce magnitudo recipit
limites, qui inesse intelliguntur, etiamsi de alio majore minime
cogites. Terminari igitur re alia ejusdem naturae
significare idem nequit, ac rationem continere limitum
alteri inexistentium. Sed nec per hoc, quod concipiatur
corpus dato majus, liquet, eidem coexistere posse corpus,
quod obstat, quo minus ipsum sit majus, utpote in terminis
ejus existens, quemadmodum verba explicanda esse
videbantur vi eorum, quae in evincendo primo dicta sunt.
Quoniam itaque ambigua dicuntur verba, quorum significatus
certo determinari nequit; quin Spinosa rem in suo
genere finitam, seu limitatam ambigue definiat, dubitandum
non est. Quod erat alterum.
~ Definitio haec magni momenti est in Spinosismo: verborum
enim ambiguitate seductus facilem praebet assensum
infinitudini ac unitati substantiae et res finitas ex substantiarum
numero eximit, consequenter pro modificationibus
attributorum substantiae unicae ac infinitae, quae sola existit
et existere potest, habet, atque adeo Spinosismo subscribit
(§. 671.). Velim adeo lectores probe perpendant,
quae, sicuti de caeteris, ita inprimis de praesente definitione
a nobis dicuntur, ut Spinosismum intime perspiciant et,
quam sit a veritate alienus, agnoscant.



|690|
~ Errat Spinosa, dum sumit rem in suo genere finitam semper
alia ejusdem naturae terminari posse. Definitionem enim,
in qua hoc sumit, illustraturus ait, cogitationem terminari
cogitatione, ast corpus non terminari cogitatione,
nec cogitationem corpore. Verba haec ambigua (§. 685.),
vi applicationis in demonstratione prop. 8. part. 1. Ethic. factae,
intelligi aliter non possunt, quam quod ens finitum
nec concipi, nec existere possit, nisi concipiatur et existat
res alia finita ejusdem naturae, cui ea insunt, per quae intelligitur,
cur illi hi potius insint limites, quam alii, consequenter
quod rationem sufficientem limitum alterius in
se continet (§. 56. Ontol.); adeoque cum limites alterius
ponantur posito ipso in actu (§. 118. Ontol.), limites vero
defectum realitatis ulterioris denotent (§. 468. Ontol.), nil
obstat, quo minus major realitas in ente altero esse possit.
Anima phrasi Spinosae est res cogitans, sive cogitatio,
adeoque terminari debet tanquam finita alia anima, hoc
est, nec concipi, nec existere potest absque alia anima,
quae obstat, quo minus eidem insint limites ampliores;
consequenter in alia anima inesse debet ratio sufficiens limitationum
originariarum, quae determinationibus essentialibus
illius inhaerent. Enimvero vis animae, in qua essentia
et natura ejus consistit (§. 66. et 67. Psych. rat.),
limitatur materialiter situ corporis organici in universo,
nimirum ut percipere clare nequeat, nisi quae in corpus
istud agunt, seu mutationem quandam organis sensoriis
inducunt, ac formaliter constitutione organorum sensoriorum,
quatenus scilicet tales inducuntur organis istis mutationes
(§. 63. Psych. rat.). Ecquis vero dixerit, hasce
limitationes in anima concipi non posse, neque actu eidem




|691| inesse posse, nisi concipiatur atque actu sit anima alia,
quae obstat, quominus anima nostra plura percipere possit
objecta, quam quae in organa sensoria agunt, eaque
clarius atque distinctius, quam fert organorum sensoriorum
constitutio? Quin potius cum nulla requiratur ratio,
cur essentialia insint (§. 159. Ontol.); limitationes istae per
se vi animae inhaerere intelliguntur. Affirmat igitur Spinosa,
quod erat negandum (§. 200. Log.). Quamobrem cum
erret, qui affirmat, quod negandum erat (§. 624. Log.);
Spinosa errat, dum in definitione rei in suo genere finitae
sumit, eam determinari debere alia ejusdem naturae, veluti
cogitationem, seu rem cogitantem finitam, cogitatione
alia, seu re cogitante finita alia.
~ Equidem Spinosae, quemadmodum Cartesio (not. §. 321.
Ontol.), cujus principiis erat innutritus (not. §. 677.), obversata
fuit notio rationis sufficientis et per eam principium
rationis sufficientis confuse cognovit; sed distincta ejusdem
ipsi defuit notio: unde in eo applicando lapsus limitationum
quoque originariarum, quae essentiis rerum finitarum
inhaerent, rationem sufficientem requisivit: quae cum
nulla detur intrinseca (§. 156. Ontol.), extrinsecam adesse
debere intulit, quam cum causa, tanquam principio determinante,
perperam confudit (§. 321. Ontol.), ipso hoc
principio reclamante, quod istiusmodi causam non fert
(§. 883. Ontol.), quemadmodum animum ad originarias
limitationes animae advertentibus satis apparet. Etenim
perceptiones animae, cum limites defectum ulterioris realitatis
denotent (§. 486. Ontol.), limitatae seu finitae sunt,
quatenus confusae et obscurae, consequenter non satis distinctae
sunt (§. 32. 39. Psych. empir.), adeoque in re percepta
sigillatim enunciabilia non omnia tanquam diversa
repraesentantur (§. 24. 38. Psychol. empir. et §. 98. Psychol.
rat.). Cur autem sint confusae atque obscurae, ratio in limitationibus
originariis essentiae animae inhaerentibus quaerenda



|692| (§. 144. Ontol.), quas admittere tenemur vi principii
contradictionis (§. 142. Ontol.), quatenus scilicet non repugnat
istiusmodi limitationes inesse vi perceptivae, qualem in
anima experimur. Quodsi ergo Spinosae notiones ontologicae
fuissent satis distinctae, atque is usum principii contradictionis
et principii rationis sufficientis genuinum fecisset, quemadmodum
a nobis in Ontologia factum, iis confusionibus minime
intricatus fuisset, quae in ipsius definitionibus deprehenduntur,
nec ex hypothesi jam ante animo concepta (not.
§. 677.), sed ex ipsis rebus notiones primas derivasset, quibus
illam minime consentientem ipsemet deprehendisset.


~ Spinosismus nititur principiis precariis, confusis atque ambiguis.
Spinosa enim hypothesin suam de substantia unica
infinita, cujus attributorum modificationibus necessariis
prodeunt res ceterae omnes, hoc est, Spinosismum
(§. 671.), demonstrare nititur ex suis definitionibus atque
axiomatis. Enimvero principio Cartesiano confisus,
quod verum sit, quicquid clare et distincte percipitur, seu
ejus phrasi concipitur, ea, quae in definitionibus suis sumit,
non demonstrat. Principia probandi, qualia sunt definitiones
(§. 562. Log.), quae probatione indigent, sed sine
probatione sumuntur, precaria sunt (§. 843. Log.).
Spinosa igitur in demonstranda hypothesi sua utitur principiis
precariis, consequenter Spinosismus principiis precariis
nititur. Quod erat primum.
~ Porro in definitionibus suis attributum cum determinationibus
essentialibus (§. 679.), modos cum attributis
proprie sic dictis (§. 681.), atque cum ente ab alio (§.
682.), substantiam denique cum ente a se confundit (§.
684.). Quoniam itaque in definitionibus suis diversa pro
iisdem habet, ea, quae in rebus sigillatim enunciabilia insunt,
non satis a se invicem distinguit [distinguit.] Quamobrem cum




|693| confusa sit perceptio, si in re clare percepta plura separatim
enunciabilia non distinguimus (§. 39. Psych. empir.), et
confusa sit notio, si notas ejus distinguere minime valemus
(§. 88. Log.); notiones, quae definitionibus Spinosae
respondent (§. 152. Log.), confusae sunt. Enimvero patet per
demonstrata num. 1. definitiones istas esse principia, quibus bus [quibus]
nititur Spinosismus. Nititur adeo Spinosismus principiis
confusis. Quod erat secundum.
~ Denique Spinosa non modo ambigue definit finitum,
seu limitatum (§. 685.), cujus tamen definitionis magnum
in Spinosismo momentum est (not. §. cit.); verum etiam ex
iis, quae de ceteris definitionibus ostendimus atque annotavimus,
liquet, verba ejus tantum non omnia esse admodum
ambigua, ita ut, si ad ea sola animum advertas, vix
ac nec vix quidem conjectura assequi detur, quid significare
debeant. Quamobrem cum ex iis, quae num. 1. demonstrantur,
appareat, Spinosismum definitionibus istis
niti tanquam principiis; evidens omnino est, Spinosismum
niti principiis ambiguis. Quod erat tertium.
~ Videmus itaque quam lubricum sit totius Spinosismi fundamentum,
ut nullum mereatur assensum, etiamsi nonnisi
ad definitiones Spinosae animum advertas. Quod vero Spinosa
sibi persuadere potuerit, fundamentum hoc esse tam
firmum ac inconcussum, ut systema suum eidem superstructum
pro demonstrato habuerit, quod de evidentia cum veritatibus
geometricis contendere possit, nemo miretur. Etenim
principium Cartesianum quicquid clare et distincte
percipitur, seu, ut ipse idem efferre maluit, quicquid concipitur,
verum est, amplexus tanquam verum, ac ideo de
probatione eorum, quae in definitionibus sumit, parum sollicitus
fuit. Atque hoc pacto contingit, ut systema suum principiis
precariis superstrueret. Claram et distinctam perceptionem,
seu conceptum, quem vocat, ut intellectum a



|694| sensu atque imaginatione distinguat, nec Cartesius, nec
ipse definivit; sed uterque in idea confusa acquievit, quae
per exempla animo ingeneratur. Unde contigit, quod
sibi clare ac distincte percipere, seu concipere visus sit, quae
notione distincta et determinata minime complexus, et in
emendicata ab hypothesi animo jam ante concepta, quam
de eadem demonstranda cogitaret, claritate claritate verborum satis
obscurorum et ambiguorum acquieverit. Dicimus Spinosae
exemplo; quam fallax sit Cartesianum veritatis criterium,
si vel maxime clara et distincta perceptio per conceptum explicetur
et ad actum intellectus reducatur, cum per ipsum
notiones deceptrices minime arceantur, sed potius facile admittantur:
ut adeo de Tschirnhausen in Medicina Mentis in
eo exornando et tantopere commendando frustraneum collocaverit
operam. Quod vero in definitionibus suis omnia
confuderit Spinosa, quae tamen maxime a se invicem discerni
debebant; defectui cognitionis philosophiae primae tribuendum.
Ea enim de causa definitiones tales condidit,
quales exigebat hypothesis animo jam ante concepta, antequam
de principiis cogitaret, quibus eandem superstrueret,
cum alias ex rebus sapere maluisset, a quibus a per abstractionem
derivandae sunt notiones ontologicae, si reales desideres
et a deceptricibus tibi caveri velis. Videmus adeo, quanta
sit necessitas philosophiae primae ritae [rite] excultae, hoc est, ad notiones
veras, easque distinctas ac determinatas reductae, nisi
in maxime arduis coecutire et nescio in quos errores prolabi
volueris. Nec alia de causa nos a philosophia prima studium
philosophandi exorsi sumus et per eam lucem assudimus ceteris
philosophiae partibus.


~ Spinosae nonnisi confusa fuit extensionis notio. Etenim
Spinosa cum Cartesio acquievit in idea extensionis, qualem
sensu percipimus, nec ideo ejus dedit definitionem,
quemadmodum vulgo acquiescimus in idea coloris, qualem
sensu percipimus, nec ejus ullam damus definitionem.




|695| Enimvero extensionem in corpore nonnisi confuse
percipimus (§. 224. Cosmol.). Spinosae igitur notio extensionis
nonnisi confusa fuit.
~ Quod hoc non adverterit Cartesius, nec post ipsum Spinosa,
in causa fuit, quod ille non explicaverit notione distincta,
quid sit clare et distincte percipere; nec hic, quid
sit concipere. Unde et Cartesius sibi visus fuit clare et distincte
percipere extensionem, quatenus sibi conscius fuit,
se eam in corporibus percipere et quatenus eam non esse
eandem cum cogitatione, sed hanc ab illa diversum quid
esse arbitratur, quod cogitatio et extensio non appareant eadem,
et eadem de causa Spinosa sibi concipere visus est extensionem,
quippe in re cum Cartesio consentiens, sed verba
tantummodo mutans.


