Tractatus theologico-politicus. Spinoza, Baruch - 1677

 
 
|3|

|5|
~ Si homines res omnes suas certo consilio regere possent, vel si fortuna
ipsis prospera semper foret, nulla superstitione tenerentur.
Sed quoniam eo saepe angustiarum rediguntur, ut consilium nullum
adferre queant, et plerumque ob incerta fortunae bona, quae sine modo
cupiunt, inter spem metumque misere fluctuant, ideo animum ut
plurimum ad quidvis credendum pronissimum habent; qui dum in dubio
facili momento huc, atque illuc pellitur, et multo facilius, dum spe, et
metu agitatus haeret, praefidens alias, jactabundus, ac tumidus. Atque
haec neminem ignorare existimo, quamvis plerosque se ipsos ignorare credam;
nemo enim inter homines ita vixit, qui non viderit, plerosque in rebus
prosperis, etsi imperitissimi sint, sapientia ita abundare, ut sibi injuriam
fieri credant, si quis iis consilium dare velit; in adversis autem, quo
se vertant, nescire, et consilium ab unoquoque supplices petere, nec ullum
tam ineptum tamque absurdum, aut vanum audire, quod non sequantur:
Deinde levissimis etiam de causis jam meliora sperare, rursus deteriora
timere; si quid enim, dum in metu versantur, contingere vident, quod eos
praeteriti alicujus boni, vel mali memores reddit, id exitum aut foelicem,
aut infoelicem obnunciare putant, quod propterea, quamvis centies fallat,
faustum vel infaustum omen vocant. Si quid porro insolitum magna cum
admiratione vident, id prodigium esse credunt, quod Deorum aut summi
Numinis iram indicat, quodque adeo hostiis, et votis non piare, nefas habent
homines superstitioni obnoxii, et religioni adversi; eumque ad modum
infinita fingunt, et quasi tota natura cum ipsis insaniret, eandem
miris modis interpretantur. Cum igitur haec ita sese habeant, tum praecipue
videmus, eos omni superstitionis generi addictissimos esse, qui incerta
sine modo cupiunt, omnesque tum maxime, cum scilicet in periculis
versantur, et sibi auxilio esse nequeunt, votis, et lachrimis muliebribus divina
auxilia implorare, et rationem (quia ad vana, quae cupiunt, certam
viam ostendere nequit) caecam appellare, humanamque sapientiam vanam;
et contra imaginationis deliria, somnia, et pueriles ineptias divina
responsa credere, imo Deum sapientes aversari, et sua decreta non menti,
sed pecudum fibris inscripsisse, vel eadem stultos, vesanos, et aves divino
afflatu, et instinctu praedicere. Tantum timor homines insanire facit. Causa
|6| itaque, a qua superstitio oritur, conservatur, et fovetur, metus est. Cujus
rei si quis, praeter jam dicta, singularia exempla scire desiderat, Alexandrum
videat, qui tum demum vates a superstitione animi adhibere coepit,
cum primum fortunam timere didicit in Pylis Susidis (vide Curtii lib.
5. Par. 4.); post Darium autem victum ariolos, et vates consulere desiit, donec
iterum temporis iniquitate territus, quia Bactriani defecerant, et Scytae
certamen lacessebant, dum ipse propter vulnus segnis jaceret, rursus (ut
ipse Curtius lib. 7. Par. 7. ait) ad superstitionem humanarum mentium ludibria
revolutus, Aristandrum, cui credulitatem suam addixerat,
explorare eventum rerum Sacrificiis jubet. Et ad hunc modum perplurima
adferri possent exempla, quae quam clarissime id ipsum ostendunt,
homines scilicet nonnisi durante metu superstitione conflictari; eaque
omnia, quae unquam vana religione coluerunt, nihil praeter phantasmata,
animique tristis, et timidi fuisse deliria: et denique vates in maximis
imperii angustiis maxime in plebe regnavisse, maximeque formidolosos
suis Regibus fuisse; sed, quandoquidem haec apud omnes satis vulgata
esse existimo, iisdem supersedeo.
~ Ex hac itaque superstitionis causa clare sequitur, omnes homines natura
superstitioni esse obnoxios (quicquid dicant alii, qui putant, hoc
inde oriri, quod omnes mortales confusam quandam numinis ideam habent).
Sequitur deinde eandem variam admodum, et inconstantem debere
esse, ut omnia mentis ludibria, et furoris impetus, et denique
ipsam non nisi spe, odio, ira, et dolo defendi; nimirum, quia non ex
ratione, sed ex solo affectu, eoque efficacissimo oritur. Quam itaque
facile fit, ut homines quovis superstitionis genere capiantur, tam difficile
contra est efficere, ut in uno, eodemque perstent; imo quia vulgus
semper aeque miserum manet, ideo nusquam diu acquiescit, sed id tantum
eidem maxime placet, quod novum est, quodque nondum fefellit,
quae quidem inconstantia multorum tumultuum, et bellorum atrocium
causa fuit; nam (ut ex modo dictis patet, et Curtius etiam lib. 4.
cap. 10. optime notavit) nihil efficacius multitudinem regit, quam
superstitio; unde fit, ut facile specie religionis inducatur, nunc Reges
suos tanquam Deos adorare, et rursus eosdem execrari, et tanquam
communem generis humani pestem detestari. Hoc ergo malum ut
vitaretur, ingens studium adhibitum est ad religionem veram, aut
|7| vanam cultu, et apparatu ita adornandum, ut omni momento gravior
haberetur, summaque observantia ab omnibus semper coleretur, quod
quidem Turcis foelicissime cessit, qui etiam disputare nefas habent, et
judicium uniuscuiusque tot praejudiciis occupant, ut nullum in mente
locum sanae rationi, ne ad dubitandum quidem, relinquant.
~ Verum enimvero si regiminis Monarchici summum sit arcanum, ejusque
omnino intersit, homines deceptos habere, et metum, quo retineri
debent, specioso Religionis nomine adumbrare, ut pro servitio, tanquam
pro salute pugnent, et ne turpe, sed maximum decus esse putent,
in unius hominis jactationem sanguinem animamque impendere,
nihil contra in libera republica excogitari, nec infoelicius tentari potest;
quandoquidem communi libertati omnino repugnat, liberum uniuscuiusque
judicium praejudiciis occupare, vel aliquo modo coërcere; et
quod ad seditiones attinet, quae specie religionis concitantur, eae profecto
inde tantum oriuntur, quod leges de rebus speculativis conduntur,
et quod opiniones tanquam scelera pro crimine habentur, et damnantur;
quarum defensores et asseclae non publicae saluti, sed odio ac
saevitiae adversariorum tantum immolantur. Quod si ex jure imperii
non nisi facta arguerentur, et dicta impune essent, nulla juris specie
similes seditiones ornari possent, nec controversiae in seditiones verterentur.
Cum itaque nobis haec rara foelicitas contigerit, ut in Republica
vivamus, ubi unicuique judicandi libertas integra, et Deum ex
suo ingenio colere conceditur, et ubi nihil libertate charius, nec dulcius
habetur, me rem non ingratam, neque inutilem facturum credidi,
si ostenderem hanc libertatem non tantum salva pietate, et Reipublicae
pace concedi, sed insuper eandem, non nisi cum ipsa Pace Reipublicae,
ac pietate tolli posse: Atque hoc praecipuum est, quod in hoc tractatu demonstrare
constitui; ad quod apprime necesse fuit, praecipua circa religionem
praejudicia, hoc est, antiquae servitutis vestigia indicare, tum etiam
praejudicia circa summarum potestatum jus, quod multi procacissima
quadam licentia magna ex parte arripere, et specie religionis multitudinis
animum, Gentilium superstitioni adhuc obnoxium, ab iisdem
avertere student, quo omnia iterum in servitium ruant. Haec autem quo
ordine ostenduntur, paucis jam dicam; sed prius causas, quae me ad
scribendum impulerunt, docebo.
|8| ~ Miratus saepe fui, quod homines, qui se Christianam religionem profiteri
jactant, hoc est, amorem, gaudium, pacem, continentiam, et erga
omnes fidem, plus quam iniquo animo certarent, et acerbissimum in invicem
odium quotidie exercerent, ita ut facilius ex his, quam illis fides uniuscujusque
noscatur; jam dudum enim res eo pervenit, ut neminem
fere, quisnam sit, num scilicet Christianus, Turca, Judaeus, vel Ethnicus,
noscere possis, nisi ex corporis externo habitu, et cultu, vel quod hanc,
aut illam Ecclesiam frequentat, vel denique, quod huic, aut illi opinioni
addictus est, et in verba alicujus magistri jurare solet. Caeterum vita eadem
omnibus est. Hujus igitur mali causam quaerens non dubitavi, quin
inde ortum fuerit, quod Ecclesiae ministeria dignitates, et ejus officia beneficia
aestimare, et pastores summo honore habere, vulgo religioni fuit;
simul ac enim hic abusus in Ecclesia incepit, statim pessimo cuique ingens
libido sacra officia administrandi incessit, et amor divinae religionis
propagandae in sordidam avaritiam, et ambitionem, atque ita ipsum
templum in Theatrum degeneravit, ubi non Ecclesiastici Doctores, sed
oratores audiebantur, quorum nemo desiderio tenebatur populum docendi,
sed eundem in admirationem sui rapiendi, et dissentientes publice
carpendi, et ea tantum docendi, quae nova ac insolita, quaeque vulgus maxime
admiraretur; unde profecto magnae contentiones, invidia, et odium,
quod nulla vetustate sedari potuit, oriri debuerunt. Non ergo mirum,
quod antiquae Religionis nihil manserit praeter ejus externum cultum
(quo vulgus Deum magis adulari, quam adorare videtur), et quod fides jam
nihil aliud sit, quam credulitas et praejudicia: at quae praejudicia? quae homines
ex rationalibus brutos reddunt, utpote quae omnino impediunt, quominus
unusquisque libero suo judicio utatur, et verum a falso dignoscat,
et quae veluti ad lumen intellectus penitus extinguendum, data opera excogitata
videntur. Pietas, proh Deus immortalis, et Religio in absurdis arcanis
consistit, et qui rationem prorsus contemnunt, et intellectum tanquam
natura corruptum rejiciunt, et aversantur, isti profecto, quod iniquissimum
est, divinum lumen habere creduntur. Sane si vel luminis divini scintillam
tantum haberent, non tam superbe insanirent, sed prudentius Deum
colere discerent, et ut jam odio, amore contra inter reliquos excellerent;
nec tam hostili animo eos, qui cum ipsis non sentiunt, persequerentur,
sed eorundem potius (siquidem ipsorum saluti, et non suae fortunae
|9| timent), misererentur. Praeterea si lumen aliquod Divinum haberent,
id saltem ex doctrina constaret; fateor, eos nunquam satis mirari potuisse
Scripturae profundissima mysteria, attamen, praeter Aristotelicorum
vel Platonicorum speculationes, nihil docuisse video; atque his, ne Gentiles
sectari viderentur, Scripturam accomodaverunt. Non satis his fuit,
cum Graecis insanire, sed Prophetas cum iisdem deliravisse voluerunt:
quod sane clare ostendit eos Scripturae divinitatem nec per somnium videre;
et quo impensius haec mysteria admirantur, eo magis ostendunt, se
Scripturae non tam credere, quam assentari; quod hinc etiam patet, quod
plerique tanquam fundamentum supponunt (ad eandem scilicet intelligendum,
ejusque verum sensum eruendum) ipsam ubique veracem, et
divinam esse; id nempe ipsum, quod ex ejusdem intellectione, et severo
examine demum deberet constare: et quod ex ipsa, quae humanis figmentis
minime indiget, longe melius edoceremur, in primo limine pro regula
ipsius interpretationis statuunt.
~ Cum haec ergo animo perpenderem, scilicet lumen naturale non tantum
contemni, sed a multis tanquam impietatis fontem damnari, humana
deinde commenta pro divinis documentis haberi, credulitatem fidem aestimari,
et controversias Philosophorum in Ecclesia, et in Curia summis
animorum motibus agitari, ac inde saevissima odia, atque dissidia, quibus
homines facile in seditiones vertuntur, plurimaque alia, quae hic
narrare nimis longum foret, oriri animadverterem: sedulo statui, Scripturam
de novo integro et libero animo examinare, et nihil de eadem affirmare,
nihilque tanquam ejus doctrinam admittere, quod ab eadem
clarissime non edocerer. Hac igitur cautione Methodum Sacra volumina
interpretandi concinnavi, et hac instructus quaerere ante omnia incepi,
quid esset Prophetia? et qua ratione Deus sese Prophetis revelaverit?
et cur hi Deo accepti fuerint? num scilicet propterea, quod de Deo et
natura sublimes habuerint cogitationes? an vero propter solam pietatem?
Postquam haec novi, facile determinare potui, Prophetarum authoritatem
in iis tantum pondus habere, quae usum vitae, et veram virtutem
spectant, caeterum eorum opiniones nos parum tangere. His cognitis
quaesivi deinde, quid id fuerit, propter quod Hebraei Dei electi vocati
fuerint? Cum autem vidissem hoc nihil aliud fuisse, quam quod Deus ipsis
certam mundi plagam elegerit, ubi secure, et commode vivere possent,
|10| hinc didici Leges Mosi a Deo revelatas nihil aliud fuisse, quam jura singularis
Hebraeorum imperii, ac proinde easdem praeter hos neminem recipere
debuisse; imo nec hos etiam, nisi stante ipsorum imperio, iisdem
teneri. Porro, ut scirem, num ex Scriptura concludi posset, humanum
intellectum natura corruptum esse, inquirere volui, num Religio catholica,
sive lex divina per Prophetas et Apostolos universo humano generi revelata
alia fuerit, quam illa, quam etiam lumen naturale docet? et deinde
num miracula contra naturae ordinem contigerint, et num Dei
existentiam, et providentiam certius, et clarius doceant, quam res, quas
clare et distincte per primas suas causas intelligimus? Sed cum in iis,
quae Scriptura expresse docet, nihil reperissem, quod cum intellectu non
conveniret, nec quod eidem repugnaret, et praeterea viderem Prophetas
nihil docuisse, nisi res admodum simplices, quae ab unoquoque facile
percipi poterant, atque has eo stylo adornavisse, iisque rationibus confirmavisse,
quibus maxime multitudinis animus ad devotionem erga
Deum moveri posset, omnino mihi persuasi, Scripturam rationem absolute
liberam relinquere, et nihil cum Philosophia commune habere, sed
tam hanc, quam illam proprio suo talo niti. Ut haec autem apodictice demonstrarem,
remque totam determinarem, ostendo, qua via Scriptura
sit interpretanda, et quod tota ejus rerumque spiritualium cognitio ab
ipsa sola, et non ab iis, quae lumine naturali cognoscimus, peti debeat.
Hinc transeo ad ea praejudicia ostendenda, que inde orta sunt, quod vulgus
(superstitioni addictum, et quod temporis reliquias supra ipsam
aeternitatem amat) libros potius Scripturae, quam ipsum Dei Verbum
adoret. Post haec ostendo Verbum Dei revelatum non esse certum quendam
numerum librorum, sed conceptum simplicem mentis divinae Prophetis
revelatae; scilicet Deo integro animo obedire, justitiam, et charitatem
colendo. Atque hoc ostendo, in Scriptura doceri secundum captum,
et opiniones eorum, quibus Prophetae, et Apostoli hoc Verbum Dei praedicare
solebant; quod ideo fecerunt, ut id homines sine ulla repugnantia,
atque integro animo amplecterentur. Fundamentalibus deinde fidei ostensis,
concludo denique objectum cognitionis revelatae nihil esse praeter obedientiam,
atque adeo a naturali cognitione tam objecto, quam fundamentis,
et mediis prorsus distinctam esse, et nihil cum hac commune habere,
sed tam hanc, quam illam suum regnum absque ulla alterius repugnantia
|11| obtinere, et neutram alterutri ancillari debere. Porro quia hominum
ingenium varium admodum est, et alius his, alius illis opinionibus
melius acquiescit, et quod hunc ad religionem, illum ad risum movet,
inde cum supra dictis concludo, unicuique sui judicii libertatem,
et potestatam fundamenta fidei ex suo ingenio interpretandi relinquendam,
et fidem uniuscujusque ex solis operibus judicandam, num pia,
an impia sit? si ergo omnes integro, et libero animo Deo obedire poterunt,
et sola justitia, et charitas apud omnes in pretio erit. Postquam
his libertatem, quam lex divina revelata unicuique concedit, ostendi, ad
alteram quaestionis partem pergo; nempe hanc eandem libertatem salva
reipublicae pace, et summarum potestatum jure posse, et etiam concedi
debere, nec posse adimi, absque magno pacis periculo, magnoque totius
Reipublicae detrimento: ad haec autem demonstrandum a jure naturali
uniuscujusque incipio; quod scilicet eo usque se extendit, quo uniuscujusque
cupiditas et potentia se extendit, et quod nemo jure naturae
ex alterius ingenio vivere tenetur, sed suae unusquisque libertatis vindex
est. Praeterea ostendo hoc jure neminem revera cedere, nisi qui potestatem
se defendendi in alium transfert, atque eum necessario hoc jus naturale
absolute retinere, in quem unusquisque jus suum ex proprio suo
ingenio vivendi, simul cum potestate sese defendendi transtulit; atque
hinc ostendo, eos, qui summum imperium tenent, jus ad omnia, quae
possunt, habere, solosque vindices juris, et libertatis esse, reliquos autem
ex solo eorum decreto omnia agere debere. Verum quoniam nemo
potestate sua se defendendi ita se privare potest, ut homo esse desinat, hinc
concludo, neminem jure suo naturali absolute privari posse, sed subditos
quaedam quasi naturae jure retinere, quae iis adimi non possunt sine
magno imperii periculo, quaeque adeo ipsis vel tacite conceduntur, vel
ipsi expresse cum iis, qui imperium tenent, stipulantur. His consideratis
ad Rempublicam Hebraeorum transeo, quam, ut ostendam, qua ratione,
et quorum decreto Religio vim juris habere incepit, et obiter etiam
alia, quae scitu digna videbantur, satis prolixe describo. Post haec
ostendo, eos, qui summum imperium tenent, non tantum juris civilis,
sed etiam sacri vindices, et interpretes esse, eosque solos jus habere
discernendi, quid justum, quid injustum, quid pium, et quid impium
sit: et tandem concludo, eosdem hoc jus optime retinere, et imperium
|12| tuto conservare posse, si modo unicuique et sentire, quae velit, et,
quae sentiat, dicere concedatur.
~ Haec sunt, Philosophe lector, quae tibi hic examinanda do, quaeque non
ingrata fore confido ob praestantiam, et utilitatem argumenti, tam totius
operis, quam uniuscujusque capitis; de quibus plura adderem, sed
nolo, ut haec praefatio in volumen crescat, praesertim quia praecipua Philosophis
satis superque nota esse credo; reliquis autem hunc tractatum
commendare non studeo, nam nihil est, quod sperem, eundem iis placere
aliqua ratione posse; novi enim, quam pertinaciter ea praejudicia in
mente inhaerent, quae pietatis specie amplexus est animus; novi deinde,
aeque impossibile esse vulgo superstitionem adimere, ac metum; novi denique
constantiam vulgi contumaciam esse, nec ratione regi, sed impetu
rapi ad laudandum vel vituperandum. Vulgus ergo et omnes, qui cum
vulgo iisdem affectibus conflictantur, ad haec legenda non invito, quin
potius vellem, ut hunc librum prorsus negligant, quam eundem perverse,
ut omnia solent, interpretando, molesti sint, et dum sibi nihil prosunt,
aliis obsint, qui liberius philosopharentur, nisi hoc unum obstaret, quod
putant rationem debere Theologiae ancillari; nam his hoc opus perquam
utile fore confido.
~ Caeterum quoniam multis nec otium, nec animus forsan erit, omnia
perlegere, cogor hic etiam ut in fine hujus Tractatus monere, me nihil
scribere, quod non libentissime examini, et judicio summarum Potestatum
Patriae meae subjiciam, nam si quid horum, quae dico, judicabunt
patriis legibus repugnare, vel communi saluti obesse, id ego indictum
volo. Scio me hominem esse, et errare potuisse; ne autem errarem, sedulo
curavi, et apprime, ut quicquid scriberem, legibus patriae, pietati, bonisque
moribus omnino responderet.
|13|
|14| Caput XII.
De vero Legis divinae syngrapho, et qua ratione Scriptura Sacra vocatur,
et qua ratione Verbum Dei, et denique ostenditur ipsam, quatenus
Verbum Dei continet, incorruptam ad nos pervenisse. 158
Caput XIII.
Ostenditur Scripturam non nisi simplicissima docere, nec aliud praeter
obedientiam intendere; nec de divina Natura aliud docere, quam
quod homines certa vivendi ratione imitari possunt. 167
Caput XIV.
Quid sit fides, quinam fideles, fidei fundamenta determinantur, et ipsa
a Philosophia tandem separatur. 173
Caput XV.
Nec Theologiam Rationi, nec Rationem Theologiae ancillari, ostenditur,
et ratio, qua nobis S. Scripturae authoritatem persuademus. 180
Caput XVI.
De Reipublicae Fundamentis; de jure uniuscujusque naturali et civili:
deque Summarum Potestatum Jure. 189
Caput XVII.
Ostenditur neminem omnia in Summam Potestatem transferre posse, nec
esse necesse: de Republica Hebraeorum, qualis fuerit vivente Mose,
qualis post ejus mortem, antequam Reges elegerint, deque ejus praestantia,
et denique de causis, cur Respublica divina interire, et vix
absque seditionibus subsistere potuerit. 201
Caput XVIII.
Ex Hebraeorum Republica, et historiis quaedam dogmata Politica concluduntur. 221
Caput XIX.
Ostenditur, jus circa sacra penes summas potestates omnino esse, et
Religionis cultum externum Reipublicae paci accommodari debere, si
Recte Deo obtemperare velimus. 228
Caput XX.
Ostenditur, in Libera Republica unicuique et sentire, quae velit, et quae
sentiat, dicere licere. 239
|15| Tractatus
Theologico - Politici

~ Prophetia sive Revelatio est rei alicujus certa cognitio a
Deo hominibus revelata. Propheta autem is est, qui Dei
revelata iis interpretatur, qui rerum a Deo revelatarum
certam cognitionem habere nequeunt, quique adeo mera fide
res revelatas amplecti tantum possunt. Propheta enim apud
Hebraeos vocatur nabi*, id est orator, et interpres, at in Scriptura
semper usurpatur pro Dei interprete, ut ex cap. 7. v. I. Exodi
colligitur. Ubi Deus Mosi dicit, ecce te constituo Deum Pharaonis, et
Aharon tuus frater erit tuus Propheta. Quasi diceret, quoniam Aharon
ea, quae tu loqueris, Pharaoni interpretando, personam agit
Prophetae, eris tu igitur quasi Deus Pharaonis, sive qui vicem
Dei agit.
~ De Prophetis in sequente Capite, hic de Prophetia agemus, ex
cujus jam tradita definitione sequitur cognitionem naturalem,
Prophetiam vocari posse. Nam ea, quae lumine naturali cognoscimus,
a sola Dei cognitione, ejusque aeternis decretis dependent.