~ Spinosa perperam extensionem pro realitate habet. Etenim
Spinosa extensionem habet pro attributo divino, per
quod infinita et aeterna ejus substantia exprimitur (§. 671.),
adeoque pro realitate (§. cit.). Enimvero extensio phaenomenon
est (§. 225. Cosmol.), non realitas (not. §. 5.). Perperam
igitur Spinosa eandem pro realitate habet.
~ Qui agnoscit extensionem non esse realitatem, quae enti
cuidam inest, sed supponere realitatem aliam, vi cujus confuse
perceptae inesse apparet, quemadmodum color non est
realitas corpori inexistens, sed supponit in eodem alia, quorum
confusa perceptione gignitur idea coloris, atque satis
perspexit, quomodo idea extensionis in anima nascatur (§.
103. Psych. rat.); ex hoc uno absurditatem Spinosismi agnoscit.
Extensionem esse realitatem, quae substantiae corporeae
exprimat essentiam, Spinosa cum Cartesio sumit, non probat,
confisus principio clarae atque distinctae perceptionis admodum
fallaci. Nos vero eandem realitatem non esse, sed
phaenomenon, in realitatibus satis fundatum ex notionibus




|696| veris deduximus (§. 225. Cosmol.). Quodsi Cartesius et Spinosa
eandem attentionem attulissent ad extensionem, qua in
expendenda idea coloris usi sunt; errorem in propositione
notatum facile evitassent.


~ Extensio in sensu Spinosae per se non concipitur. Etenim
extensio est multorum extra se invicem existentium
coexistentia in uno, atque constituitur multorum extra
se invicem existentium unione (§. 548. Ontol.), si ejus notionem
recepto significatui (§. 567. Ontol.) et usui loquendi
communi conformiter distincte explices (§. 568. Ontol.),
extensione nimirum corporum, quae substantiarum simplicium
aggregata (§. 176. Cosmol.), ex eo orta, quod extensum
non est (§. 233. Cosmol.), nempe ipsa elementorum
aggregatione (§. 221. Cosmol.). Nec extensionem
percipimus, nisi quatenus plura extra se invicem existentia
tanquam in uno nobis repraesentamus (§. 548. Ontol.),
adeoque percipimus (§. 24. Psych. empir.), idea nimirum
extensionis corporum in anima nascente, dum ea status
elementorum internos in unum confundit (§. 103. Psychol.
rat.). Quodsi ergo extensionem, sine qua corpora
percipi, aut Spinosae styli concipi nequeunt (§. 122. Cosmol.),
distincte percipere aut cognoscere volueris, necesse
est, ut cognoscas elementa, quorum aggregata sunt corpora,
eorumque status internos, et quomodo per eos multa
repraesententur tanquam in uno, aut, si in genere loqui
malueris, necesse est cognoscas, quaenam sint illa multa, quae
extra se invicem existunt, et quomodo coexistant in uno.
Praesupponit adeo cognitio extensionis congitionem multorum
extra se invicem existentium eorumque unionem,
ac in specie cognitio extensionis corporum sive substantiarum
.



|697| simplicium, statusque ipsorum interni, atque modi,
quo aggregantur, ut ex multis fiat unum. Quoniam
itaque juxta Spinosam per se concipitur, cujus cognitio non
supponit cognitionem alterius vi Schol. prop. 8. part. 1.
Ethic. evidens est extensionem in sensu Spinosae per se minime
concipi.
~ Non sine ratione in demonstratione propositionis praesentis
ea, quae de notione extensionis in genere dicta sunt in
philosophia prima, conjungimus cum iis, quae de extensione
corporum in specie demonstrata sunt in Cosmologia
et de idea hujus extensionis in Psychologia rationali. Etenim
per ea, quae ex Cosmologia sumuntur, clarius patet,
quaenam illa sint, quorum cognitionem praesupponit distincta
extensionis substantiae corporeae cognitio, et per ea, quae
ex Psychologia rationali petuntur, clarius intelligitur, quomodo
idea extensionis confusa in anima enata ob limitationes
vis perceptivae differat a notione distincta, quae intellectus
est (§. 275. Psychol. empir.). Quodsi vero Spinosista
principia cosmologica et psychologica nostra admittere
nolit, quorum sine ambagibus convinci nequit; sufficiunt
ontologica, quae in dubium vocare nequit, modo attentionem
suam desiderari non patiatur, nec animo a veritate
alieno hypothesin praeconceptam modicus defendere velit.
Si Spinosa agnovisset, extensionem, qualem sensu percipimus,
nonnisi confuse percipi, perinde ac colores; minime
ejus notionem pro distincta habuisset eamque ad intellectum,
sensui atque imaginationi oppositum, retulisset. Imposuit
sibi, dum sibi persuasit, distincte explicari minime posse,
quod quomodo explicari debeat, non vidit, videre autem
non potuit ob neglectum philosophiae primae. Etenim si in
notionem entis in genere atque notiones compositi ac simplicis
in specie inquisivisset, quemadmodum a nobis factum
in philosophia prima ; nec notionem extensionis, quae a sensu
pendet, pro distincta et in alias simplices irresolubili habuisset.
Immo si tantummodo animum advertisset ad ea,
quae de substantia corporea ipso sensu percipimus, et majore



|698| acumine a se invicem separasset, quae diversa sunt; fieri
haud quaquam potuisset, quin animadverteret, extensionem
praesupponere substantiae nitentis ac renitentis cognitionem,
nec adeo cognosci posse absque hujus cognitione, consequenter
per se non concipi.


~ Extensio in sensu Spinosae attributum Dei esse nequit. Etenim
extensio in sensu Spinosae per se non concipitur (§. 690.).
Quamobrem cum juxta ipsum unumquodque unius substantiae
attributum per se concipi debeat, per prop. 10. part.
1. Ethic. quemadmodum ex definitionibus substantiae atque
attributi (§. 673. 674.) ibidem infert; extensio attributum
Dei, quem substantiam esse agnoscit (§. 672.), esse
nequit.
~ Equidem jam ostendimus, Deum non posse esse extensum
(§. 85. part. I. Theol. nat. et §. 38. part. II. Theol. nat.);
sed hic, ubi Spinosismum evertimus, ex propriis Spinosae principiis
idem demonstrandum fuit. Ceterum videant, annon
Spinosae plus largiantur, quam par erat, qui extensionem
Dei attributum faciunt, nec sine extensione ipsum concipi
posse sibi persuadent, et perpendant, an non hic error
facile in Crypto/Spinosismum degeneret, quemadmodum
ex sequentibus clarius constabit.


~ Quoniam errat, qui affirmat, quod negandum erat (§.
624. Log.), negari autem debet in sensu Spinosae, extensionem
esse attributum divinum (§. 691.); Spinosa errat, dum
extensionem Dei esse attributum, sive Deum esse rem extensam
contendit prop. 2. part. 2. Ethic.
~ Ut praetensam demonstrationem, quam Spinosa loc. cit. indigitat,
subvertamus, necesse non est. Nititur enim principiis,
quae tanquam praecaria, confusa atque ambigua rejicimus





|699| (§. 687.). Sufficit abunde, quod ostenderimus,
ne in sensu quidem Spinosae, hoc est, per ipsius definitiones
extensionem attributum Dei esse posse. Neque est
quod excipias, demonstrationem nostram resolvi in notionem
nostram extensionis (§. 992. Log.), ex qua nempe deduximus,
extensionem per se concipi non posse in sensu
Spinosae (§. 690.), adeoque in principia nostra, secundum
quae tantummodo errasse dicendus sit. Neque enim error
refutari potest nisi ex principiis veris, nisi principiis errantis
directe repugnet, atque adeo ex iis recta ratiocinandi forma
inferri nequeat: quo in casu, nisi de principiorum veritate
constiterit, argumento ad hominem tantummodo refutatur,
nec constat falsum esse, quod rejicitur, sed tantummodo
id cum principiis propriis consistere non posse.
Nemo igitur reprehendet, quod assumto principio vero ab
errante non agnito error confutetur.


~ Spinosa non probavit extensionem infinitam esse possibilem.
Etenim ex eo, quod ab extensione vi imaginationis confuse
percepta removet pro arbitrio limites, non sequitur
extensum absque limitibus esse possibile, sed notionis hujus
per arbitrariam determinationem formatae demonstranda
possibilitas est, cum istiusmodi notiones non minus impossibiles,
quam possibiles esse possint (720. [§. 720.] et seqq. Log.):
id quod nullibi faciat Spinosa confisus principio ambiguo,
verum esse, quod clare et distincte percipitur, seu
phrasi ipsius concipitur, extensionem perperam pro realitate
habens (§. 689.), eamque absque limitibus esse posse
sumens; patet utique ipsum non probasse infinitae extensionis
possibilitatem.
~ Et quamvis extensionem attributum Dei faciat (§ [§.]
671.), attributa autem divina infinita sint (§. 672.); nec
tamen hinc intelligitur, extensionem infinitam dari, adeoque




|700| possibiles esse (§. 170.) Ontol.). Etenim extensio ne
quidem in sensu Spinosae attributum Dei esse potest (§. 691.),
consequenter per hoc, quod sit attributum Dei, minime
probatur, extensionem infinitam esse possibilem. Quamobrem
nec in principiis Spinosae, quibus hypothesin suam
superstruxit, continetur id, ex eo sequatur, extensionem
infinitam esse possibilem.
~ Quoniam itaque Spinosa extensionis infinitae probationem
nullam ipsemet dedit, nec per principia ejus probari
potest, si inde inferre nolis, quae ex iis minime sequuntur;
evidens omnino est, quod extensionis infinitae
possibilitas nullo modo ab eodem fuerit probata.
~ Possibilitas extensionis infinitae, siquidem veritati non repugnat;
non adeo facile probari potest. Cum enim extensum
oriatur ex eo, quod extensum non est (§. 223. Cosmol.),
nempe dum elementa rerum materialium, substantiae
simplices (§.182. Cosmol.), aggregantur (§. 221. Cosmol.);
extensionis infinitae seu illimitatae possibilitatem demonstraturus,
evincere teneretur, possibiles esse substantias simplices,
quibus aggregatis oriatur in phaenomenis extensio infinita.
Ecquis vero non videt, nisi in theoria elementorum
prorsus alienus ac hospes sit, hanc probationem eam esse,
quam non facile quis in se recipiet. Non igitur adeo facile
est demonstrare, utrum extensio infinita sit possibilis, an
impossibilis. Confunduntur hic imaginaria cum realibus,
etsi Spinosa denominationem Cartesianam clarae et distinctae
perceptionis nauseatus fuerit, et vocabulum conceptus
substituerit, ne, quae imaginamur, confundere debeamus
cum iis, quae intelligimus, seu quae ab intellectu tanquam
vera comprehenduntur. Extensionem infinitam nunquam
tanquam possibilem sumsisset Spinosa, ac per eam infinitam
Dei essentiam exprimi affirmasset, siquidem confusam perceptionem,
quae imaginationis est, cum distincta notione,
quae ab intellectu formatur, non confudisset. Non sufficit



|701| nos extensionem corporum confuse sensu percipere, et dum
eam in abstracto imaginamur, nullam in nobis sentire repugnantiam,
dum extenso cujuscunque magnitudinis semper
majus fingimus, seu pro arbitrio ponimus, ut inde inferamus
extensionem infinitam esse possibilem, consequenter
rem extensam infinitam possibilem esse. Admissio enim
hoc probandi modo, nescio quid non probari poterit. Eccur
enim non eodem modo probabitur, colorem infinitum,
vel dulcedinem infinitam possibilem esse?


~ Corpora oriri nequeunt per modificationem attributi alicujus
divini, infinitae scilicet extensionis, nec in sensu Spinosae
dici possunt modus, qui Dei essentiam, quatenus ut res extensa
consideratur, certo et determinato modo exprimit. Etenim extensio
ne quidem in sensu Spinosae attributum Dei est (§.
691.). Quamobrem si vel maxime orirentur per modificationem
extensionis infinitae; dici tamen non posset,
quod oriantur per modificationem alicujus attributi divini.
Enimvero extensio nonnisi phaenomenon est (§. 226.
Cosmol.), nec pro realitate haberi potest (§. 689.), et
omne corpus oritur ex eo, quod non est extensum (§.
223. Cosmol.). Quamobrem si vel maxime extensio esset
attributum Dei, quemadmodum vult Spinosa, prop. 2.
part. 2. Ethic., dici tamen non posset, corpora oriri per
modificationem alicujus attributi divini. Atque adeo patet,
corpora per modificationem attributi cujusdam divini,
infinitae nimirum extensionis, nullo modo oriri. Quod
erat primum.
~ Quoniam Deus extensus esse nequit (§. 85. part. I.
Theol. nat. et §. 38. part. II. Theol. nat.), immo ne quidem
in sensu Spinosae extensio attributum Dei esse potest
(§. 691.); Deus quoque ne quidem per Spinosae principia
ut res extensa considerari potest, neque extensio infinitam




|702| Dei essentiam exprimit. Corpora igitur nec in sensu
Spinosae dici possunt modus, qui Dei essentiam, quatenus
ut res extensa consideratur, certo et determinato modo
exprimit. Quod erat alterum.
~ Extensio uniformis absque omnibus limitibus, hoc est,
figuris spectata (§. 621. Ontol.), notio imaginaria est, qualem
vulgus tribuit spatio in notione ejus imaginaria acquiescens
(§. 599. Ontol.), et ob quam Henricus Morus eumque
secutus Josephus Raphson spatium pro attributo Dei habuit,
infinitam ejus vereque interminatam essentiam exprimente,
placitis Spinosae conformiter (not. §. cit. Ontol.).
Inter abortus itaque imaginationis referri debet ortus corporum
per modificationem extensionis, quatenus nimirum
per potentiam Dei extensioni inducuntur uniformi limites
varii, sive figurae diversae. Nec video, quomodo
non tandem in Spinosae sententiam abeat, qui extensionem
pro realitate habet. Cum enim realitas omnis in gradu
absolute summo possibilis sit (§. 12.), extensionem quoque
infinitam possibilem agnoscet. Et quoniam Deo, enti
perfectissimo (§. 14.), insunt omnes realitates in gradu
absolute summo (§. 15.); eidem quoque facile tribuet
extensionem infinitam tanquam attributum, per ipsam
attributi veram definitionem (§. 146. Ontol.), utpote summam
perfectionem, tanquam essentiam ipsius considerans
(§. 168. Ontol.). Quodsi ergo modificatione extensionis
prodeunt corpora; cur praeter extensionem, quae Deo
inest, admittere debeat adhuc extensionem aliam ipsi contradistinctam
non videt, quemadmodum Spinosae accidit.
Unde eidem haud difficulter assentitur, quod corpora
oriantur attributo quodam divino, infinita scilicet extensione,
per potentiam divinam modificato, atque hoc pacto
in sensu Spinosae corpora non sunt nisi modus quidam,
qui Dei essentiam, quatenus ut res extensa consideratur,
certo et determinato modo exprimit, quemadmodum attributum,
extensio nimirum infinita, consentientibus cum Spinosa,
quemadmodum modo vidimus, Moro atque Raphsonio,



|703| infinitam ejus vereque interminatam essentiam exprimit.
Atque adeo liquet, quam sit necesse extensionis notionem
confusam ad distinctam reduci, prouti fecimus in philosophia
prima (§. 548. Ontol.), et per eam extensionem corporum
ex realitatum numero eximi, quemadmodum a nobis
factum (§. 226. Cosmol.), vero ejus fonte aperto (§. 221. Cosmol.
et §. Psych. rat.).


~ Potentia Dei, per quam producuntur corpora juxta Spinosam ;
non est nisi potentia modificatrix. Etenim juxta Spinosam
oriuntur corpora per modificationem attributi cujusdam
divini, infinitae scilicet extensionis (§. 671.). Quamobrem
cum attributum Dei modificetur per potentiam
Dei, quatenus scilicet illimitato inferuntur limites, ut certo
et determinato modo exprimatur, quod per attributum
ut infinitum et interminatum exprimitur, per. def. 1. part.
2. Ethic. potentia Dei, per quam producunrur [producuntur] corpora, non
est nisi potentia modificatrix.
~ Nimirum Spinosa Deo tanquam substantiae tribuit potentiam,
per quam sunt et fiunt omnia, cum alias rationem
sufficientem eorum, quae dantur in universo, nullam haberemus;
nec undenam sint omnia, intelligere possemus. Cum
vero potentiam creatricem tanquam gratis confictam rejiceret;
Deo non reliquit nisi potentiam modificatricem, et
hanc sufficere arbitratus ad explicandum omnia, quae sunt
atque fiunt in mundo materiali, seu universo corporeo. Et
sane ea de causa extensionem fecit attributum Dei, ut ortus
corporum absque potentia creatrice per solam modificatricem
explicari posset.


~ Spinosa potentiam naturae facit potentiam Dei et naturam
omnem proprie sic dictam a corporibus, ex quibus mundus
constat, removet, seu naturam proprie sic dictam non





|704| ens facit. Etenim potentia naturae est potentia modificatrix
(§. 853. part. I. Theol. nat.). Enimvero Spinosa potentiam
Dei non facit nisi modificatricem (§. 695.). Naturae adeo
potentiam facit potentiam Dei. Quod erat unum.
~ Natura universa est aggregatum omnium virium motricium,
quae corporibus in mundo coexistentibus simul
sumtis insunt (§. 507. Cosmol.), et in ea continetur ratio,
cur mutationes in mundo hae potius contingant quam aliae
(§. 505. Cosmol.). Enimvero Spinosa non agnoscit nisi potentiam
Dei, per quam modificatur extensio, attributum
ipsius, ut prodeant corpora eorumque mutationes in mundo
materiali (§. 671.), et eam potentiam modificatricem
extensionis facit (§. 695.). Removet igitur naturam omnem
proprie sic dictam a corporibus, ex quibus mundus
constat (§. 119. Cosmol.), adeoque negans naturam
proprie sic dictam existere posse, eam non ens facit (§. 137.
Ontol.). Quod erat alterum.
~ Habet ea in re praeeuntem Cartesium, qui cum extensionem
pro essentia corporis haberet, seu attributo, qui eandem
exprimit, ex notione autem extensionis, qualis ipsi erat,
confusa non sequi animadverteret vim corporibus insitam,
tanquam mutationum principium (§. 136. Cosmol.), utpote
instar substantiae a materia sive eo, quod est extensum (§.
141. Cosmol.) diversae concipiendam (§. 301. Cosmol.); vim
activam omnem corporibus abstulit et eam soli Deo tribuit.
Quodsi vero corpora concipientur absque omni activitate,
cum vis activa sit natura eorundem (§. 145. Cosmol.),
natura non ens dicendum est (§. 137. Ontol.) [ Ontol.).] Unde et Robertus
Boyle naturam idolam vocat, quod non sine injuria
in Numen supremum fingatur, et Sturmius vocabulum
tanquam terminum inanem traducit. Atque adeo liquet,
quam necessaria sit theoriae elementorum cognitio in Cosmologia
tradita, per quam constat, corporibus non minus vim



|705| activam (§. 180. Cosmol.), quam extensionem tribuendam
esse (§. 223. Cosmol.), et cur utraeque tanquam duae substantiae
diversae apparere debeant (§. 301. Cosmol.), cum
ipsae non sint nisi phaenomena substantiata (§. 300. Cosmol.),
quorum realitas est in elementis (§. 192. Cosmol.), praeter
quae nihil in corporibus substantiale datur (§. 177. Cosmol.).
Equidem Spinosa in Schol. prop. 29. part. 1. Ethic. naturam naturantem
a natura naturata distinguit; sed essentiam et naturam
cum Cartesio pro Synonimis habet, quemadmodum
et vulgo essentia cum natura confunditur, ac confundere
debent, quotquot naturam inter non entia referunt et idolum,
quod supremi Numinis socium sit, pronunciant. Etenim
naturam naturantem esse ait id, quod in se est, et per
se concipitur, sive talia attributa, quae aeternam et infinitam
essentiam exprimunt, hoc est, Deum, quatenus ut causa libera
(ab omni scilicet coactione externa) consideratur; naturam
vero naturatam id, quod ex necessitate Dei naturae,
sive uniuscujusque Dei attributorum sequitur, hoc est, omnes
Dei attributorum modos, quatenus considerantur, ut res,
quae in Deo sunt, et quae sine Deo nec esse, nec concipi
possunt. Quamobrem cum ipsemet def. 2. part. 2. Eth. ad
essentiam rei id pertinere dicat, sine quo res et vice versa,
quod sine re nec esse, nec concipi potest; ecquis non videt,
cum Deum concipiendum esse contendat per attributa,
quorum unumquodque aeternam et infinitam essentiam exprimit
(§. 672.), res vero, quae praeter Deum dantur, sive
particulares nonnisi pro modis habeat, quibus Dei attributa
certo et determinato modo exprimuntur, per Cor. prop. 25.
part. 1. Ethic. et hinc corpus definiat per modum, qui Dei
essentiam, quatenus ut res extensa consideratur, certo et
determinato modo exprimit def. 1. part. 2. Ethic. omnem
differentiam inter naturam naturantem et naturam naturatam
non constitui in diversitate vis activae rerum particularium
atque Dei, sed in diversitate essentiae rerum particularium
et Dei? Ceterum qui naturam ab essentia minime distinguunt,
eodem modo naturam cum Deo confundere dicendi



|706| sunt, quo Spinosa, siquidem differentia, quae ab essentia
petitur, etiam ab eo admittitur, sit ita, quod rerum hanc
essentiam habentium actualitatem aliter explicet: neque enim
quoad essentiam rerum, sed quoad actualitatem inter Spinosam
et Antispinosistas dissensus est. Equidem et nos ostendimus,
unam eandemque vim animae constituere et essentiam,
et naturam ejus (§. 66. 67. Psych. rat.): enimvero non
minus evicimus, viam istam non uno eodemque respectu
esse essentiam atque naturam ejusdem; sed essentiam constituere
quatenus ad tales potius, quam alias repraesentationes,
tali potius quam alio ordine actuandas restringitur; naturam
vero quatenus easdem actuat (§. 68. Psych. rat.), ut adeo per
naturam ad actum perducantur, quae per essentiam possibilia
intelliguntur. Essentiam itaque animae et naturam ejus
sufficienter a se invicem distinguimus, notioni scilicet utrique
convenienter. Hanc vero ne in anima quidem differentiam
admittere potest Spinosa, utpote activitatem, seu potentiam,
qua actuantur, quae sunt, soli Deo tribuens, et ex natura naturante
in oppositione ad essentiam sic dicta non ens faciens.