Verum, quia haec cognitio naturalis omnibus hominibus communis
est, dependet enim a fundamentis omnibus hominibus communibus,
ideo a vulgo, ad rara semper, et a sua natura aliena anhelante,
et dona naturalia spernente, non tanti aestimatur, et propterea,
ubi de cognitione prophetica loquitur, hanc exclusam vult; attamen
nihilominus aequali jure, ac alia, quaecunque illa sit, divina
vocari potest, quandoquidem Dei natura, quatenus de ea participamus,
Deique decreta eam nobis quasi dictant, nec ab illa, quam
omnes divinam vocant, differt, nisi quod ea ultra limites hujus se
extendit, et quod humanae Naturae leges, in se consideratae, non
possunt ejus esse causa; at respectu certitudinis, quam naturalis cognitio
|16| involvit, et fontis, e quo derivatur (nempe Deo) nullo modo
cognitioni propheticae cedit. Nisi forte aliquis intelligere, vel
potius somniare velit, Prophetas corpus quidem humanum, mentem
vero non humanam habuisse, adeoque eorum sensationes, et
conscientiam alterius prorsus naturae, quam nostrae sunt, fuisse.
~ At, quamvis scientia naturalis divina sit, ejus tamen propagatores
non possunt vocari Prophetae*. Nam quae illi docent, reliqui
homines aequali certitudine, et dignitate, ac ipsi, percipere possunt,
atque amplecti, idque non ex fide sola.
~ Cum itaque mens nostra ex hoc solo, quod Dei Naturam objective
in se continet, et de eadem participat, potentiam habeat ad formandas
quasdam notiones rerum naturam explicantes, et vitae
usum docentes, merito mentis naturam, quatenus talis concipitur,
primam divinae revelationis causam statuere possumus; ea enim
omnia, quae clare, et distincte intelligimus, Dei idea (ut modo indicavimus),
et natura nobis dictat, non quidem verbis, sed modo
longe excellentiore, et qui cum natura mentis optime convenit,
ut unusquisque, qui certitudinem intellectus gustavit, apud se, sine
dubio expertus est. Verum quoniam meum institutum praecipue est,
de iis tantum loqui, quae solam Scripturam spectant, sufficit de Lumine
naturali haec pauca dixisse. Quare ad alias causas, et media,
quibus Deus ea hominibus revelat, quae limites naturalis cognitionis
excedunt, et etiam quae non excedunt (nihil enim impedit,
quominus Deus ea ipsa, quae nos lumine naturae cognoscimus, aliis
modis hominibus communicet) pergo, ut de iis prolixius agam.
~ Verum enimvero quicquid de iis dici potest, ex Scriptura sola
peti debet. Nam quid de rebus, limites nostri intellectus excendetibus [excedentibus]
dicere possumus, praeter id, quod ex ipsis Prophetis ore, vel
scripto nobis traditur? Et quia hodie nullos, quod sciam, habemus
Prophetas, nihil nobis relinquitur, nisi sacra volumina nobis a
Prophetis relicta evolvere. Hac quidem cautione, ut nihil de similibus
rebus statuamus, aut ipsis Prophetis aliquid tribuamus, quod
ipsi non clare dictaverunt.
Sed hic apprime notandum, quod Judaei
nunquam causarum mediarum, sive particularium faciunt mentionem,
nec eas curant, sed religionis ac pietatis, sive (ut vulgo dici
|17| solet) devotionis causa ad Deum semper recurrunt; si enim Ex. gr.
pecuniam mercatura lucrati sunt, eam a Deo sibi oblatam ajunt, si
aliquid, ut fit, cupiunt, dicunt, Deum eorum cor disposuisse, et si
quid etiam cogitant, Deum id eis dixisse ajunt. Quare non omne id,
quod Scriptura ait Deum alicui dixisse, pro Prophetia, et cognitione
supra naturali habendum, sed tantum id, quod Scriptura expresse
dicit, vel quod ex circumstantiis narrationis sequitur, Prophetiam,
sive revelationem fuisse.
~ Si igitur Sacra volumina percurramus, videbimus, quod omnia,
quae Deus Prophetis revelavit, iis revelata fuerunt vel verbis, vel
figuris, vel utroque hoc modo, verbis scil., et figuris. Verba vero,
et etiam figurae vel verae fuerunt, et extra imaginationem Prophetae
audientis, seu videntis, vel imaginariae, quia nimirum Prophetae
imaginatio, etiam vigilando, ita disponebatur, ut sibi clare videretur
verba audire, aut aliquid videre.
~ Voce enim vera revelavit Deus Mosi Leges, quas Hebraeis praescribi
volebat, ut constat ex Exodo cap. 15. v. 22., ubi ait

et paratus ero tibi ibi, et loquar tecum ex illa parte tegminis, quae est
inter duos Cherubines. Quod quidem ostendit, Deum usum fuisse voce
aliqua vera, quandoquidem Moses, quandocunque volebat,
Deum ibi ad loquendum sibi paratum inveniebat. Et haec sola, qua
scilicet lex prolata fuit, vera fuit vox, ut mox ostendam.
~ Vocem, qua Deus Shamuëlem vocavit, veram suspicarer fuisse,
quia 1. Shamuëlis cap. 3. v. ultimo dicitur
et rursus apparuit Deus
Shamuëli in Shilo, quia manifestatus fuit Deus Shamuëli in Shilo verbo
Dei; quasi diceret, apparitio Dei Shamuëli nihil aliud fuit, quam
quod Deus se verbo ipsi manifestavit, vel nihil aliud fuit, quam quod
Shamuël Deum audiverit loquentem. Attamen, quia cogimur distinguere
inter Prophetiam Mosis, et reliquarum Prophetarum,
necessario dicendum hanc vocem a Shamuële auditam, imaginariam
fuisse; quod inde etiam colligi potest, quod ipsa vocem Heli,
quam Shamuël maxime audire solebat, adeoque promptius etiam
imaginari poterat, referebat: ter enim a Deo vocatus, suspicatus
|18| est se ab Heli vocari. Vox, quam Abimelech audivit, imaginaria
fuit. Nam dicitur Gen. cap. 20. v. 6. Et dixit ipsi Deus in somnis etc.
Quare hic non vigilando, sed tantum in somnis (tempore scilicet,
quo imaginatio maxime naturaliter apta est, ad res, quae non sunt,
imaginandum) Dei voluntatem imaginari potuit.
~ Verba Decalogi ex opinione quorundam Judaeorum non fuerunt
a Deo prolata, sed putant, quod Israëlitae strepitum tantum audiverunt,
nulla quidem verba proferentem, atque eo durante Leges Decalogi
pura mente perceperunt. Quod ego etiam aliquando suspicatus
sum, quia videbam verba Decalogi Exodi variare ab iis Decalogi
Deut.; ex quo videtur sequi (quandoquidem Deus semel tantum
locutus est) Decalogum non ipsa Dei verba, sed tantum sententias
docere velle. Attamen nisi Scripturae vim inferre velimus, omnino
concedendum est, Israëlitas veram vocem audivisse. Nam Scriptura
Deut. cap. 5. v. 4. expresse dicit
de facie ad faciem locutus est Deus vobiscum etc., hoc est, ut duo homines
suos conceptus invicem, mediantibus suis duobus corporibus,
communicare solent. Quapropter magis cum Scriptura convenire
videtur, quod Deus aliquam vocem vere creavit, qua ipse Decalogum
revelavit. Causa autem, cur verba, et rationes unius a verbis
et rationibus alterius variant, de ea vide cap. 8. Verum enimvero
nec hoc modo omnis tollitur difficultas. Nam non parum
a ratione alienum videtur, statuere, quod res creata, a Deo eodem
modo, ac reliquae, dependens, essentiam, aut existentiam Dei re,
aut verbis, exprimere, aut explicare per suam personam posset,
nempe dicendo in prima persona, ego sum Jehova Deus tuus etc.
Et quamvis, ubi aliquis ore dicit, ego intellexi, nemo putet, os, sed
tantum mentem hominis id dicentis intellexisse, quia tamen os ad
naturam hominis id dicentis refertur, et etiam is, cui id dicitur,
naturam intellectus perceperat, mentem hominis loquentis per
comparationem sui facile intelligit. At qui Dei nihil praeter nomen
antea noverant, et ipsum alloqui cupiebant, ut de ejus Existentia
certi fierent, non video, quomodo eorum petitioni satisfactum fuit
per creaturam (quae ad Deum non magis, quam reliqua creata, refertur,
et ad Dei naturam non pertinet), quae diceret, ego sum
|19| Deus. Quaeso quid, si Deus labia Mosis, sed quid Mosis? imo alicujus
bestiae contorsisset ad eadem pronuntiandum, et dicendum,
ego sum Deus, an inde Dei existentiam intelligerent? Deinde Scriptura
omnino indicare videtur Deum ipsum locutum fuisse (quem
ad finem e coelo supra montem Sinaï descenderit), et Judaeos non
tantum eum loquentem audivisse, sed Magnates eum etiam vidisse
(vide Exodi cap. 24.), nec Lex, Mosi revelata, cui nihil addere, nihil
adimere licebat, et quae tanquam jus Patriae instituta fuit, unquam
praecepit, ut credamus, Deum esse incorporeum, nec etiam eum
nullam habere imaginem, sive figuram, sed tantum Deum esse, eique
credere, eumque solum adorare; a cujus cultu ne discederent,
praecepit, ne ei aliquam imaginem affingerent, nec ullam facerent.
Nam, quandoquidem Dei imaginem non viderant, nullam facere
potuerant, quae Deum, sed quae necessario rem aliam creatam,
quam viderant, referret, adeoque ubi Deum per illam imaginem
adorarent, non de Deo, sed de re, quam illa imago referret, cogitarent,
et sic tandem honorem Dei, ejusque cultum illi rei tribuerent.
Quinimo Scriptura clare indicat Deum habere figuram, et
Mosi, ubi Deum loquentem audiebat, eam aspexisse, nec tamen videre
contigisse, nisi Dei posteriora. Quare non dubito, quin hic aliquod
lateat mysterium, de quo infra fusius loquemur. Hic ostendere
pergam loca Scripturae, quae media indicant, quibus Deus sua
decreta hominibus revelavit.
~ Quod Revelatio per solas imagines contigit, patet ex primo
Paralip. cap. 21., ubi Deus Davidi iram suam ostendit per Angelum,
gladium manu prehendentem. Sic etiam Balamo. Et quamvis Maimonides,
et alii hanc historiam et itidem omnes, quae Angeli alicujus
apparitionem narrant, ut illa Manoae, Abrahami, ubi filium
immolare putabat, etc. in somnis contigisse volunt, non vero,
quod aliquis oculis apertis Angelum videre potuerit: illi sane garriunt;
nam nihil aliud curaverunt, quam nugas Aristotelicas, et
sua propria figmenta ex Scriptura extorquere; quo mihi quidem
nihil magis ridiculum videtur.
~ Imaginibus vero non realibus, sed a sola imaginatione Prophetae
dependentibus revelavit Deus Josepho Dominium sibi futurum.
|20| ~ Per imagines, et verba revelavit Deus Josuae, se pro iis pugnaturum,
nimirum ostendens ei Angelum cum gladio, quasi ducem
exercitus, quod etiam verbis ei revelaverat, et Josua ab Angelo audiverat.
Esaiae etiam (ut cap. 6. narratur) repraesentatum fuit per
figuras Dei providentiam populum deserere, nempe imaginando
Deum ter Sanctum in throno altissimo, et Israëlitas illuvie peccatorum
inquinatos, et sterquiliniis quasi immersos, adeoque a Deo
maxime distantes. Quibus praesentem populi miserrimum statum
intellexit, ejusdem vero futurae calamitates verbis, tanquam a
Deo prolatis, ei revelatae fuerunt. Et ad hujus exemplar multa possem
adferre exempla ex Sacris Literis, nisi putarem ea omnibus esse
satis nota.