~ Spinosa non probavit in rerum natura non posse dari duas,
aut plures substantias ejusdem naturae, sive attributi, prop. 5.
part. 1. Eth. Etenim omne robur argumentationis, qua
nititur praetensa demonstratio huc redit, quod eadem a se
invicem non distinguerentur, adeoque ens unum idemque
forent. Quoniam attributum cum determinationibus essentialibus
confundit (§. 679.); perinde est ac si affirmaret,
duas substantias eandem essentiam communem habentes
non posse per essentiam distingui. Enimvero id quidem
inde est, quod attributum, per quod ex ipsius mente
exprimitur essentia substantiae, aut, rectius loquendo, entis
(§. 673.), supponat tanquam quid illimitatum, aut depositis
limitationibus originariis spectet, adeoque quatenus
superius aliquod genus, veluti corpus in genere, constituit,
.



|707| consequenter ens quoddam in universali repraesentat
(§. 230. Ontol.). Quoniam itaque universalia non existunt
(§. 235. Ontol.), sed tantummodo singularia, quae
omnimode determinata sunt (§. 226. 227. Ontol.), limitationes
vero originariae, quae sunt determinationum essentialium
et per quas essentiae rerum differunt, ipsi ita inhaerent,
ut ab iis inseparabiles sint (§. 894. 895. part. I. Theol. nat.);
evidens omnino est, quod minime demonstraverit, duas
aut plures substantias ejusdem naturae, seu communem essentiam
habentes in rerum natura dari minime posse.
~ Non est quod excipias, Spinosam non sumere substantiam
in significatu recepto (§. 683.), sed cum ente a se confundere
(§. 684.), atque adeo perinde esse, ac si affirmasset,
non posse dari duo entia a se, quae eandem habent essentiam,
id quod nihil contineat a veritate alienum. Etenim
Spinosa principio hoc abutitur ad incrustandam hypothesin
suam. Neque decet philosophum in definitionibus suis
confundere, quae distinguenda sunt, ut ambiguitas inferri
permittat, quae alias inde inferri minime poterant. Sane cum
Spinosa extensionem habeat pro attributo, quod exprimit
infinitam atque aeternam substantiam; vi hujus propositionis
sequitur, non dari nisi unicam substantiam extensam,
eamque esse ens a se et continuis modificationibus per potentiam
seu vim illius substantiae prodire corpora. Unde
porro deducitur, mundum esse aeternum et ens necessarium,
ac fatali seu immutabili necessitate in ea fieri omnia, nec in
eodem finibus esse locum: quales conclusiones etiam infert
Spinosa. Quodsi notionem entis a se atque substantiae a se
invicem discrevisset, quemadmodum par errat, et nonnisi
impossibilitatem entium plurium a se demonstrasset, quae
eandem prorsus essentiam habent; ex confusione nullus
metuendus erat error.Quamobrem necesse est, ut non
admittantur tanquam demonstrata, quae in recepto terminorum
significatu admitti nequeunt, sublata ambiguitate,
quae ad avia seducit. Error Spinosae inde est, quod omnes



|708| limitationes pro modis habuerit, nec originarias, quae determinationibus
essentialibus per se inhaerent et per se, hoc
est, non supposito alio concipiuntur, a mutabilibus non
distinxerit, quae variari possunt, illis manentibus iisdem, ac
tacite supposuerit substantiam omnem esse debere infinitam,
consequenter realitatem, per quam concipitur, limites omnes
respuere.


~ In recepto significatu notioni substantiae non repugnat, ut
dentur plures ejusdem generis vel speciei: immo actu dantur.
Etenim in recepto significatu substantia et subjectum, cui
insunt essentialia et attributa eadem, dum modi successive
variant (§. 770. Ontol.). Genera et species eadem essentialia
habent (§. 233. 234. 247. Ontol.), eadem quoque
attributa et eorundem modorum possibilitates proximas
et remotas conditionate enunciatas (§. 268. 269. Ontol.).
Notioni igitur substantiae in sensu recepto minime repugnat,
ut dentur plures ejudem generis vel speciei. Quod
erat primum.
~ Anima quaelibet substantia est (§. 48. Psych. rat.) et
eam existere in dubium revocari nequit (§. 21. Psychol. empir.).
Essentia animae cujuslibet consistit in vi repraesentativa
universi situ corporis organici in universo materialiter
et constitutione organorum sensoriorum formaliter limitata
(§. 66. Psych. rat.), adeoque omnes essentiam eandem
communem habent, consequenter cum singularia
ejusdem sint generis ac speciei, quatenus eadem essentialia
habent (§. 254. Ontol.), ejusdem generis sunt vel speciei.
Substantiae igitur plures ejusdem generis vel speciei actu
dantur. Similiter corpora sunt substantiarum simplicium
aggregata (§. 176. Cosmol.), quae elementa eorundem sunt
(§. 182. Cosmol.). Elementa omnia esse ejusdem generis
vel speciei ex tota theoria eorundem in Cosmologia tradita





|709| perspicuum est. Dantur igitur tot substantiae ejusdem
generis vel speciei, quot dantur elementa rerum materialium.
Unde denuo liquet, plures substantiae ejusdem generis
vel speciei actu dari. Quod erat alterum.
~ Non est quod excipias, animas et elementa rerum materialium
non esse substantias in significatu spinosiano. Etenim
Spinosa substantiam non sumit in significatu recepto
et ejus notioni tacite infert aseitatem (§. 684.). Debebat
vero vocabulum substantiae sumere in significatu recepto et
demonstrare, si posset, in eodem substantiam omnem esse
debere ens a se: quod nec probavit, nec probare potuit.
Notionibus inferre ambiguis verbis, quae iisdem inesse nequeunt,
nec demonstrare earundem realitatem, quemadmodum
fecit Spinosa, non modo methodi legibus repugnat;
verum etiam errorum fons est (§. 631. Log.), ex errore
uno in ipsa methodo demonstrativa, qua in adstruendo
systemate suo uti voluit Spinosa, sequentibus pluribus
(§. 628. Log.). Nemo igitur jure reprehendet, quod ex
principiis veris disputemus contra Spinosam, et notionum
deceptricium falsitate detecta conclusionibus inde deductis
propositiones per principia vera demonstratas opponamus,
nisi optimam refutandi methodum rejicere velit (§. 1036.
Log.).


~ Spinosa non demonstravit, substantiam unam ab alia substantia
produci non posse, immo absolute ab alio produci non posse.
Demonstraturus enim prop. 6. part. 1 Ethic. substantiam unam
non posse produci ab alia substantia ac inde in ej. Coroll. illaturus
eam absolute ab alio produci non posse, supponit
tanquam demonstratum, in rerum natura non posse dari
duas substantias ejusdem attributi, seu ejusdem essentiae,
sive generis vel speciei. Enimvero hoc minime probavit
Spinosa (§. 697.), quin potius contrarium demonstrari potest
(§. 698.). Quamobrem cum demonstratum non sit,





|710| cujus probationem ingrediuntur propositiones nondum
demonstratae (§. 498. Log.), adeoque multo minus demonstratum
dici queat, si eam ingrediuntur propositiones, quarum
contrariae demonstrari possunt; evidens est, Spinosam
minime demonstrasse, quod substantia una ab alia substantia
produci nequeat, immo quod absolute ab alio produci
minime possit.
~ Equidem Spinosa impossibilitatem productionis substantiae
unius ab altera etiam indirecte ostendere conatur, sed
indirecta, quam dare praetendit, demonstratio directa firmior
non est. Ait enim, si substantia una ab alia produceretur,
ejus cognitionem a cognitione causae suae pendere
debere, quoniam ax [ ax. ] 4. part. 1. Ethic. sumit, effectus
cognitionem a cognitione causae dependere, hinc vero sequi,
quod substantia non sit, vi def. (§. 674.). Enimvero
distinguendum utique est inter cognitionem possibilitatis,
et inter cognitionem actualitatis. Quando enim in definitione
substantiae dicitur, quod per se concipiatur et haec
verba ita explicentur, quod entis illius cognitio non dependeat
a cognitione entis alterius, ea aliud significare nequeunt,
quam quod entis istius notionem habere ejusque
possibilitatem demonstrare valeamus, etsi entis alterius notionem
non praesupponamus, quemadmodum notionem
trianguli aequilateri habere possumus ejusque possibilitatem
demonstrare valemus, etiamsi animum ad alterius cujusdam
figurae notionem non advertamus, ut non concipiatur
possibile, nisi quoque ea figura tanquam possibilis admittatur,
consequenter ejus possibilitas praesupponat possibilitatem
alterius. Enimvero causatum a causa dependet quoad
actualitatem sive existentiam (§. 881. Ontol.), atque adeo
per ea, quae insunt causae, intelligitur, cur ens istiusmodi,
quod aliunde jam possibile esse constat, et quod possibile
foret, etiamsi per impossibile daretur, causam non esse
possibilem, actualitatem consequatur, consequenter cognitio
actualitatis sive existentiae cognitionem causae praesupponit.



|711| Quamobrem etsi admittas, substantiam recte definiri
per id, quod per se concipitur; ex eo tamen, quod ab
alio produci ponatur, minime sequetur, quod per se concipi
non possit. Quodsi Spinosista excipiat, addi in definitione,
quod substantia sit id, quod in se est, atque adeo
verba sequentia, et per se concipitur extendenda quoque
esse ad actualitatem; facile est responsio. Probare nimirum
debebat Spinosa, quod absque praesupposita possibilitate
entis alterius intelligitur possibile, ejus actualitatem quoque
seu existentiam cognosci posse (a priori scilicet, sive
per notionem ejus) non praesupposita existentia entis alterius:
quod vero quemadmodum Spinosa probavit nullibi,
ita et probare minime potuit. Impingit autem in regulas
verioris Logicae, quod in definitione cumulet, quorum
unum per alterum determinatur (§. 836. Log.) et verbis
utatur ambiguis (§. 160. Log.), imo sumat tanquam concessa,
quae demonstrari ante debent, quam concedi possunt.
Ceterum cum Spinosa impossibilitatem creationis sibi
demonstrasse visus in propositione, qua substantiae unius
productionem ab alia impugnat; per praesentem patet, impossibilitatem
istam ab eo minime fuisse demonstratam,
neque adeo potentiam creatricem, quae Deo tribuitur, inter
non entia posse referri.


~ Spinosa non demonstravit, substantiam necessario existere.
Etenim prop. 7. part. 1. Ethic. demonstraturus ad naturam
substantiae pertinere, quod existat, supponit eam non posse
produci ab alio. Quamobrem cum non demonstraverit
substantiam ab alio produci non posse (§. 699); nec ab
eo demonstratum dici potest, quod ad substantiam naturae
pertineat existere, seu quod substantia necessario existat.
~ Errat itaque, dum substantiam cum ente a se confundit
(§. 684.), tacite nimirum aseitate in notionem substantiae
illata. Sane si notionem substantiae consideres, quod scilicet
sit subjectum determinationum constantium et variabilium




|712| (§. 769. Ontol.), quarum adeo aliae successive mutantur
in alias ceteris manentibus iisdem (§. 762. Ontol.); ex
eo minime inferre licebit, quod necessario existat. Et si
nulla consequentia hoc inferre auderes; exemplo animarum
atque elementorum erroris redargueris.


~ Non omnis substantia necessario existit, seu essentia substantiae
existentiam necessariam minime involvit. Etenim elementa
rerum materialium et animae humanae sunt entia contingentia
(§. 331.). Quamobrem cum ens contingens existentiae
rationem sufficientem in essentia sua non habeat (§.
310. Ontol.); posita essentia elementorum et animarum humanarum
nondum ponitur existentia eorundem (§. 118. Ontol.),
adeoque eorum essentia existentiam necessariam non
involvit. Enimvero elementa rerum materialium (§. 182. Cosmol.)
et animae humanae substantiae sunt (§. 48. Psychol. rat.).
Substantiae igitur essentia existentiam necessariam minime
involvit, adeoque substantia omnis non necessario existit.
~ Ex iis etiam, quae ad propositionem praecedentem annotavimus,
jam liquet, notionem susbtantiae existentiam necessariam
minime involvere. Ambiguitas verborum Spinosae
esse in se et esse in alio non modo nebulam offundit
menti, verum etiam eandem perplexam reddit, ut, quomodo
sese extricare possit, non videat. Quodsi vero quis
notionibus ontologicis distinctis atque determinatis, quarum
realitas in rebus ipsis conspicua, imbutum habuerit
animum, quo minus veritatem perspiciat, nihil obstat. Quamobrem
jam superius monui (not. §. 672.), definitiones Spinosae
probe esse expendendas, praesertim cum in iis sumat,
quae non probat, nec probatione indigere existimat, propterea
quod ea a se concipi arbitratur; id vero omne verum
esse supponit, quod concipi potest. Qua etiam de
causa singulas Spinosae definitones ad examen revocavimus.




|713|
~ Spinosa non demonstravit substantiam omnem necessario
esse infinitam. Etenim hoc demonstraturus supponit, nonnisi
unicam substantiam jusdem attributi sive generis existere,
eamque necessario existere, ac terminari debere ab
alia ejusdem naturae, sive essentiae, si fuerit finita. Enimvero
nec demonstravit, substantias duas vel plures ejusdem
naturae dari non posse (§. 697.), nec substantiam omnem
necessario existere probavit (§. 700.); sed potius contrarium
utriusque ostendi potest (§. 698. 701.). Et praeterea
in definitione finiti, verba, quod terminetur alio ejusdem
naturae vel essentiae, veluti cogitatio alia cogitatione,
non modo ambigua sunt ac definitioni minus conveniunt
(§. 685.); verum etiam si tolerabili sensu explicentur, in
omni entium genere vera non sunt (§. 686.). Patet igitur
ut ante (§. 697. 699.), a Spinosa demonstratum non
esse, substantiam omnem necessario esse infinitam.
~ Liquet abunde errorem continuo serpere, quemadmodum
fieri debere, si methodo demonstrativa uti volueris,
constat (§. 628. Log.). Quamobrem ubi error latens in
principiis et in propositiones primas irrepens fuerit ostensus,
sponte sua corruunt, quae inde porro deducuntur.
Ipsemet Spinosa advertit, per demonstrationem suam haud
facile admissum iri infinitudinem substantiae in genere: unde
prolixo scholio eandem defensurus secus sentientes redarguit,
quod de rebus confuse judicent, nec eas per primas
suas causas noscere consueverint. Enimvero vidimus
in superioribus, ipsummet Spinosam vitii hujus rerum (§.
687.), nimirum quod in confuse perceptis acquiescat: unde
contigit, ut causas primas hypothesi suae convenienter
finxerit, non vero eas demonstraverit, quales revera
sunt.




|714|
~ Substantia omnis non necessario infinita seu illimitata est.
Etenim animae humanae substantiae sunt (§. 48. Psych. rat.),
eaedemque finitae (§. 264. Psych. rat.), finitudine ad ipsam
essentiam ejus pertinente (§. 265. Psych. rat.). Elementa
etiam rerum materialium substantiae simplices sunt (§. 182.
Cosmol.), eaedemque finitae (§. 203. Cosmol.). Sunt igitur
et animae, et elementa rerum materialium substantiae limitatae
(§. 173. part. I. Theol. nat.). Non igitur substantia
omnis necessario infinita seu illimitata est.
~ Equidem Spinosa confidenter admodum in Schol. 21. prop. 8.
part. 1. Ethic. pronunciat eos, qui substantiae infinitudinem
in dubium vocant, nescire, quomodo res producantur.
Enimvero ex iis, quae de origine rerum omnium ex Deo in
sectione prima demonstrata sunt, satis superque contrarium
apparet. Verum est, si ad causam primam omnia reduxeris,
entia finita, quorum series est hoc universum (§. 55.
Cosmol.), non posse concipi sine substantia infinita, quae
Deus est, adeoque cognitionem illorum praesupponere cognitionem
hujus. Patet vero limitatione realitatum, quae
Deo insunt, nasci possibilia primitiva secunda (§. 91.), quorum
combinatione essentiae entium limitatorum resultant
(§. 94.). Per has vero res limitatae tantummodo intelliguntur
possibiles (§. 153. Ontol.), nondum vero patet, cur
existant (§. 172. Ontol.). Admittendum igitur aliud principium
est, per quod existentia sive actualitas explicetur.
Non jam urgeo, infinitas realitates, quae sunt in Deo, spectari
minime posse tanquam compositum ex omnibus realitatibus
limitatis, quemadmodum facit Spinosa. De eo
enim mox dicemus disertius.


~ Spinosa non demonstravit praeter Deum nullam dari, neque
concipi posse substantiam, seu non dari substantiam nisi unam,





|715| eamque infinitam. Etenim hoc demonstraturus supponit,
duas substantias ejusdem attributi, seu essentiae, dari non
posse, et substantiam omnem esse infinitam, Deumque ex
infinitis constare attributis. Enimvero Spinosa minime demonstravit,
non posse dari duas vel plures substantias ejusdem
attributi (§. 697.), substantiamque omnem esse infinitam
(702. [§. 702.]); sed contrarium potius ostendi potest (§. 698.
703.). Idemque in definitione sumit (§. 672.), nullibi
vero probat attributa infinita inesse Deo. Patet igitur denuo,
sicuti ante (§. 697. 699.); Spinosam minime demonstrasse,
quod praeter Deum nullam detur, neque concipi possit
substantia, seu quod non detur substantia, nisi una, eaque
infinita.
~ Unitas substantiae palmarium fundamentum est Spinosismi
(§. 674.). Unde apparet, quam lubrico fundamento nitatur.


~ Quoniam jam ostendimus, in recepto significatu non
repugnare notioni substantiae, ut dentur plures ejusdem
generis vel speciei, immo quod actu dentur (§. 698.), nec
substantiam omnem necessario esse infinitam, seu illimitatam
(§. 703.); falsum omnino est, praeter Deum nullam dari,
neque concipi posse substantiam, seu non dari substantiam nisi
unam, eamque infinitam (§. 505. Log.).
~ Quodsi Spinosa ens a se a substantia satis distinxisset,
quod ab ipso factum non esse constat (§. 684.), nec modos
cum ente ab alio confudisset (§. 682.), ac finitudinem
ab infinitudine rectius separasset, quam fecit (§. 677. 685.);
in errorem parum communem de unitate substantiae ejusdemque
infinitae non incidisset.


~ Realitas omnis infinita ac in specie cogitatio infinita non
componitur ex realitatibus finitis, quae numero infinitae sunt.





|716| Intellectus humanus, quem esse realitatem nemo in dubium
vocare potest (§. 5.), limitatus est quoad modum
repraesentandi objecta, quatenus scilicet non omnia in eodem
discernibilia distinguere valet (§. 279. Psych. empir.).
Atque adeo intellectus illimitatus est, qui in quolibet objecto
discernibilia distinguere valet (§. 468. Ontol.). Enimvero
quotiescunque sumas intellectum, qui non omnia discernibilia
distinguere valet, non tamen inde prodibit intellectus,
qui omnia in quocunque objecto discernibilia
actu distinguit, sed saltem multitudo intellectuum, quorum
unusquisque omnia discernibilia in objecto distinguere
minime valet, consequenter intellectus finitus infinito
prorsus heterogeneus est (§. 364. Ontol.). Patet itaque
realitatem omnem infinitam non componi ex realitatibus
finitis, quae numero infinitae sunt. Quoniam cogitatio est
perceptio cum apperceptione (§. 26. Psych. empir.), perceptio
autem actus mentis, quo objectum quodcunque sibi
repraesentat (§. 24. Psych. empir.); de eadem eodem prorsus
modo patet, quod ex realitatibus finitis, quae numero
infinitae sunt, minime componatur.
~ Notio haec infiniti nonnisi imaginaria est, a qua sibi non
cavit Spinosa, etsi alios continuo reprehendet, quod imaginationem
cum intellectu confundentes, quae imaginamur
ab iis, quae concipiuntur, non distinguant. Etenim realitates,
ut sic dicam, primarias nonnisi duas nobis cognitas
admisit, extensionem scilicet atque cogitationem. Quamobrem
cum extensionis, quam perperam pro realitate habet
(§. 689.), notionem nonnisi confusam haberet (§. 688.);
infinitae extensionis ideam sibi esse arbitratus, quod data
quacunque magnitudine imaginari posset majorem, atque
adeo extensionis infinitae ideam prodire sibi visus est, data
quacunque extensione finita seu limitata infinities replicata:
quam notionem quantitatis infinitae nonnisi imaginariam esse



|717| alibi dudum ostendimus (§. 804. Ontol.). Ad similitudinem
extensionis infinitae sibi quoque imaginatus est cogitationem
infinitam, quasi ea continuata in infinitum additione
cogitationis finitae nascatur. Unde extensio infinita
ex rebus extensis numero infinitis, et cogitatio infinita ex
rebus cogitantibus numero infinitis componi ipsi visa fuit,
contra ea, quae in praesente propositione demonstravimus.
Quodsi vero perpendisset, finitam rem concipi per limites
eidem necessario inhaerentes; notionem infinitae prodire observasset
limitis omnis remotione. Quamobrem cum limes
extensi figura sit (§. 621. Ontol.); non ante nobis esse extensionis
infinitae ideam agnovisset, quam ubi demonstratum
fuerit, existere posse extensum, figura omni destitutum. Et
quia cogitationis, seu actus repraesentationis possibilium in
mente, quorum nobis conscii sumus (§. 23. Psych. empir.),
limites sunt, quod non simul omnia repraesententur distincte;
non ante sibi cogitationis infinitae ideam esse intellexisset,
quam ubi demonstratum fuerit, repraesentationem simultaneam
omnium possibilium distinctam sive adaequatam
possibilem esse, seu existere subjectum, cui ea conveniat.
Unde didicisset cogitationem infinitam nonnisi eminenter
continere omnes cogitationes finitas seu limitatas conceptu
possibiles, quatenus earum vicem supplet (§. 845. Ontol.).


~ Res cogitantes finitae non oriuntur modificatione cogitationis
infinitae, tanquam attributi divini, nec dici possunt modos attributi
divini, infinitae scilicet cogitationis. Pone enim si fieri
potest, res cogitantes finitas seu limitatas oriri modificatione
cogitationis infinitae, quae tanquam attributum divinum
spectatur, hoc est, tale quid, quod infinitam essentiam
Dei exprimit, sive constituit (§. 673.). Quoniam
ens oritur, dum existere incipit (§. 541. Ontol.); cogitans
existit, dum cogitatio infinita modificatur, quae tanquam
attributum divinum essentiam constituens spectatur,




|718| et res cogitantes infinitae existere debent, quatenus cogitatio
ista infinitis modis modificatur. Res igitur cogitantes
numero infinitae simul sumtae constituunt cogitationem
infinitam, quae Dei essentiam absolvunt, seu ea ex illis
componitur. Quod cum sit absurdum (§. 706.); impossibile
est, ut res cogitantes finitae seu limitatae oriantur
modificatione cogitationis infinitae, quae tanquam attributum
divinum spectatur. Quod erat primum.
~ Quoniam itaque res cogitantes finitae non oriuntur
modificatione cogitationis infinitae, quae tanquam attributum
Dei spectatur per demonstrata ; per se patet, quod dici
nequeant modus attributi divini, infinitae scilicet cogitationis.
Quod erat alterum.
~ Si in notionem limitum, sine qua notio limitati satis distincta
haberi nequit, et cogitationis infinitae distinctam inquisivisset
Spinosa, nec a notione imaginaria extensionis infinitae
ad cogitationem infinitam argumentaturus fuisset; haud
difficulter animadvertisset, res cogitantes oriri minime posse
limitatione cogitationis infinitae, ita ut Deo actu insint
tanquam ad essentiam ejus pertinentes et absque eo conceptu
impossibiles omni modo. Idea animae, quatenus sibi
conscia sui est, animae essentialis, quae cum limitata sit
(§. 63. Psych.rat.), ideam cogitationis limitatae habemus,
ut phrasi Spinosae utar, etiamsi nulla de Deo animum subeat
cogitatio. Idea autem cogitationis infinitae oritur, remotis
limitationibus, quae eidem insunt (§. 1095. part.I. Theol.
nat.), et ejus realitas demonstratur ex eo, quod realitas
omnis in gradu absolute summo possibilis sit (§. 12.). Quod
vero animae, rei cogitantis finitae, existentia seu actualitas
sine Deo concipi nequeat, hoc est, a priori demonstrari
non possit, evicta ejus contingentia (§. 331.) demum constare
potest (§. 335. 338.). Et ubi tandem ad primam casuam,
nempe Deum, reduxeris omnia, ideae quoque animae
a Deo dependentiam intelligere datur (§. 97.). Hoc pacto



|719| autem animae sunt substantiae finitae, sine quibus equidem
Deus existere potest, ast quae sine Deo existere nequeunt.
Et creaturae a creatore doctrinae receptae convenienter distinguuntur,
nec ab ea recedi opus est, quemadmodum visum
fuit Spinosae. Unde denuo patet, lucem in maxime arduis
doctrinis exspectari non posse nisi ab Ontologia, quam
qui contemnunt, vel negligunt, vel levi saltem brachio
tractant, ut summo acumine coecutiant, mirum non est.