~ Sed haec omnia clarius confirmantur ex textu Numer. cap. 12.
v. 6. 7. sic sonante;
si aliquis vestri Propheta Dei erit,
in visione ei revelabor (id est per figuras, et hieroglyphica; nam de
Prophetia Mosis ait esse visionem sine hieroglyphicis); in somnis
loquar ipsi (id est non verbis realibus, et vera voce). Verum Mosi
non sic (revelor); ore ad os loquor ipsi, et visione, sed non
aenigmatibus, et
imaginem Dei aspicit, hoc est me aspiciens, ut socius, non vero perterritus
mecum loquitur, ut habetur in Exodo cap. 33. v. 11.
Quare non dubitandum est, reliquos Prophetas vocem veram non
audivisse, quod magis adhuc confirmatur ex Deut. cap. 34. v. 10.,
ubi dicitur
et non constitit (proprie surrexit) unquam Israëli propheta
sicut Moses, quem Deus noverit de facie ad faciem; quod quidem
intelligendum est per solam vocem; nam nec Moses ipse Dei faciem
nunquam viderat (Exodi cap. 33.).
~ Praeter haec media, nulla alia, quibus Deus se hominibus communicaverit,
in Sacris Literis reperio, adeoque ut supra ostendimus,
nulla alia fingenda, neque admittenda. Et quamvis clare intelligamus,
Deum posse immediate se hominibus communicare;
nam nullis mediis corporeis adhibitis, menti nostrae suam essentiam
communicat; attamen ut homo aliquis sola mente aliqua
|21| perciperet, quae in primis nostrae cognitionis fundamentis non
continentur, nec ab iis deduci possunt, ejus mens praestantior necessario,
atque humana longe excellentior esse deberet. Quare non
credo ullum alium ad tantam perfectionem supra alios pervenisse,
praeter Christum, cui Dei placita, quae homines ad salutem ducunt,
sine verbis, aut visionibus, sed immediate revelata sunt: adeo ut
Deus per mentem Christi sese Apostolis manifestaverit, ut olim
Mosi mediante voce aërea. Et ideo vox Christi, sicuti illa, quam
Moses audiebat, Vox Dei vocari potest. Et hoc sensu etiam dicere
possumus, Sapientiam Dei, hoc est, Sapientiam, quae supra humanam
est, naturam humanam in Christo assumpsisse, et Christum
viam salutis fuisse.
~ Verum monere hic necesse est, me de iis, quae quaedam Ecclesiae
de Christo statuunt, prorsus non loqui, neque ea negare; nam
libenter fateor me ea non capere. Quae modo affirmavi, ex ipsa
Scriptura conjicio. Nam nullibi legi, Deum Christo apparuisse,
aut locutum fuisse, sed Deum per Christum Apostolis revelatum
fuisse, eumque viam salutis esse, et denique veterem legem per Angelum,
non vero a Deo immediate traditam fuisse etc. Quare, si
Moses cum Deo de facie ad faciem, ut vir cum socio solet (hoc est
mediantibus duobus corporibus) loquebatur, Christus quidem de
mente ad mentem cum Deo communicavit.
~ Asserimus itaque praeter Christum, neminem nisi imaginationis
ope, videlicet ope verborum, aut imaginum, Dei revelata accepisse,
atque adeo ad prophetizandum non esse opus perfectiore mente, sed
vividiore imaginatione, ut clarius in sequenti capite ostendam. Hic
jam quaerendum est, quidnam Sacrae Literae intelligant per Spiritum
Dei Prophetis infusum, vel quod Prophetae ex Dei Spiritu
loquebantur; ad quod investigandum, quaerendum prius, quid significat
vox Hebraea ruagh, quam vulgus Spiritum interpretatur.
~ Vox ruagh genuino sensu significat ventum, ut notum, sed
ad plura alia significandum saepissime usurpatur, quae tamen hinc
derivantur. Sumitur enim I. ad significandum halitum, ut Psal.
135. v. 17. etiam non est Spiritus in ore suo.
2. animum, sive respirationem, ut Shamuëlis I. cap. 30. v. 12
|22| et rediit ei Spiritus, id est, respiravit. Hinc sumitur
3. pro animositate, et viribus, ut Josuae cap. 2. v. II.
nec constitit postea Spiritus in ullo viro. Item Ezechiel. cap. 2
v. 2. et venit in me Spiritus (seu vis), qui me
fecit instare pedibus meis. Hinc sumitur 4. pro virtute, et aptitudine,
ut Job. cap. 32. v. 8. certe ipse Spiritus est in homine,
hoc est, scientia non praecise apud senes est quaerenda, nam illam
a singulari hominis virtute, et capacitate pendere jam reperio. Sic
Numeri cap. 27. v. 18 vir, in quo est Spiritus. Sumitur
deinde 5. pro animi sententia, ut Num. cap. 14. v. 24.
quoniam ipsi alius fuit Spiritus, hoc est, alia
animi sententia, sive alia mens. Item Prov. cap. I. v. 23.
eloquar vobis Spiritum (hoc est mentem) meum. Et hoc
sensu usurpatur ad significandam voluntatem, sive decretum, appetitum,
et impetum animi; ut Ezechiel. cap. I. v. 12.
quo erat Spiritus (seu voluntas) eundi, ibant.
Item Esaiae cap. 30. v. I. et ad fundendam
fusionem et non ex meo Spiritu. Et cap. 29. vers. 10.
quia fudit super ipsos Deus Spiritum (hoc est appetitum)
dormiendi. Et Judic. cap. 8. vers. 3. tunc
mitigatus est eorum Spiritus, sive impetus. Item Prov. cap. 16. v. 32.
qui dominatur Spiritui (sive appetitui) suo,
quam qui capit civitatem. Idem cap. 25. vers. 28.
vir, qui non cohibet Spiritum suum. Et Esaiae cap. 33. vers. II.
Spiritus vester est ignis, qui vos consumit. Porro haec vox
ruagh, quatenus animum significat, inservit ad exprimendum
omnes animi passiones, et etiam dotes ut Spiritus altus,
ad significandum superbiam, Spiritus demissus, ad humilitatem,
Spiritus malus, ad odium et melancholiam,
Spiritus bonus, ad benignitatem, Spiritus Zelotypiae,
Spiritus (sive appetitus) fornicationum,
Spiritus sapientiae, consilii, fortitudinis, id est, (nam Hebraice
frequentius substantivis, quam adjectivis utimur) animus
sapiens, prudens, fortis, vel virtus sapientiae, consilii, fortitudinis,
Spiritus benevolentiae etc. 6. significat ipsam mentem sive
|23| animam, ut Eccles. 3. vers. 19. Spiritus (sive anima)
eadem est omnibus, et Spiritus ad Deum revertitur.
7. Denique significat mundi plagas (propter ventos, qui inde
flant), et etiam latera cujuscunque rei, quae illas mundi plagas respiciunt.
Vide Ezechiëlem cap. 37. vers. 9. et cap. 42. vers. 16. 17.
18. 19. etc.
~ Jam notandum, quod res aliqua ad Deum refertur, et Dei dicitur
esse. I. Quia ad Dei naturam pertinet, et quasi pars est Dei, ut
cum dicitur potentia Dei,
oculi Dei. 2. Quia in
Dei potestate est, et ex Dei nutu agit, sic in Sacris coeli vocantur
coeli Deu, quia Dei quadriga, et domicilium sunt, Assyria
flagellum Dei vocatur, et Nabucadonosor servus Dei, etc. 3. Quia
Deo dicata est, ut templum Dei, Dei Nazarenus,
panis Dei etc. 4. Quia per Prophetas tradita est,
at non lumine naturali revelata; ideo Lex Mosis, Lex Dei vocatur.
5. Ad rem in superlativo gradu exprimendum, ut
montes Dei, hoc est, montes altissimi, somnus Dei, id est,
profundissimus, et hoc sensu Amos cap. 4. v. II. explicandus est,
ubi Deus ipse sic loquitur
subverti vos, sicuti subversio Dei (subvertit) Sodomam
et Gomorram, id est, sicuti memorabilis illa subversio: Nam,
cum Deus ipse loquatur, aliter proprie explicari non potest. Scientia
etiam naturalis Salomonis, Dei scientia vocatur, id est, divina,
sive supra communem. In Psalmis etiam vocantur cedri Dei,
ad exprimendam earum insolitam magnitudinem. Et I. Shamuëlis
cap. II. vers. 7. ad significandum metum admodum magnum, dicitur
et cecidit metus Dei supra populum. Et
hoc sensu omnia, quae captum Judaeorum superabant, et quorum
causas naturales tum temporis ignorabant, ad Deum referri solebant.
Ideo tempestas increpatio Dei, tonitrua autem, et
fulmina, Dei sagittae vocabantur; putabant enim, Deum ventos in
cavernis, quas Dei aeraria vocabant, inclusos habere, in qua opinione
ab Ethnicis in hoc differebant, quod non Aeolum, sed Deum
eorum rectorem credebant. Hac etiam de causa miracula opera
Dei vocantur, hoc est, opera stupenda. Nam sane omnia naturalia
|24| Dei opera sunt, et per solam divinam potentiam sunt, et agunt.
Hoc ergo sensu Psaltes vocat Aegypti miracula Dei potentias, quia
Hebraeis nihil simile expectantibus viam ad salutem in extremis
periculis aperuerunt, atque ideo ipsi eadem maxime admirabantur.
~ Cum igitur opera naturae insolita, opera Dei vocentur, et arbores
insolitae magnitudinis arbores Dei, minime mirandum, quod in
Genesi homines fortissimi, et magnae staturae, quamvis impii raptores,
et scortatores, filii Dei vocantur. Quare id absolute omne, quo
aliquis reliquos excellebat, ad Deum referre solebant antiqui, non
tantum Judaei, sed etiam Ethnici; Pharao enim ubi somnii interpretationem
audivit, dixit, Josepho mentem Deorum inesse, et Nabucadonosor
etiam Daniëli dixit, eum mentem Deorum Sanctorum
habere. Quin etiam apud Latinos nihil frequentius; nam quae
affabre facta sunt, dicunt ea divina manu fuisse fabricata, quod si
quis Hebraice transferre vellet, deberet dicere, Manu Dei fabricata,
ut Hebraizantibus notum.
~ His itaque Loca Scripturae, in quibus de Dei Spiritu fit mentio,
facile intelligi, et explicari possunt. Nempe Spiritus
Dei, et Spiritus Jehovae quibusdam in locis nihil aliud significat,
quam ventum vehementissimum, siccissimum, et fatalem,
ut in Esaiae cap. 40. v. 7. ventus Jehovae flavit in
eum, hoc est, ventus siccissimus, et fatalis. Et Geneseos cap. I. vers. 2.
et ventus Dei (sive ventus fortissimus) movebatur super aquam. Deinde
significat animum magnum; Gideonis enim, et Samsonis animus
vocantur in Sacris Literis Spiritus Dei, hoc est, animus
audacissimus, et ad quaevis paratus. Sic etiam quaecunque virtus,
sive vis supra communem vocatur Spiritus, seu virtus
Dei, ut in Exod. cap. 31. vers. 3. et adimplebo
ipsum (nempe Betzaleëlem) Spiritu Dei, hoc est (ut ipsa Scriptura
explicat), ingenio, et arte supra communem hominum sortem.