~ Corpora et animae non sunt in Deo tanquam partes in toto,
nec dici possunt particulae Dei. Ponamus enim si fieri potest,
corpora et animas esse in Deo tanquam partes in toto.
Quoniam partes omnes simul sumtae idem sunt cum toto
(§. 341. Ontol.); corpora omnia simul sumta et animae
omnes simul sumtae idem sunt cum Deo, seu saltem cum
aliquo, quod Deo necessario existit, et sine quo Deus esse
ac concipi nequit. Deus adeo corpora omnia animasque
omnes actu in se continet tanquam ad essentiam suam
pertinentes. Unde aliter id, quod Deo tanquam infinitum
tribuitur, concipi nequit, quam quod actu in se contineat
omnes modificationes, quae non consistunt nisi in limitum
variatione (§. 830. Ontol.), possibiles, consequenter
tam corpora, quam animae oriuntur in ipso Deo per
modificationem attributi divini. Quoniam itaque nec
corpora (§. 694., [(§. 694.),] nec animae oriuntur modificatione attributi
cujusdam divini (§. 707.); nec illa, nec haec in Deo
esse possunt tanquam partes in toto. Quod erat primum.
~ Quoniam corpora et animae in Deo non sunt, tanquam
partes in toto per demonstrata ; sua sponte hinc porro
fluit, nec corpora, nec animas esse particulas Dei.
Quod erat alterum.
~ Fuere inter philosophos veteres, qui animam dixere
particulam mentis divinae. Quod vero corpora non habuerint




|720| pro particulis Dei, ideo factum esse apparet,
quod materiam, ex qua corpora constant, habuerint pro
ente a se, quod Deo coaeternum. Spinosa diserte in Cor.
prop. 11. part. 2. Ethic. pronunciat, mentem humanam esse
partem intellectus divini, et in prop. 31. et Schol. prop.
17. part. 1. negat, intellectum actu, sive is finitus sit, sive
infinitus ad naturam Dei pertinere, reprehendens eos, qui
intellectum et voluntatem in attributis divinis numerant.
Unde in Cor. prop. 11. part. 2. porro ait, cum dicimus
mentem humanam hoc vel illud percipere, nihil aliud dici,
quam quod Deus, non quatenus infinitum est, sed
quatenus humanae mentis essentiam constituit, hanc, vel
illam habeat ideam, et cum dicimus Deum hanc, vel illam
habere ideam, non tantum, quatenus naturam mentis
humanae constituit, sed quatenus simul cum mente humana
alterius rei etiam habet ideam, tum dici, quod mens
humana rem ex parte, sive inadaequate percipiat. Quoniam
per Cor. prop. 25. part. 1. Ethic. res particulares omnes
nihil sunt nisi modi, quibus Dei attributa certo et determinato
modo exprimuntur, et in prop. 2. part. 2. Ethic.
non minus extensio, quam in prop. 1. part. cit. cogitatio
attributum Dei dicitur, seu Deus non minus pro re extensa,
quam cogitante habetur, et corpora definiuntur
def. 1. part. 1. Ethic [Ethic.] vi Cor. prop. 25. part. 1. per modum,
qui Dei essentiam, quatenus ut res extensa consideratur,
certo et determinato modo exprimit; juxta Spinosam corpus
quodlibet erit pars Dei, quemadmodum partem intellectus
ipsius facit animam seu mentem humanam. Neque
est quod verearis, ne mentem Spinosae perversa interpretatione
immutemus, propterea quod substantia ad essentiam
hominis non pertineat, prop. 10. part. 1. Ethic., sed
ea constituatur a certis Dei attributorum modificationibus,
Cor. prop. cit. atque idem eodem modo dicendum
sit de corporibus et rebus cogitantibus, veluti animabus,
in universum omnibus. Etenim Spinosa substantiam
confundit cum ente a se (§. 684.), adeoque substantialitatem



|721| dum tollit a corporibus et animabus, nonnisi aseitatem
removet. Quamobrem si notio substantiae corrigatur
atque usui loquendi conformetur, citra injuriam dici poterat,
Spinosam corpora et animas partes substantiae divinae
facere, ita ut substantiale nihil in istis deprehendatur, nisi
quod pertineat ad substantiam divinam. Sed ne Spinosistis,
etsi praeter rationem, conquerendi causam demus, quasi ipsis
imputemus a mente ipsorum aliena, a dictione abstinere
maluimus, quae in significatu recepto ab iis admitti debebat.


~ Spinosa fatalista universalista est. Etenim juxta Spinosam
in rerum natura nullum datur contingens, sed omnia
ex necessitate divinae naturae determinata sunt ad certo
modo existendum et operandum per prop. 29. part. 1. Ethic.
et quicquid ex aliquo Dei attributo necessario sequitur,
id necessario existit, per prop. 12. part. 1. Ethic. nec voluntas
vocari potest causa libera, sed tantum necessaria per
prop. 32. part. cit. adeoque nec Deus operatur, ex libera
voluntate, per Cor. 1. prop. cit. ut res nullo alio modo neque
alio ordine a Deo produci potuerint, quam productae
sunt, per prop. 32. part. 1. Ethic. Nec in mente est libera
voluntas, sed ea ad hoc vel illud volendum determinatur
a causa, quae etiam ab alia determinata est, et haec
iterum ab alia, et sic in infinitum, per prop. 48. part. 2. Ethic.
et homines tantummodo se liberos esse opinantur, quatenus
suarum volitionum sibi sunt conscii, et de causis, a
quibus disponuntur ad volendum, ne per somnium quidem
cogitant, per Schol. prop. 36. part. 1. Ethic. Patet igitur
Spinosam absolutam rerum omnium in mundo necessitatem
defendere, eamque ad ipsas actiones humanas extendere,
negata libertate voluntatis humanae. Quamobrem cum
Fatalista universalista sit, qui omnem rerum absolutam necessitatem
defendit, eamque ad ipsas actiones humanas




|722| extendit (§. 528.). [(§. 528.),] Spinosa Fatalista est, isque universalista.
~ Non negant Spinosistae, se esse Fatalistas, nec negant, se
esse Universalistas: Fatalismum enim universalem tanquam
veritati consentaneum defendunt. Unde etiam Fatalismus,
praesertim universalis, cum Spinosismo confunditur, ita ut
Spinosistae appellentur, quibus fatalis necessitas per consequentiam
imputatur. Quamvis vero Fatalismus universalis
cum Spinosismo nexu indivulso cohaereat; cum eo tamen
idem non est (§. 528. 671.).


~ Spinosa Fatalem rerum omnium necessitatem nec demonstravit,
nec demonstrare potuit. Etenim Spinosa eam demonstraturus
prop. 16. part. 1. Ethic. tuetur, ex necessitate divinae
naturae sequi omnia, quae sub intellectum infinitum cadere
possunt et hinc prop. 17. infert, quod ex sola suae naturae
necessitate agat, quia praeter eum non existit aliquid,
a quo ad agendum determinetur. Enimvero omnia ex
divinae naturae necessitate sequi probat, quod ex data cujuscunque
rei definitione intellectus concludat, quae revera
ex eadem, hoc est, ipsa rei essentia, necessario sequuntur.
Hinc autem minime sequitur, quod infert. Etenim
si cogitationis infinitae (§. 707.) et extensionis notionem
imaginariam non sumsisset, tanquam realem (§.
689.), et utramque Deo attribuisset tanquam attributum,
quod infinitam ejus essentiam exprimit (§. 671.); minime
hinc intulisset, quod omnia necessario inde sequantur. Sed
si quae animae insunt realitates limitatas distincte cognovisset
easque Deo in gradu absolute summo tribuisset (§.
70.), Deo competere intellectum infinitum agnovisset
(§. 117. 118.), et ex eo tantummodo necessario sequi essentias
rerum (§. 94.), seu quicquid possibile perspexisset




|723| (§. 327.); vidissetque intellectum et potentiam divinam
non esse rationem sufficientem, cur ens quoddam finitum
existat (§. 349.), neque adeo posito intellectu divino et
posita potentia divina poni res finitas in actu (§. 118. Ontol.),
sed simul requiri voluntatem Dei (§. 350.), eamque
liberrimam (§. 277.). Patet itaque absolutam rerum
omnium necessitatem a Spinosa non esse demonstratam.
~ Enimvero animas humanas (§. 338.) totumque mundum
libere creavit Deus (§. 354.), liber ab omni etiam
coactione interna (§. 355.), ex pluribus possibilibus hunc
eligens (§. 356.), ac ens finitum omne (§. 330.), tam anima
(§. 331.), quam mundus ens contingens est (§. 332.),
nec quae existunt, nisi contingenter existunt (§. 334.),
ipseque naturae ordo nonnisi contingens est, ab absoluta
necessitate liber (§. 561. Cosmol. et not. §. 761. part. I. Theol.
nat.). Quamobrem per se patet, cum verum esse debeat,
quod demonstratur (§. 544. Log.), absolutam rerum necessitatem
a Spinosa demonstrari minime potuisse.
~ Quae ex notione liberae voluntatis concluduntur, ea quidem
ex eadem necessario sequuntur, quia libertati voluntatis
convenire debent, quae eidem tribuuntur. Minime
autem hinc sequitur, quod voluntas ipsa libera esse nequeat,
aut alia ipsi competere nequeat libertas nisi a coactione externa,
qualem solam agnoscit Spinosa, dum Deum solum
causam liberam esse tuetur. Videmus adeo Spinosae Fatalismum
dependere a definitionibus suis, quas in gratiam
hypotheseos suae confictas multiplici defectu laborare supra
notavimus.


~ Spinosismus falsa hypothesis est. Etenim juxta Spinosae
hypothesin non datur nisi unica substantia, infinitis attributis
praedita, quorum duo sunt cogitatio et extensio infinita




|724| et quorum unumquodque aeternam et infinitam essentiam
exprimit; entia vero finita oriuntur necessaria modificatione
istius substantiae, nempe Dei, attributorum, veluti
animae modificatione infinitae cogitationis et corpora
modificatione extensionis infinitae (§. 671. 672.). Enimvero
Spinosa non demonstravit, praeter Deum nullam dari,
neque concipi posse substantiam, seu non dari substantiam
nisi unam eamque infinitam (§. 704.), sed dantur utique
in recepto vocabuli significatu substantiae plures finitae
(§. 705.). Extensio ne in sensu quidem Spinosae attributum
Dei esse potest (§. 691.), et errat Spinosa, dum
Deum esse rem extensam contendit (§. 692.), nec coprora
oriri possunt per modificationem extensionis infinitae,
instar attributi divini spectatae, nec in sensu Spinosae dici
possunt modus, qui Dei essentiam, quatenus ut res extensa
consideratur, certo et determinato modo exprimit
(§. 694.). Nec res cogitantes finitae, veluti animae, modificatione
cogitationis infinitae, instar attributi divini
spectatae, oriuntur, nec possunt modus attributi divini,
infinitae scilicet cogitationis (§. 707.). Spinosa denique
nec demonstravit, nec demonstrare potuit absolutam
rerum omnium necessitatem, sublata penitus omni contingentia
et libertate voluntatis (§. 710.), adeoque omnia,
quae sunt, non necessario sequuntur ex attributis divinis.
Patet itaque hypothesin falsam esse Spinosismum (§. 505.
Log.).
~ Per nostrum adeo systema corruit Spinosismus, cui ipsum
e diametro oppositum, ut adeo impossibile sit, ut, qui nostris
principiis imbutum possidet animum, in errorem istum
incidat. Quin potius nemo rectius et felicius Spinosismum
oppugnabit, quam si nostris principiis armis utatur. Enimvero
dum hypothesin Spinosae, qua nituntur cetera omnia,



|725| quae sibi propria habet, confutavimus; eo ipso sua sponte
in auram abeunt ceteri ejus errores omnes, qui inde fluunt,
ut adeo opus non sit iis discutiendis operam ullam impendi.
Lubet tamen aliquos notare.