Sic Esaiae cap. II. vers. 2. et quiescet supra ipsum
Spiritus Dei, hoc est, ut ipse Propheta, more in Sacris Literis usitatissimo,
particulatim postea id explicando declarat, virtus sapientiae,
consilii, fortitudinis etc.; sic etiam melancholia Saulis
vocatur Dei Spiritus malus, id est, melancholia
|25| profundissima; servi enim Saulis, qui ejus melancholiam Dei
melancholiam vocabant, ei fuerunt authores, ut aliquem ad se
musicum vocaret, qui fidibus canendo ipsum recrearet, quod ostendit
eos per Dei melancholiam, naturalem melancholiam intellexisse.
Significatur deinde per Dei Spiritum, ipsa hominis mens,
sicuti in Job. cap. 27. vers. 3. et Spiritus Dei in naso
meo, alludens ad id, quod habetur in Genesi, nempe, quod Deus
flavit animam vitae in naso hominis. Sic Ezechiël, mortuis prophetizans,
ait cap. 37. vers. 14. et dabo meum
Spiritum vobis, et vivetis; id est, vitam vobis restituam. Et hoc
sensu dicitur Jobi cap. 34. vers. 14
si velit (nempe Deus) Spiritum suum, (hoc est mentem,
quam nobis dedit) et animam suam sibi recolliget. Sic etiam
intelligendus est Genes. cap. 6. vers. 3.
non ratiocinabitur (aut non decernet) Spiritus meus
in homine unquam, quoniam caro est, hoc est, homo posthac ex decretis
carnis et non mentis, quam ipsi, ut de bono discerneret, dedi,
aget. Sic etiam Psamli 51. vs. 12. 13.

cor purum crea mihi Deus, et Spiritum (id est appetitum) decentem
(sive moderatum) in me renova, non me rejice e tuo conspectu, nec
mentem tuae sanctitatis ex me cape. Quia peccata ex sola carne oriri
credebantur, mens autem non nisi bonum suadere, ideo contra
carnis appetitum Dei auxilium invocat, mentem autem, quam
Deus Sanctus ipsi dedit, a Deo conservari tantum precatur. Jam,
quoniam Scriptura Deum instar hominis depingere, Deoque mentem,
animum, animique affectus, ut et etiam corpus, et halitum
tribuere, propter vulgi imbecillitatem, solet; ideo Spiritus
Dei in Sacris saepe usurpatur pro mente, scilicet animo, affectu,
vi, et halitu oris Dei. Sic Esaias cap. 40. vers. 13. ait,
quis disposuit Dei Spiritum (sive mentem)? hoc
est, quis Dei mentem praeter Deum ipsum ad aliquid volendum determinavit?
et cap. 63. vers. 10. et
ipsi amaritudine, et tristitia affecerunt Spiritum suae sanctitatis; et
hinc fit, ut pro Lege Mosis usurpari soleat, quia Dei quasi mentem
|26| autem Esaias cap. 48. vers. 16. ait
at nunc Dominus Deus me misit, ejusque Spiritus, potest quidem intelligi
per Dei animum, et misericordiam, vel etiam per ejus mentem
in Lege revelatam; nam ait a principio (hoc est, cum primum
ad vos veni, ut vobis Dei iram, ejusque sententiam contra vos prolatam
praedicarem) non occulte locutus sum, ex tempore, quo ipsa
(prolata) fuit, ego adfui (ut ipse cap. 7. testatus est), at nunc laetus
nuncius sum, et Dei misericordia missus, ut vestram restaurationem
canam: Potest etiam, uti dixi, per Dei mentem in Lege revelatam
intelligi, hoc est, quod ille jam etiam ex mandato Legis, nempe Levit.
cap. 19. vers. 17. ad eos monendum venit. Quare eos iisdem conditionibus,
et eodem modo, quo Moses solebat, monet. Et tandem,
ut etiam Moses fecit, eorum restaurationem praedicendo desinit.
Attamen prima explicatio mihi magis consona videtur.
explicat, ut ipse Esaias in eodem cap. vers. 11.
ubi (ille) est, qui posuit in medio ejus Spiritum suae sanctitatis,
nempe, Legem Mosis, ut clare ex toto contextu orationis collegitur;
et Nehemias cap. 9. vers. 20. et
Spiritum, sive mentem tuam bonam eis dedisti, ut eos intelligentes faceres;
de tempore enim Legis loquitur, et etiam ad id Deut. cap. 4.
vers. 6. alludit, ubi Moses ait, quoniam ipsa (nempe Lex) est vestra
scientia, et prudentia, etc. Sic etiam in Psalmo 143. vers. 10.
mens tua bona me ducet in terram planam, hoc
est, mens tua nobis revelata me in rectam viam ducet. Significat
etiam, uti diximus, Spiritus Dei, Dei halitum, qui etiam improprie,
sicuti mens, animus, et corpus Deo in Scriptura tribuitur, ut
Psal. 33. vers. 6. Deinde Dei potentiam, vim, sive virtutem, ut
Job. cap. 33. vers. 4. Spiritus Dei me fecit, hoc est,
virtus, sive potentia Dei, vel si mavis, Dei decretum; nam Psaltes
poëtice loquendo, etiam ait, jussu Dei coeli facti sunt, et Spiritu,
sive flatu oris sui (hoc est, decreto suo, uno quasi flatu
pronuntiato) omnis eorum exercitus. Item Psalmo 139. vers. 7.
quo ibo (ut sim) extra Spiritum
tuum, aut quo fugiam, (ut sim) extra tuum conspectum, hoc est (ut ex
iis, quibus Psaltes ipse hoc pergit amplificare, patet), quo ire
possum, ut sim extra tuam potentiam, et praesentiam? Denique
Spiritus Dei usurpatur in Sacris ad animi Dei affectus
exprimendum, nempe Dei benignitatem, et misericordiam,
ut in Michae cap. 2. vers. 7. num angustatus est Spiritus
Dei (hoc est, Dei misericordia)? suntne haec (saeva scilicet) ejus
opera ? Item Zachar. cap. 4. v. 6.
non exercitu, nec vi, sed solo meo Spiritu, id est, sola mea misericordia.
Et hoc sensu puto etiam intelligendum esse vers. 12. capitis 7. ejusdem
Prophetae nempe
et cor suum
constituerunt cautum, ne obedirent Legi, et mandatis, quae Deus misit ex
suo Spiritu (hoc est, ex sua misericordia) per primos Prophetas. Hoc
etiam sensu ait Hagaeus cap. 2. vers. 5. et
Spiritus meus (sive mea gratia) permanet inter vos, nolite timere. Quod
|27| ~ Ex his omnibus, ut tandem ad id, quod intendimus, revertamur,
hae Scripturae phrases perspicuae fiunt, nempe Prophetae Spiritus
Dei fuit, Deus Spiritum suum hominibus infudit, homines Spiritu
Dei, et Spiritu Sancto repleti sunt, etc. Nihil enim aliud significant,
quam quod Prophetae virtutem singularem et supra communem habebant*,
quodque pietatem eximia animi constantia colebant. Deinde
quod Dei mentem, sive sententiam percipiebant; ostendimus
enim, Spiritum Hebraice significare tam mentem, quam mentis
sententiam et hac de causa, ipsam Legem, quia Dei mentem explicabat,
Spiritum sive mentem Dei vocari; quare aequali jure imaginatio
Prophetarum, quatenus per eam Dei decreta revelabantur,
mens Dei etiam vocari poterat, Prophetaeque mentem Dei habuisse
dici poterant. Et quamvis menti etiam nostrae mens Dei, ejusque
aeternae sententiae inscriptae sint, et consequenter mentem etiam Dei
(ut cum Scriptura loquar) percipiamus, tamen quia cognitio naturalis
omnibus communis est, non tanti ab hominibus, ut jam diximus,
aestimatur, et praecipue ab Hebraeis, qui se supra omnes esse jactabant,
imo qui omnes, et consequenter scientiam omnibus communem,
contemnere solebant.
Denique Prophetae Dei Spiritum
habere dicebantur, quia homines causas Propheticae cognitionis
ignorabant, eandemque admirabantur et propterea, ut reliqua
|28| portenta, ipsam ad Deum referre, Deique cognitionem vocare
solebant.
~ Possumus jam igitur sine scrupulo affirmare, Prophetas, non nisi
ope imaginationis, Dei revelata percepisse, hoc est, mediantibus
verbis, vel imaginibus, iisque veris, aut imaginariis. Nam, cum
nulla alia media in Scriptura praeter haec reperiamus, nulla etiam
alia, ut jam ostendimus, nobis fingere licet. Quibus autem naturae
legibus id factum fuerit, fateor me ignorare. Potuissem quidem,
ut alii, dicere, per Dei potentiam factum fuisse; attamen garrire
viderer. Nam idem esset, ac si termino aliquo transcendentali
formam alicujus rei singularis velim explicare. Omnia enim per Dei
potentiam facta sunt: Imo quia Naturae potentia nulla est nisi ipsa
Dei potentia, certum est nos eatenus Dei potentiam non intelligere,
quatenus causas naturales ignoramus; adeoque stulte ad eandem
Dei potentiam recurritur, quando rei alicujus causam naturalem,
hoc est, ipsam Dei potentiam ignoramus. Verum nec nobis
jam opus est, Propheticae cognitionis causam scire: Nam ut jam
monui, hic tantum Scripturae documenta investigare conamur, ut
ex iis, tanquam ex datis naturae, nostra concludamus; documentorum
autem causas nihil curamus.
~ Cum itaque Prophetae imaginationis ope Dei revelata perceperint,
non dubium est, eos multa extra intellectus limites percipere
potuisse; nam ex verbis, et imaginibus longe plures ideae componi
possunt, quam ex solis iis principiis, et notionibus, quibus tota nostra
naturalis cognitio superstruitur.
~ Patet deinde, cur Prophetae omnia fere parabolice, et aenigmatice
perceperint, et docuerint, et omnia spiritualia corporaliter
expresserint: haec enim omnia cum natura imaginationis magis
conveniunt. Nec jam mirabimur, cur Scriptura, vel Prophetae adeo
improprie, et obscure de Dei Spiritu, sive mente loquantur, ut
Numeri cap. II. vers. 17. et Primi Regum cap. 22. vers. 21. etc. Deinde
quod Michaeas Deum sedentem, Daniël autem ut senem vestibus
albis indutum, Ezechiël vero veluti ignem, et qui Christo aderant,
Spiritum Sanctum, ut columbam descendentem, Apostoli vero ut
linguas igneas, et Paulus denique, cum prius converteretur, lucem
|29| magnam viderit. Haec enim omnia cum vulgaribus de Deo et
Spiritibus imaginationibus plane conveniunt. Denique quoniam
imaginatio vaga est, et inconstans, ideo Prophetia Prophetis non
diu haerebat, nec etiam frequens, sed admodum rara erat, in paucissimis
scilicet hominibus, et in iis etiam admodum raro. Cum
hoc ita sit, cogimur jam inquirere, unde Prophetis oriri potuit certitudo
eorum, quae tantum per imaginationem, et non ex certis
mentis principiis percipiebant. Verum quicquid et circa hoc dici
potest, ex Scriptura peti debet, quandoquidem hujus rei (ut jam
diximus) veram scientiam non habemus, sive eam per primas
suas causas explicare non possumus. Quid autem Scriptura de
certitudine Prophetarum doceat, in sequente capite ostendam, ubi
de Prophetis agere constitui.

Ex superiori capite, ut jam indicavimus, sequitur Prophetas
non fuisse perfectiore mente praeditos, sed quidem potentia
vividius imaginandi, quod Scripturae narrationes
abunde etiam docent. De Salomone enim constat, eum quidem
sapientia, sed non dono Prophetico caeteros excelluisse.
Prudentissimi etiam illi Heman, Darda, Kalchol, Prophetae non
fuerunt, et contra homines rustici, et extra omnem disciplinam;
imo mulierculae etiam, ut Hagar ancilla Abrahami, dono Prophetico
fuerunt praeditae. Quod etiam cum experientia, et ratione convenit:
Nam qui maxime imaginatione pollent, minus apti sunt ad
res pure intelligendum, et contra, qui intellectu magis pollent,
eumque maxime colunt, potentiam imaginandi magis temperatam,
magisque sub potestatem habent, et quasi freno tenent, ne cum
intellectu confundatur. Qui igitur sapientiam, et rerum naturalium,
et spiritualium cognitionem ex Prophetarum libris investigare
student, tota errant via: quod, quoniam tempus, Philosophia, et
denique res ipsa postulat, hic fuse ostendere decrevi, parum curans,
quid superstitio ogganniat, quae nullos magis odit, quam qui
|30| veram scientiam, veramque vitam colunt. Et, proh dolor! res eo
jam pervenit, ut, qui aperte fatentur, se Dei ideam non habere, et
Deum non nisi per res creatas (quarum causas ignorant) cognoscere,
non erubescant Philosophos Atheismi accusare.
~ Ut autem rem ordine deducam, ostendam, Prophetias variavisse,
non tantum pro ratione imaginationis, et temperamenti corporis
cujusque Prophetae, sed etiam pro ratione opinionum, quibus
fuerant imbuti, atque adeo Prophetiam nunquam Prophetas
doctiores reddidisse, ut statim fusius explicabo; sed prius de certitudine
Prophetarum hic agendum, tum quia hujus capitis argumentum
spectat, tum etiam, quia ad id, quod demonstrare intendimus,
aliquantum inservit.
~ Cum simplex imaginatio non involvat ex sua natura certitudinem,
sicuti omnis clara et distincta idea, sed imaginationi, ut de
rebus, quas imaginamur, certi possimus esse, aliquid necessario accedere
debeat, nempe ratiocinium; hinc sequitur Prophetiam per
se non posse involvere certitudinem, quia, ut jam ostendimus, a
sola imaginatione pendebat; et ideo Prophetae non certi erant de
Dei revelatione per ipsam revelationem, sed per aliquod signum,
ut patet ex Abrahamo (vide Genes. cap. 15. vers. 8.), qui audita Dei
promissione signum rogavit; ille quidem Deo credebat, nec signum
petiit, ut Deo fidem haberet, sed ut sciret id a Deo ei promitti.
Idem etiam clarius ex Gideone constat; sic enim Deo ait
et fac mihi signum (ut sciam), quod tu mecum
loqueris. Vide Judicum cap. 6. vers. 17. Mosi etiam dici Deus
et hoc (sit) tibi signum, quod ego
te misi. Ezechias, qui dudum noverat Esaiam esse Prophetam,
signum Prophetiae ejus valetudinem praedicentis rogavit. Quod
quidem ostendit Prophetas semper signum aliquod habuisse, quo
certi fiebant de rebus, quas Prophetice imaginabantur, et ideo Moses
monet (vide Deut. cap. 18. vers. ult.), ut signum ex Propheta petant,
nempe eventum alicujus rei futurae. Prophetia igitur hac in
re naturali cedit cognitioni, quae nullo indiget signo, sed ex sua
natura certitudinem involvit. Etenim haec certitudo Prophetica
mathematica quidem non erat, sed tantum moralis: Quod etiam
|31| ex ipsa Scriptura constat; nam Deut. cap. 13. monet Moses, quod
si quis Propheta novos Deos docere velit, is, quamvis suam confirmet
doctrinam signis, et miraculis, mortis tamen damnetur;
nam, ut ipse Moses pergit, Deus signa etiam, et miracula facit ad
tentandum populum; atque hoc Christus etiam Discipulos suos
monuit, ut constat Matth. cap. 24. vers. 24. Quinimo Exechiël
cap. 14. vs. 9. clare docet, Deum homines aliquando falsis revelationibus
decipere: nam ait
et quando Propheta (falsus scil.) inducitur,
et verbum locutus fuerit, ego Deus induxi illum Prophetam, quod
etiam Michaeas (vide Regum Lib. I. cap. 22. vs. 23.) de Prophetis
Achabi testatur.
~ Et quamvis hoc ostendere videatur Prophetiam et revelationem
rem esse plane dubiam, habebat tamen, uti diximus, multum
certitudinis: Nam Deus pios, et electos nunquam decipit, sed
juxta illud antiquum proverbium (vide Shamuëlis I. c. 24. vs. 14.),
et ut ex historia Abigaëlis, ejusque oratione constat, Deus utitur
piis, tanquam suae pietatis instrumentis, et impiis tanquam suae irae
executoribus, et mediis: quod etiam clarissime constat ex illo casu
Michaeae, quem modo citavimus; nam, quanquam Deus decreverat
Achabum decipere per Prophetas, falsis tamen tantum Prophetis
usus fuit, pio autem rem, ut erat, revelavit, et vera praedicere
non prohibuit. Attamen, uti dixi, certitudo Prophetae moralis
tantum erat, quia nemo se justificare coram Deo potest, nec jactare,
quod sit Dei pietatis instrumentum, ut ipsa Scriptura docet, et
re ipsa indicat; nam Dei ira Davidem seduxit ad numerandum populum,
cujus tamen pietatem Scriptura abunde testatur: Tota igitur
certitudo Prophetica his tribus fundabatur. I. Quod res revelatas
vividissime, ut nos vigilando ab objectis affecti solemus, imaginabantur.
2. Signo. 3. Denique, et praecipuo, quod animum ad
solum aequum, et bonum inclinatum habebant. Et quamvis Scriptura
non semper Signi mentionem faciat, credendum tamen est,
Prophetas semper Signum habuisse; nam Scriptura non semper
solet omnes conditiones, et circumstantias enarrare (ut multi jam
notaverunt), sed res potius ut notas supponere. Praeterea concedere
|32| possumus, Prophetas, qui nihil novi, nisi quod in Lege Mosis
continetur, prophetabant, non indiguisse signo, quia ex Lege
confirmabantur. Ex. gr. Prophetia Jeremiae de vastatione Hierosolymae
confirmabatur Prophetiis reliquorum prophetarum, et minis
Legis, ideoque signo non indigebat, sed Chananias, qui contra
omnes Prophetas citam civitatis restaurationem prophetabat, signo
necessario indigebat, alias de sua Prophetia dubitare deberet, donec
eventus rei ab ipso praedictae suam Prophetiam confirmaret.
Vide. Jerem. cap. 28. vs. 9.
~ Cum itaque certitudo, quae ex signis in Prophetis oriebatur, non
mathematica (hoc est, quae ex necessitate perceptionis rei perceptae,
aut visae sequitur), sed tantum moralis erat, et signa non nisi
ad Prophetae persuadendum dabantur, hinc sequitur, Signa pro
opinionibus, et capacitate Prophetae data fuisse: ita ut signum,
quod unum Prophetam certum redderet de sua Prophetia, alium,
qui aliis esset imbutus opinionibus, minime convincere posset; et
ideo signa in unoquoque Propheta variabant. Sic etiam ipsa revelatio
variabat, ut jam diximus, in unoquoque Propheta pro dispositione
temperamenti corporis, imaginationis, et pro ratione opinionum,
quas antea amplexus fuerat. Pro ratione enim temperamenti
variabat hoc modo, nempe, si Propheta erat hilaris, ei revelabantur
victoriae, pax, et quae porro homines ad laetitiam movent;
tales enim similia saepius imaginari solent; si contra tristis erat,
bella, supplicia, et omnia mala ei revelabantur; et sic prout Propheta
erat misericors, blandus, iracundus, severus etc., eatenus magis
aptus erat ad has, quam ad illas revelationes. Pro dispositione
imaginationis autem sic etiam variabat, nempe, si Propheta erat
elegans, stylo etiam eleganti Dei mentem percipiebat, sin autem
confusus, confuse; et sic porro circa revelationes, quae per imagines
repraesentabantur, nempe, si Propheta erat rusticus, boves,
et vaccae etc., si vero miles, duces, exercitus; si denique aulicus,
solium regium, et similia ipsi repraesentabantur. Denique variabat
Prophetia pro diversitate opinionum Prophetarum: nempe Magis
(vide Matthaei cap. 2.), qui nugis astrologiae credebant, revelata
fuit Christi nativitas, per imaginationem stellae in oriente ortae. |33| Auguribus Nabucadonossoris (vide Ezechiëlis cap. 21. vs. 26.) in
extis revelata fuit vastatio Hierosolymae, quam etiam idem Rex ex
oraculis intellexit, et ex directione sagittarum, quas sursum in aërem
projecit. Prophetis deinde, qui credebant homines ex libera
electione, et propria potentia agere, Deus ut indifferens revelabatur,
et ut futurarum humanarum actionum inscius. Quae omnia ex
ipsa Scriptura singulatim jam demonstrabimus.
~ Primum igitur constat ex illo casu Elisae (vide Regum Lib. 2.
cap. 3. vs. 15.), qui, ut Jehoramo prophetaret, organum petiit, nec
Dei mentem percipere potuit, nisi postquam musica organi delectatus
fuit; tum demum Jehoramo cum sociis laeta praedixit, quod
antea contingere nequiit, quia Regi iratus erat; et qui in aliquem
irati sunt, apti quidem sunt ad mala, non vero bona de iisdem imaginandum.
Quod autem alii dicere volunt, Deum iratis, et tristibus
non revelari, ii quidem somniant; nam Deus Mosi in Pharahonem
irato revelavit miseram illam primogenitorum stragem (vide
Exodi cap. II. vs. 8.), idque nullo adhibito organo. Kaino etiam furenti
Deus revelatus est. Ezechiëli prae ira impatienti miseria, et
contumacia Judaeorum revelata fuit (vide Ezechiëlis cap. 3. vs. 14),
et Jeremias moestissimus, et magno vitae taedio captus calamitates
Judaeorum prophetavit: adeo ut Josias eum consulere noluerit, sed
foeminam ei contemporaneam, utpote quae ex ingenio muliebri
magis apta erat, ut ei Dei misericordia revelaretur (vide Lib. 2. Paralip
cap. 34.), Michaeas etiam nunquam Achabo aliquid boni, quod
tamen alii veri Prophetae fecerunt (ut patet ex primo Regum cap.
20.), sed tota ejus vita mala prophetavit (vide I. Reg. cap. 22. vs. 8.
et clarius in 2. Paralip. cap. 18. vs. 7.). Prophetae itaque pro vario
corporis temperamento magis ad has, quam ad illas revelationes
erant apti. Stylus deinde prophetiae pro eloquentia cujusque Prophetae
variabat; Prophetiae enim Ezechiëlis, et Amosis non sunt,
ut illae Esaiae, Nachumi eleganti, sed rudiore stylo scriptae. Et si quis,
qui linguam Hebraicam callet, haec curiosius inspicere velit, conferat
diversorum Prophetarum quaedam ad invicem capita, quae
ejusdem sunt argumenti, et magnam reperiet in stylo discrepantiam.
Conferat scil. cap. I. aulici Esaiae ex vs. II. usque ad 20. cum
|34| cap. 5. rustici Amosis ex vs. 21. usque ad 24. Conferat deinde ordinem,
et rationes Prophetiae Jeremiae, quam cap. 49. Edomaeae scripsit,
cum ordine, et rationibus Hobadiae. Conferat porro etiam
Esaiae cap. 40. vers. 19. 20. et cap. 44. ex vers. 8. cum cap. 8.
vers. 6. et cap. 13. vers. 2. Hoseae. Et sic de caeteris: quae si omnia
recte perpendantur, facile ostendent, Deum nullum habere stylum
peculiarem dicendi, sed tantum pro eruditione, et capacitate
Prophetae eatenus esse elegantem, compendiosum, severum, rudem,
prolixum, et obscurum.