~ Errat Spinosa, dum nullos dari in rerum natura fines
contendit, seu causas finales nihil esse pronunciat in Appendice
ad part. 1. p. 36. nisi humana figmenta. Etenim id infert
ex eo, quod omnia naturae aeterna quadam necessitate
procedant: quod cum nec demonstraverit, nec demonstrari
possit (§. 712.), nec tanquam vera admitti potest
conclusio, quae ex principio falso infertur (§. 407. Log.).
Immo cum contrarium ostenderimus (§. 608. 645. 648.
et seqq. part. I. Theol. nat.); Spinosa affirmat, quod negandum
erat (§. 205. Log.). Quamobrem cum erret, qui affirmat,
quod erat negandum (§. 624. Log.); Spinosa errat,
dum fines omnes e rerum natura arcet, eosque nil nisi humana
figmenta esse pronunciat.
~ Cum finibus Spinosa sapientiam Dei tollit (678. [§. 678.] Psych.
rat.), quam nullam esse agnoscit, sed inter humana figmenta
refert: qui quam pietati noxius sit error, suo tempore
abunde constabit, quando praxin officiorum erga Deum
demonstraturi sumus.


~ Errat Spinosa, dum miracula in numerum impossibilium
refert. Quoniam Spinosa Fatalista est et quidem universalista,
fatalem rerum omnium necessitatem, sublata omni
rerum contingentia et libertate agendi, ex ipso Deo deducens
(§. 709.); nil quicquam aliter fieri potest, quam
quod fit: unde et prop. 33. part. 1. Ethic. tuetur, res nullo
alio modo, neque alio ordine a Deo produci potuisse,





|726| quam productae sunt et in Cor. I. prop. praeced. negat Deum
operari ex libera voluntate. Impossibile igitur juxta
ipsum est, ut in rerum narura existat effectus, cujus causa
naturalis sufficiens minime existat. Quamobrem cum
miraculum non contingat, nisi quando naturales deficiunt
causae actum ejus, quod possibile est, determinantes (§.
518. Cosmol.); juxta Spinosam impossibile est, ut unquam
miraculum aliquod contingat, adeoque miracula in numerum
impossibilium refert. Enimvero Deus potest facere
miracula, quotiescunque vult (§. 363. part. I. Theol.
nat.). Patet igitur ut ante (§. 712.) errare Spinosam, dum
miracula in numerum impossibilium refert.
~ Miracula ex necessitate absoluta ordinis naturae, cujus
contingentiam ab eadem liberam non adstruximus (§. 561.
Cosmol.), impugnat Spinosa ex instituto in Tractatu Theologico/
Politico c. 6. p. 68. et seqq. et miraculum nihil aliud
significare contendit, quam opus, cujus causam naturalem
exemplo alterius rei insolitae explicare non possumus, vel
saltem ipse non potest, qui miraculum scribit aut narrat,
ut adeo menti ejus convenienter miraculum definiri debeat
per effectum naturae insolitum, cujus causam ignorat
vulgus. Non igitur eidem per consequentiam imputamus,
quod diserte respuit, sed quod tanquam verum defendit,
utpote probe gnarus, quaenam ex hypothesi sua
consequantur. Unde et eidem convenienter p. 76. infert,
omnia, quae in Scriptura narrantur, miracula naturaliter
contigisse, et quomodo contigerint exemplis nonnullis docere
audet, tanta quidem in hypothesin suam confidentia,
ut p. 77. tandem concludere non erubescat, si quid in
Scriptura reperiatur, quod apodictice demonstrari potest,
legibus naturae repugnare, aut ex iis consequi non potuisse,
plane credendum id a sacrilegis hominibus sacris literis
adjectum esse. Unde intelligitur, quam noxius sit Spinosismus,
et quam necessarium fuerit, clarissime ostendi, quam



|727| lubrico nitatur fundamento: id quod in antecedentibus a
me factum confido. Ceterum cum ex iis ipsis, quae de
hypothesi impia in anterioribus demonstravimus, intelligatur,
latentes in Spinosismo errores fundamentales distincte
vix percipi posse, nisi ab eo, qui notionibus ontologicis
distinctis ex ipsis rebus derivatis imbutus est; quam sit
necesse ut in Ontologiae studio operam indefessam collocemus,
vel me tacente intelligitur. Quamobrem et data
occasione monuimus, et denuo inculcamus, cum inculcari
satis non possit, neglectum philosophiae primae Spinosa
obstitisse, quo minus errores fundamentales, unde ceteri
profluunt, animadverteret, eundemque obstare debere,
quo minus alii Scripta Spinosae legentes sese expediant difficultatibus,
quibus intricantur, praesertim ubi methodi non
satis fuerint gnari.


~ Spinosistae irreligionarii sunt, seu nulla ipsis est religio. Etenim
Spinosistae fatalistae sunt et quidem universalistae (§.
709.). Enimvero si fatalista fuerit universalista, irreligionarius
est (§. 571.). Ergo etiam Spinosistae irreligionarii
sunt.
~ Ad Spinosismum nimirum applicari potest demonstratio,
qua per fatalismum universalem religionem omnem
tolli evicimus. Juxta Spinosam Deo nulla relinquitur in
agendo libertas, cumque nulla concedatur sapientia (§. not.
§. 712.), nulli admittantur in rerum natura fines (§. cit.);
nec Deo competit directio eorum, quae in universo contingunt,
ad certos fines. Quamobrem cum ista directio
sit gubernatio divina (§. 899. part. I. Theol. nat.); Deus
universum juxta Spinosam minime gubernat, atque adeo
Spinosa tollit, quod praecipuum in providentia divina (§.
922. part. I. Theol. nat.). Qui haec perpendit, facile perspiciet,
quod in Spinosismo religio non subsistat. Quamvis
enim cognitionem Dei in prop. 28. part. 4. Ethic. plurimum
commendet; non tamen in hac cognitione magis




|728| cultus quidam consistit, quam in cognitione naturae, cui sedulam
navamus operam, quia eadem delectamur. Et sane
constat, Spinosam summum hominis bonum in cognitione
veritatis theoreticae quaesivisse, et ex ejus hypothesi Deum
cognoscere idem esse, ac res naturales per causas suas cognoscere.
Unde denuo apparet, quam noxius sit Spinosismus,
utpote religioni omni inimicus. Qui animum Spinosae,
quo erga religionem affectus fuit, noscere voluerit; Tractatum
ipsius theologico/politicum evolvat. Nostrum
non est eundem hic depingere vivis coloribus.


~ Spinosista tollit omnem obligationem divinam ad honestas
actiones committendas, malas vero omittendas. Etenim Spinosista
fatalista est, isque universalista (§. 709.). Enimvero
si fatalista fuerit universalista, obligationem divinam
tollit (§. 544.). Ergo Spinosista obligationem divinam
tollit.
~ Nimirum Spinosistae voluntatem animae liberam esse negant,
adeoque ex eorum hypothesi homo necessario agit,
quae agit, et per causas naturales ad sic non aliter agendum
determinatus est, nec seipsum indeterminatum reddere potest:
immo cum omnia tandem a Deo sic non aliter determinentur,
nec Deus quicquam aliter determinare possit, quam
determinatum est; in Spinosismo ne fingere quidem licet
obligationem divinam. Hoc tamen non obstante, Spinosa
largitur, praestare si homo ex ratione vivat, quam si vitam
rationi contrariam ducat: si ita, quod neget, hominem ex
libera voluntate actiones suas rationi conformare. Et eum
hominem, qui secundum rationem vivit, perfectiorem judicat
altero, qui rationi contrariam agit vitam. Immo constat,
ipsum Spinosam egisse vitam admodum sobriam, ad
inserviendum aliis fuisse pronum et a laedendis aliis procul
remotum. Ceterum quae hinc fluunt consequentiae veritati
et praxi morum inimicae, si omnis obligatio divina ad




|729| actiones alias committendas, alias vero omittendas, censeatur
nulla, nec homini relinquatur aliter, quam vivit, vivendi
potestas, nostrum in praesenti non est docere, cum
nulla mentis perspicacia animadvertantur.


~ Spinosismus ab atheismo parum distat, et aeque noxius est,
immo certo respectu magis nocet, quam atheismus. Etsi enim
Spinosa admittat Deum, omnium rerum causam primam et
unicam (§. 672.): quoniam tamen negat ipsum esse sapientem
(not. §. 712.) et ex libera voluntate agere (not.
§. 709.), ac universum hoc gubernare (not. §. 714.), et
corpora ac animas et, si quae sunt, res cogitantes alias, in
eodem esse tanquam partes in toto statuit (not. §. 708.);
Deum fingit a vero Deo, qui sapientia summa (§. 640.
part. I. Theol. nat.) et voluntate liberrima praeditus (§. 431.
part. I. Theol. nat.), universum hoc sapientia sua gubernat
§. 902. part. I. Theol. nat.), et in quo animae ac corpora,
et, si quae praeterea dantur, res cogitantes, non existunt,
quemadmodum partes in toto (§. 708.), prorsus diversum.
Perinde igitur est, ac si Deum verum existere negaret.
Quamobrem cum atheus sit, qui Deum existere
negat (§. 411.); Spinosismum ab atheismo parum distare
patet. Quod erat primum.
~ Porro Spinosismus tollit omnem religionem (§. 714.)
atque obligationem divinam ad certas actiones committendas,
alias vero omittendas (§. 715.), perinde ac atheismus
(§. 516. 539.). Quoniam iraque atheismus noxius
est, quatenus per eum religio omnis atque obligatio divina
ad certas actiones committendas, alias vero omittendas
tollitur, quin Spinosismus aeque noxius sit ac atheismus
nullo modo dubitari potest. Quod erat secundum.




|730| ~ Enimvero cum Spinosismo indivulso nexu cohaeret
fatalismus universalis (§. 709.). Quamobrem cum per fatalismum
universalem fatalis necessitas ad omnes omnino
hominum actiones extendatur (§. 528.), cum atheismo
autem fatalismus universalis non necessario connectatur
(§. 531.); praxi morali magis obstat Spinosismus, quam
Atheismus in se spectatus, cui quippe nonnisi per accidens
fatalismus universalis accedit. Quoniam itaque atheismus
noxius est, quatenus praxi morali obstat, quemadmodum
pluribus docebimus suo loco; evidens omnino est, Spinosismum
certo respectu magis noxium esse, quam atheismum.
Quod erat tertium.
~ Quodsi quis luculentius cognoscere voluerit, quantum
intersit inter Deum verum et eum, quem fingit Spinosa et
speciosa definitione ornat (§. 672.), quae anguem in herba
latentem fovet; quae de deo vero tum in systemate, tum
superius in sectione prima demonstrata sunt, cum Spinosismo
conferat: ita nimirum patebit, quaenam eidem repugnent,
et quaenam de Deo neganda sint illo admisso, consequenter
constabit, quam exiguus sit illorum dogmatum
numerus, quibus in Spinosismo sua relinquitur veritas. Atque
ea de causa factum est, ut unanimi omnium consensu
athei existimentur Spinosistae et Spinosismus pro impia hypothesi
habeatur, cumque autores alii, quibus atheismi labes
fuit adspersa, nacti fuerint suos defensores, nemo tamen
hucusque extiterit, qui eandem a Spinosa abstergere
ausus fuerit. Quin potius Ethica Spinosae unicum systema
atheismi, quod publice prostat, agnoscitur: cujus adeo
fundamentum subvertere nostrum esse judicavimus.


~ Epicureismus est opinio, qua negatur intrinseca actionum
honestas et turpitudo atque obligatio divina ad alias
actiones committendas, alias vero omittendas. Unde
Epicurei dicuntur, qui hanc opinionem fovent.




|731| ~ Nomen habet Epicureismus ab Epicuro, philosopho,
qui providentiam divinam negasse et quod coeco fato regantur
omnia statuisse dicitur. Unde per consequentiam
ipsi imputatur, quod homini vivere liceat, prout lubet,
Deusque parum curet, quid faciat, et summum bonum
existimarit voluptatem corporis. Hinc contigit eos, qui
summum bonum in voluptate corporis collocantes intemperanter
vivunt et in quaevis scelera proni ruunt, nisi quatenus
poenarum metu coercentur, Epicurei dicantur. Defendit
Epicurum lib. I. Ethic. c. 2. f. 678. et seqq. Tom. 2.
Oper. Gassendus ostendens, philosophum non de voluptate
corporis, sed animi fuisse locutum et ipsummet temperanter
vixisse. Nos citra infamiam philosophi nomen retinuimus,
tanquam terminum receptum, de ipsa Epicuri
mente parum solliciti. Cum vero in Theologia naturali de
errore theoretico agendum sit, qui respectum ad Deum involvit,
error autem practicus, quasi vivere liceat, prout lubet,
consequenter actiones omnes referendae sint ad id,
quod delectat, seu ad bonum jucundum, ex eo sequatur,
quod actionum honestas et turpitudo nulla fit, nullaque
Dei ad alias committendas, alias vero omittendas obligatio;
igitur nobis hanc opinionem Epicureismi nomine insignire
libuit. Etenim qui agnoscit alias actiones sua natura
esse honestas, alias vero turpes, et nos a Deo ad illas committendas,
has vero omittendas obligari; is non vivendum
esse statuet, prout sua unumquemque trahit corporis voluptas.
Nemini circa significatum vocabuli nos litem movebimus,
neque de eodem cum aliis contendimus: sufficit
constare, quo in sensu de Epicureismo hic agatur tanquam
errore veritati Theologiae naturalis opposito. Neque vero
est, quod verearis confundi Epicureismum cum atheismo
practico. Etenim atheus practicus non negat obligationem
divinam; sed eijus parum memor agit, quae eidem contrariantur
(§. 502.): unde error ejus non in theoria, sed in
praxi consistit. Atheus practicus novit, se agere quae Deo
discplicent; hoc tamen parum curat: ast Epicureus negat,



|732| displicere Deo, quod agat, sed ipsi perinde esse, quomodocunque
vivat homo. Equidem in hoc cum Deista sentit,
qui similiter obligationem divinam tollit (§.539.): enimvero
quoniam cum Deismo non necessario cohaeret negatio
moralitatis intrinsecae actionum (§. 537.), in eo Deista
ab Epicureo differt. Quodsi vero honestatem ac turpitudinem
intrinsecam ab actionibus humanis removet, Epicureismum
cum Deismo conjungit erroribus duobus in unum
compactis, quos tamen a se invicem distingui opus est, ubi
de iis sententiam dicere volueris. Quoniam plures dantur
errores, qui sibi mutuo minime contrarii in eodem subjecto
simul locum habere possunt; de iis non statuendum est
ex subjectis, qui iisdem imbuti sunt, sed ex seipsis, ita ut
pro diversis habeantur, quorum unus absque altero esse
potest, sit ita quod subinde alter uni necessario cohaereat,
quemadmodum Spinosismus cum fatalismo universali necessario
nexu cohaeret, utut hic absque illo esse possit. Vides
adeo in separandis a se invicem erroribus majore acumine
opus esse, quam vulgo putatur: quod tamen discrimen
attendi debet, nisi in iis confutandis summa imis miscere
volueris.


~ Epicurei existimant licere homini actiones suas determinare
ex suo arbitratu, nisi quatenus lege civili prohibentur. Cum
enim non admittant intrinsecam actionum honestatem ac
turpitudinem (§. 717.); in se spectatas omnes pro indifferentibus
habent, easque demum moralitatem consequi
ex lege censent, quatenus eae praecipiuntur, vel prohibentur.
Quoniam itaque obligationem divinam ad actiones alias
committendas, alias vero omittendas nullam esse sibi persuadent
(§. cit.), absque obligatione autem nihil praeceptum
(§. 984. part. I. Theol. nat.), nihil prohibitum intelligitur
(§. 985. part. I. Theol. nat.); quoad Deum actiones
omnes indifferentes statuunt, easque demum censeri bonas




|733| vel malas, prout lege humana, seu civili praecipiuntur
aut prohibentur. Quamobrem nisi lege civili quid prohibeatur,
homini licere existimant actiones suas determinare
ex suo arbitratu.
~ Suprema lex Epicureorum est: Quod lubet, licet. Unde
lex civilis, quando libidini propriae obstat, videtur jugum,
quod excutere mallent, si possent. Neque ulla ejus
reverentia tenentur, et contra eam delinquere religioni sibi
minime ducunt, modo non esse xistiment, quod sibi a
poenis metuant, vel poenae periculum subire potius ducant,
quam actionem, ad quam propendet animus, omittere.
Quemadmodum itaque officium boni hominis parum curant;
ita ab officio civis alieni sunt, nihil quatenus
coacti agunt, quod boni civis officium est, animo in contrarium
propendente. Ceterum non puto fore quenquam,
qui existimet, in numerum Epicureorum a nobis referri
eos, qui mortalitatem [moralitatem] actionum intrinsecam negant, adeoque
ante legem actiones omnes tanquam indifferentes spectant.
Quodsi enim obligationem divinam ad actiones
alias committendas, alias vero omittendas agnoscunt; eo ipso
ab Epicureis secedunt, nec cum iisdem arbitrantur, licere
homini actiones suas determinare ex suo arbitratu, nisi quatenus
obstat lex humana. Quamvis vero non minus aberrent,
quam Epicurei, et veritas magis respondeat praxi,
quam error; facta tamen erroris ab Epicureis extensio praxi
multo magis nocet, quam illorum error. Sed haec demum
clarissime patebunt in philosophia practica, praesertim
morali, ubi virtutis indoles penitus fuerit perspecta.


~ Quoniam homo obligatur ad actiones liberas non ex
suo arbitratu, sed secundum voluntatem Dei determinandas
(§. 974. part. I. Theol. nat.); Epicurei existimantes licere
homini actiones suas ex suo arbitratu determinare, nisi quatenus
lege civili prohibentur, errant (§. 623. Log.).




|734| ~ Vides adeo Epicureorum vivendi licentiam jam in systemate
a nobis fuisse confutatam, eandemque dogmati Theologiae
naturalis contrariari, ut hic loci nobis notanda veniat,
ubi errores doctrinae Theologiae naturalis adversos et praxi
noxios propulsare constituimus. Absit igitur, ut quis sibi
persuadeat confutationem Epicureismi esse a praesente
instituto alienam.


~ Epicurei Deum faciunt dominum indulgentissimum, non
vero dominium Dei negant. Etenim cum negent intrinsecam
actionum moralitatem, atque adeo easdem indifferentes
esse arbitrentur, antequam praecipiuntur, vel prohibentur;
obligationem divinam nullam esse contendunt
ab alias committendas, alias vero omittendas, non quod
jus Dei aliquid praecipiendi, vel prohibendi in dubium
vocent, sed quod Deum nihil eorum, quae in se indifferentia
sunt, praecipere vel prohibere velit, praeter omnem
necessitatem jugum impositurum hominibus (§. 717.).
Quoniam itaque Deo, quatenus est hominum Dominus,
de actionibus eorum pro arbitrio suo disponendi jus est
(§. 959. part. I. Theol. nat.); eo, quod negant obligationem
divinam ad certas actiones committendas, alias vero
omittendas, dominium ejus in dubium minime vocant.
Quod erat unum.
~ Enimvero quia Deus summe bonus est, ita ut bonitatem
majorem concipi repugnet (§. 699. part. I. Theol.
nat.), adeoque in homines tantundem boni confert, quantum
datur (§. 698. part. I. Theol. nat.), eosdemque amat
(§. 700. part. I. Theol. nat.), actiones vero omnes in se indifferentes
sunt ex hypothesi Epicureorum (§. 717.), consequenter
Deus permittere potest, ut homo actiones suas
ex suo arbitratu determinet; nulla ipsis videtur ratio, cur




|735| quasdam actiones praecipere, quasdam vero prohibere velit,
bonitati autem divinae convenire arbitrantur, ut actiones
omnes pro arbitratu ab hominibus determinari
permittat. Atrque adeo Deum dominum faciunt indulgentissimum.
Quod erat alterum.
~ Ex hypothesi actionum indifferentiae de Deo argumentantur
Epicurei humano more, propterea quod vident dominum
permittere servo, quem amat, ut faciat, quod vult,
ne ipsum privare videatur voluptate, qua frui poterat.
Quamobrem si ostendatur, actionum indifferentiam esse
falsam; omnis argumentatio sua sponte in auram abit.


~ Errat Epicureus, dum sibi persuadet bonitati divinae non
repugnare, ut homines actiones suas pro arbitratu determinare
permittat, non vero ad quasdam committendas, ad alias vero
omittendas obliget. Etenim praecepta Dei ac prohibitiones
a bonitate ejus proficiscuntur (§. 992. part. I. Theol. nat.)
et huic tribuendum, quod homines ad actiones quasdam
edendas, alias omittendas obliget (§. 975. 991. part. I.
Theol. nat. ). [),] ac ideo Dominus summe bonus est (§. 997.
part. I. Theol. nat.). Quamobrem cum impossibile sit, ut
idem simul sit et non sit (§. 28. Log.); falsum est bonitati
divinae non repugnare, ut homines actiones suas pro arbitratu
suo determinare permittat, nec eos ad certas actiones
committendas, alias vero omittendas obliget. Errat
igitur Epicureus, dum hoc sibi persuadet (§. 623. Log.).
~ Plurimum refert noscere differentiam, quae inter actiones
honestas et turpes intercedit, intrinsecam, ut quis absurditatem
Epicureismi intime perspiciat. Etenim argumentatio,
quae a bonitate divina deducitur, speciem omnem
statim amittit, ubi ad illam animum adverteris. Quamobrem
cum ex universo jure naturali eadem clarius pateat;




|736| absurditas quoque Epicureismi per idem constabit luculentius.
Notandum vero est, Epicureismo etiam deditos esse
posse, qui in arbitraria actionum determinatione prudentiae
locum relinquunt.


~ Epicureismus falsa opinio est. Etenim Epicurei negant
intrinsecam actionum honestatem ac turpitudinem atque
obligationem divinam ad actiones quasdam committendas,
alias vero omittendas (§. 717.). Enimvero ipse atheus
admittere tenetur differentiam inter actiones malas et bonas,
quatenus moraliter spectantur, seu negari nequit boni
ac mali discrimen, in actionibus hominum, etiamsi per
impossibile ponatur, non dari Deum (§. 500.), adeoque
falsum est nullam dari (§. (§. 505. Log.). Nec minus falsum
est, Deum hominem non obligare ad actiones non suo arbitratu,
sed juxta voluntatem ipsius determinandas (§. 987.
part. I. Theol. nat.). Patet itaque Epicureismum esse opinionem
falsam.
~ Per nostrum adeo systema corruit Epicureismus, nec
magis cum eo consistere potest, quam errores ceteri, quos
in hac sectione secunda atro carbone notavimus [notavimus.] Omnes
adeo hosce scopulos felicissime evitabit, quicunque systema
nostrum animo complectitur.