~ Repraesentationes Propheticae, et hieroglyphica, quamvis
idem significarent, variabant tamen; nam Esaiae aliter Dei gloria
templum relinquens repraesentata fuit, quam Ezechiëli: Rabini
autem volunt utramque repraesentationem eandem prorsus fuisse,
at Ezechiëlem, ut rusticum eam supra modum miratum fuisse, et
ideo ipsam omnibus circumstantiis enarravisse. Attamen, nisi ejus
rei certam habuerunt traditionem, quod minime credo, rem plane
fingunt: Nam Esaias Seraphines senis alis, Ezechiël vero bestias
quaternis alis vidit. Esaias vidit Deum vestitum, et in solio regio
sedentem, Ezechiël autem instar ignis; uterque sine dubio Deum
vidit, prout ipsum imaginari solebat. Variabant praeterea repraesentationes
non modo tantum, sed etiam perspicuitate; nam repraesentationes
Zachariae obscuriores erant, quam ut ab ipso absque
explicatione possent intelligi, ut ex ipsarum narratione constat;
Daniëlis autem etiam explicatae nec ab ipso Propheta potuerunt
intelligi. Quod quidem non contigit propter rei revelandae
difficultatem (de rebus enim humanis tantum agebatur, quae quidem
limites humanae capacitatis non excedunt, nisi quia futurae
sunt), sed tantum quia Daniëlis imaginatio non aeque valebat ad
prophetandum vigilando, ac in somnis, quod quidem inde apparet,
quod statim in initio revelationis ita perterritus fuit, ut fere
de suis viribus desperaret. Quare propter imaginationis, et virium
imbecillitatem res ipsi admodum obscurae repraesentatae fuerunt,
neque eas etiam explicatas intelligere potuit. Et hic notandum verba
a Daniële audita (ut supra ostendimus) imaginaria tantum
fuisse; quare non mirum est, illum tum temporis perturbatum
|35| omnia illa verba adeo confuse, et obscure imaginatum fuisse, ut
nihil ex iis postea intelligere potuerit. Qui autem dicunt, Deum
noluisse Daniëli rem clare revelare, videntur non legisse verba Angeli,
qui expresse dixit (vide cap. 10. vs. 14.) se venisse, ut Daniëlem
intelligere faceret, quid suo populo in posteritate dierum contingeret.
Quare res illae obscurae manserunt, quia nullus tum temporis reperiebatur,
qui tantum imaginationis virtute polleret, ut ipsi clarius
revelari possent. Denique Prophetae, quibus revelatum fuit, Deum
Eliam abrepturum, persuadere volebant Elisae, eum alibi locorum
delatum, ubi adhuc inveniri ab ipsis posset; quod sane clare ostendit,
eos Dei revelationem non recte intellexisse. Haec fusius ostendere
non est opus; nam nihil ex Scriptura clarius constat, quam
quod Deus unum Prophetam longe majore gratia ad prophetizandum
donavit, quam alium. At quod Prophetiae sive repraesentationes
pro opinionibus Prophetarum, quas amplexi fuerint, etiam
variarent, et quod Prophetae varias, imo contrarias habuerint
opiniones, et varia praejudicia (loquor circa res mere speculativas,
nam circa ea, quae probitatem, et bonos mores spectant,
longe aliter sentiendum), curiosius, et prolixius ostendam; nam
hanc rem majoris momenti esse puto; inde enim tandem concludam,
Prophetiam nunquam Prophetas doctiores reddidisse, sed
eos in suis praeconceptis opinionibus reliquisse, ac propterea nos
iis circa res mere speculativas minime teneri credere. ~ Mira quadam praecipitantia omnes sibi persuaserunt, Prophetas
omnia, quae humanus intellectus assequi potest, scivisse: Et
quamvis loca quaedam Scripturae nobis quam clarissime dictent,
Prophetas quaedam ignoravisse, dicere potius volunt, se Scripturam
iis in locis non intelligere, quam concedere Prophetas rem
aliquam ignoravisse, aut verba Scripturae ita torquere conantur, ut
id, quod plane non vult, dicat. Sane si horum utrumvis licet,
actum est cum tota Scriptura; frustra enim conabimur aliquid ex
Scriptura ostendere, si ea, quae maxime clara sunt, inter obscura,
et impenetrabilia ponere licet, aut ad libitum interpretari. Ex. gr.
nihil in Scriptura clarius, quam quod Josua, et forte etiam author,
qui ejus historiam scripsit, putaverunt, solem circum terram moveri,
|36| terram autem quiescere, et quod sol per aliquod tempus
immotus stetit. Attamen multi, quia nolunt concedere in coelis
aliquam posse dari mutationem, illum locum ita explicant, ut nihil
simile dicere videatur; alii autem, qui rectius philosophari didicerunt,
quoniam intelligunt terram moveri, solem contra quiescere,
sive circum terram non moveri, summis viribus idem ex
Scriptura, quamvis aperte reclamante, extorquere conantur: quos
sane miror. An, quaeso, tenemur credere, quod miles Josua
Astronomiam callebat? et quod miraculum ei revelari non potuit,
aut quod lux solis non potuit diuturnior solito supra horizontem
esse, nisi Josua ejus causam intelligeret? mihi sane utrumque
ridiculum videtur; malo igitur aperte dicere Josuam diuturnioris
illius lucis causam veram ignoravisse, eumque, omnemque turbam,
quae aderat, simul putavisse solem motu diurno circa terram moveri,
et illo die aliquamdiu stetisse, idque causam diuturnioris illius
lucis credidisse, nec ad id attendisse, quod ex nimia glacie,
quae tum temporis in regione aëris erat (vide Josuae cap. 10. vers. 11.)
refractio solito major oriri potuerit, vel aliud quid simile, quod
jam non inquirimus. Sic etiam Esaiae signum umbrae retrogradae ad
ipsius captum revelatum fuit, nempe per retrogradationem solis:
nam etiam putabat solem moveri, et terram quiescere. Et de parheliis
forte nunquam nec per somnium cogitavit. Quod nobis sine
ullo scrupulo statuere licet; nam signum revera contingere poterat,
et regi ab Esaia praedici, quamvis Propheta veram ejus causam
ignoraret. De fabrica Salomonis, siquidem illa a Deo revelata
fuit, idem etiam dicendum: nempe, quod omnes ejus mensurae
pro captu, et opinionibus Salomonis ei revelatae fuerunt: quia
enim non tenemur credere Salomonem Mathematicum fuisse, licet
nobis affirmare, eum rationem inter peripheriam, et circuli
diametrum ignoravisse, et cum vulgo operariorum putavisse, eam
esse, ut 3 ad 1. Quod si licet dicere nos textum illum Lib. I.
Reg. cap. 7. vers. 23. non intelligere, nescio hercule, quid ex
Scriptura intelligere possumus, cum ibi fabrica simpliciter narretur,
et mere historice; imo si licet fingere Scripturam aliter
sensisse, sed propter aliquam rationem nobis incognitam, ita
|37| scribere voluisse, tum nihil aliud fit, quam totius Scripturae omnimoda
eversio: nam unusquisque aequali jure de omnibus Scripturae
locis idem dicere poterit; atque adeo quicquid absurdum,
et malum humana malitia excogitare potest, id, salva Scripturae
authoritate, et defendere, et patrare licebit. At id, quod nos
statuimus, nihil impietatis continet; nam Salomon, Esaias, Josua
etc. quamvis Prophetae, homines tamen fuerunt, et nihil humani
ab ipsis alienum existimandum. Ad captum Noachi etiam
revelatum ei fuit Deum humanum genus delere, quia putabat mundum
extra Palaestinam non inhabitari. Nec tantum hujusmodi res,
sed etiam alias majoris momenti Prophetae salva pietate ignorare
potuerunt, et revera ignoraverunt; nihil enim singulare de divinis
attributis docuerunt, sed admodum vulgares de Deo habuerunt
opiniones: ad quas etiam eorum revelationes accomodatae sunt,
ut jam multis Scripturae testimoniis ostendam: ita ut facile videas,
eos non tam ob ingenii sublimitatem, et praestantiam, quam
ob pietatem, et animi constantiam laudari, et tantopere commendari.
~ Adamus, primus cui Deus revelatus fuit, ignoravit, Deum esse
omnipraesentem, et omniscium; se enim a Deo abscondidit, et
suum peccatum coram Deo, quasi hominem coram haberet, conatus
est excusare: quare Deus etiam ei ad ipsius captum revelatus
fuit, nempe ut qui non ubique est, et ut inscius loci, et peccati
Adami: audivit enim, aut visus est audire Deum per hortum
ambulantem, eumque vocantem, et quaerentem, ubi esset; deinde
ex occasione ejus verecundiae ipsum rogantem, num de arbore
prohibita comederit. Adamus itaque nullum aliud Dei attributum
noverat, quam quod Deus omnium rerum fuit opifex. Kaino
etiam Deus revelatus fuit ad ipsius captum, nempe ut rerum humanarum
inscius, nec ipsi, ut sui peccati poeniteret, opus erat sublimiorem
Dei cognitionem habere. Labano Deus sese revelavit, tanquam
Deus Abrahami, quia credebat, unamquamque nationem
suum habere Deum peculiarem. Vide Gen. cap. 31. vers. 29. Abrahamus
etiam ignoravit Deum esse ubique, resque omnes praecognoscere:
ubi enim sententiam in Sodomitas audivit, oravit, ut
|38| Deus eam non exequeretur, antequam sciret, num omnes illo
supplicio essent digni; ait enim (vide Gen. cap. 18. vers. 24.)
forte reperiuntur quinquaginta justi in illa
civitate: nec Deus ipsi aliter revelatus fuit; sic enim in Abrahami
imaginatione loquitur,
nunc descendam, ut videam, num juxta summam
querelam, quae ad me venit, fecerunt, sin autem minus, (rem) sciam. Divinum
etiam de Abrahamo testimonium (de quo vide Gen. cap.
18. vers. 19.) nihil continet praeter solam obedientiam, et quod
domesticos suos ad aequum, et bonum moneret, non autem quod
sublimes de Deo habuerit cogitationes. Moses non satis etiam percepit,
Deum esse omniscium, humanasque actiones omnes ex solo
decreto dirigi: Nam, quanquam Deus ipsi dixerat (vide Exod.
cap. 3. vers. 18.) Israëlitas ei obtemperaturos, rem tamen in dubium
revocat, regeritque (vide Exod. cap. 4. vers. 1.)
quid si mihi non credant, nec mihi obtemperent.
Et ideo Deus etiam ipsi ut indifferens, et ut inscius futurarum humanarum
actionum revelatus fuit. Dedit enim ei duo signa, dixitque
(Exod. 4. vers. 8.), si contigerit, ut primo signo non credant,
credent tamen ultimo; quod si etiam nec ultimo credent, cape (tum)
aliquantulum aquae fluvii etc. Et sane siquis sine praejudicio Mosis
sententias perpendere velit, clare inveniet, ejus de Deo opinionem
fuisse, quod sit ens, quod semper extitit, existit, et semper
existet; et hac de causa ipsum vocat Jehova nomine,
quod Hebraice haec tria tempora existendi exprimit: de ejus autem
natura nihil aliud docuit, quam quod sit misericors, benignus, etc.
et summe zelotypus, ut ex plurimis locis Pentateuchi constat.
Deinde credidit, et docuit, hoc ens ab omnibus aliis entibus ita
differre, ut nulla imagine alicujus rei visae posset exprimi, nec
etiam videri, non tam propter rei repugnantiam, quam propter
humanam imbecillitatem: et praeterea ratione potentiae, singulare,
vel unicum esse: concessit quidem dari entia, quae (sine dubio
ex ordine et mandato Dei) vicem Dei gerebant, hoc est, entia,
quibus Deus autoritatem, jus, et potentiam dedit ad dirigendas
nationes, et iis providendum et curandum; at hoc ens, quod colere
|39| tenebantur, summum et supremum Deum, sive (ut Hebraeorum
phrasi utar) Deum Deorum esse docuit, et ideo in cantico
Exodi (cap. 15. vers. 11.) dixit quis inter
Deos tui similis, Jehova ? et Jetro (cap. 18. vers. 11.)
nunc novi, quod Jehova major est omnibus
Diis, hoc est, tandem cogor Mosi concedere, quod Jehova major
est omnibus Diis, et potentia singulari: an vero Moses hac entia,
quae vicem Dei gerebant, a Deo creata esse crediderit, dubitari
potest: quandoquidem de eorum creatione, et principio nihil,
quod scimus, dixerit: docuit praeterea, hoc ens mundum hunc visibilem
ex Chao (vide cap. 1. Gen. vers. 2.) in ordinem redegisse, seminaque
naturae indidisse, adeoque in omnia summum jus et summam
potentiam habere, et (vide Deut. cap. 10. vers. 14. 15.) pro
hoc summo suo jure, et potentia sibi soli Hebraeam nationem elegisse,
certamque mundi plagam (vide Deut. cap. 4. vers. 19. et
cap. 32. vers. 8. 9.), reliquas autem nationes, et regiones curis reliquorum
Deorum a se substitutorum reliquisse; et ideo Deus Israëlis,
et Deus (vide Libri 2. Paralip. cap. 32. vers. 19.) Hierosolymae,
reliqui autem Dii reliquarum nationum Dii vocabantur. Et hac
etiam de causa credebant Judaei regionem illam, quam Deus sibi
elegerat, cultum Dei singularem, et ab aliarum regionum cultu prorsus
diversum requirere, imo nec posse pati cultum aliorum Deorum,
aliisque regionibus proprium: nam gentes illae, quas rex Assyriae
in Judaeorum terras duxit, credebantur a leonibus dilaniari, quia
cultum Deorum illius terrae ignorabant (vide Lib. 2. Regum cap. 17.
vers. 25. 26. etc.). Et Jacobus, ex Aben Hezrae opinione, dixit propterea
filiis, ubi patriam petere voluit, ut se novo cultui praepararent,
et Deos alienos, hoc est, cultum Deorum illius terrae, in qua
tum erant, deponerent (vide Gen. cap. 35. vers. 2. 3.). David etiam,
ut Saulo diceret, se propter ejus persecutionem coactum esse, extra
patriam vivere, dixit, se ab haereditate dei expelli, et ad alios
Deos colendos mitti (vide Sham. Lib. I. cap. 26. vers. 19.). Denique
credidit hoc ens, sive Deum, suum domicilium in coelis habere
(vide Deut. cap. 33. vers. 27.), quae opinio inter Ethnicos frequentissima
fuit. Si jam ad Mosis revelationes attendamus, eas hisce
|40| opinionibus accomodatas fuisse reperiemus; nam quia credebat
Dei naturam illas, quas diximus, pati conditiones, nempe, misericordiam,
benignitatem etc., ideo Deus, ad hanc ejus opinionem, et
sub hisce attributis ipsi revelatus fuit (vide Exodi cap. 34. vers. 6. 7.,
ubi narratur, qua ratione Deus Mosi apparuit, et Decalogi vers. 4. 5.).
Deinde capite 33. vers. 18. narratur, Mosen a Deo petiisse, ut sibi
liceret, eum videre; sed quoniam Moses, ut jam dictum est, nullam
Dei imaginem in cerebro formaverat, et Deus (ut jam ostendi)
non revelatur Prophetis, nisi pro dispositione eorum imaginationis,
ideo Deus nulla ipsi imagine apparuit: atque hoc contigisse
inquam, quia Mosis imaginationi repugnabat; nam alii Prophetae,
Deum se vidisse testantur, nempe Esaias, Ezechiël, Daniël, etc. Et
hac de causa Deus Mosi respondit, non
poteris meam faciem videre, et quia Moses credebat, Deum esse visibilem,
hoc est, ex parte divinae naturae nullam id implicare contradictionem,
alias enim nihil simile petiisset; ideo addit
quoniam nemo me videbit, et vivet; reddit igitur rationem
opinioni Mosis consentaneam; non enim dicit, id ex parte divinae
naturae implicare contradictionem, ut res revera se habet, sed id
contingere non posse, propter humanam imbecillitatem. Porro ut
Deus Mosi revelaret, Israëlitas, quia vitulum adoraverant, reliquis
gentibus similes factos esse, ait cap. 33. vers. 2. 3. se missurum angelum,
hoc est ens, quod vice supremi entis Israëlitarum curam haberet,
se autem nolle inter ipsos esse; hoc enim modo nihil Mosi
relinquebatur, ex quo ipsi constaret Israëlitas Deo reliquis nationibus,
quas Deus etiam curae aliorum entium, sive angelorum tradiderat,
dilectiores esse, ut constat ex vers. 16. ejusdem capitis. Denique,
quia Deus in coelis habitare credebatur, ideo Deus, tanquam
e coelo supra montem descendens, revelabatur, et Moses etiam
montem, ut Deum alloqueretur, ascendebat, quod minime opus ei
esset, si aeque facile Deum ubique imaginari posset. Israëlitae de Deo
nihil fere norunt, tametsi ipsis revelatus est, quod quidem plusquam
satis ostenderunt, cum ejus honorem, et cultum paucis post diebus
vitulo tradiderunt, credideruntque illum esse eos Deos, qui eos ex
Aegypto eduxerant. Nec sane credendum est, quod homines superstitionibus
|41| Aegyptiorum assueti, rudes, et miserrima servitute confecti,
aliquid sani de Deo intellexerint, aut quod Moses eos aliquid
docuerit, quam modum vivendi, non quidem tanquam Philosophus,
ut tandem ex animi libertate, sed tanquam Legis lator, ut ex imperio
Legis coacti essent bene vivere. Quare ratio bene vivendi,
sive vera vita, Deique cultus, et amor iis magis servitus, quam vera
libertas, Deique gratia, et donum fuit; Deum enim amare, ejusque
legem servare jussit, ut Deo praeterita bona (ex Aegyptiaca scilicet
servitute libertatem etc.) accepta ferrent, et porro minis eos
perterrefacit, si illorum praeceptorum fuissent transgressores, et
contra, si ea observaverint, multa promittit bona. Eos itaque eodem
modo docuit, ac parentes pueros, omni ratione carentes, solent.
Quare certum est, eos virtutis excellentiam, veramque beatitudinem
ignoravisse. Jonas conspectum Dei fugere putavit, quod
videtur ostendere, eum etiam credidisse, Deum curam caeterarum
regionum, extra Judaeam, aliis potentiis, a se tamen substitutis,
tradidisse. Nec ullus in Vetere Testamento habetur, qui magis secundum
rationem de Deo locutus est, quam Salomon, qui lumine naturali
omnes sui saeculi superavit; et ideo etiam se supra Legem (nam
ea iis tantum tradita est, qui ratione, et naturalis intellectus documentis
carent) existimavit, legesque omnes, quae regem spectant,
et quae tribus potissimum constabant (vide Deut. cap. 17. vs. 16. 17.),
parvi pependit, imo eas plane violavit (in quo tamen erravit, nec
quod Philosopho dignum egit, nempe, quod voluptatibus indulserit),
omnia fortunae bona mortalibus vana esse docuit (vide Eccl.),
et nihil homines intellectu praestantius habere, nec majori supplicio,
quam stultitia, puniri (vide Proverb. cap. 16. vers. 22.). Sed ad
Prophetas revertamur, quorum discrepantes opiniones etiam notare
suscepimus. Ezechiëlis sententias adeo sententiis Mosis repugnantes
invenerunt Rabini, qui nobis illos (qui jam tantum extant)
libros Prophetarum reliquerunt (ut tractatu Sabbati cap. 1. fol. 13.
pag. 2. narratur), ut fere deliberaverint, ejus librum inter canonicos
non admittere, atque eundem plane abscondidissent, nisi quidam
Chananias in se suscepisset ipsum explicare, quod tandem magno
cum labore, et studio (ut ibi narratur) ajunt ipsum fecisse; qua ratione
|42| autem, non satis constat, nempe, an quod commentarium,
qui forte periit, scripserit, vel quod ipsa Ezechiëlis verba, et
orationes (ut fuit audacia) mutaverit, et ex suo ingenio ornaverit;
quidquid sit, cap. saltem 18. non videtur convenire cum versu 7.
cap. 34. Exodi, nec cum v. 18. cap. 32. Jerem. etc. Shamuël credebat
Deum, ubi aliquid decreverat, numquam decreti poenitere (vide
lib. I. Samuëlis cap. 15. vers. 29.), nam Saulo, sui peccati poenitenti,
et Deum adorare, veniamque ab ipso petere volenti, dixit, Deum
suum contra eum decretum non mutaturum: Jeremiae autem contra
revelatum fuit (vide cap. 18. vers. 8. 10.), nempe Deum, sive aliquid
damni, sive aliquid boni alicui nationi decreverit, sui decreti poenitere,
modo homines etiam a tempore sententiae, vel in melius,
vel in pejus mutentur. At Joël Deum damni poenitere tantum docuit
(vide ejus cap. 2. vers. 13.). Denique ex capite 4. Gen. vers. 7.
clarissime constat, hominem posse peccati tentationes domare, et
bene agere; id enim Kaino dicitur, qui tamen, ut ex ipsa Scriptura,
et Josepho constat, eas nunquam domavit; idem etiam ex modo
allato cap. Jeremiae evidentissime colligitur; nam ait Deum sui
decreti in damnum, aut bonum hominum prolati, poenitere, prout
homines mores, et modum vivendi mutare volunt: at Paulus
contra nihil apertius docet, quam quod homines nullum imperium,
nisi ex Dei singulari vocatione, et gratia in carnis tentationes habent.
Vide Epist. ad Romanos cap. 9. ex vers. 10. etc. et quod cap. 3.
vers. 5. et cap. 6. vers. 19., ubi Deo justitiam tribuit, se corrigit, quod
humano more sic loquatur, et propter carnis imbecillitatem.
~ Ex his itaque satis, superque constat, id, quod ostendere proponebamus,
nempe Deum revelationes captui, et opinionibus Prophetarum
accommodavisse, Prophetasque res, quae solam speculationem,
et quae non charitatem, et usum vitae spectant, ignorare
potuisse, et revera ignoravisse, contrariasque habuisse opiniones.
Quare longe abest, ut ab iis cognitio rerum naturalium, et spiritualium
sit petenda. Concludimus itaque nos Prophetis nihil aliud teneri
credere praeter id, quod finis et substantia est revelationis; in reliquis,
prout unicuique libet, liberum est credere; exempli gratia,
revelatio Kaini nos tantum docet, Deum Kainum monuisse ad veram
|43| vitam; id enim tantum intentum, et substantia revelationis est,
non vero libertatem voluntatis, aut res Philosophicas docere;
quare, tametsi in verbis illius monitionis, et rationibus libertas voluntatis
clarissime continetur, nobis tamen licitum est, contrarium
sentire, quandoquidem verba illa, et rationes ad captum tantum
Kaini accommodatae sunt. Sic etiam Michaeae revelatio tantum docere
vult, quod Deus Michaeae verum exitum pugnae Achabi contra
Aram revelavit, quare hoc etiam tantum tenemur credere; quicquid
igitur praeter hoc in illa revelatione continetur, nempe de Dei
Spiritu vero, et falso, et de exercitu coeli, ab utroque Dei latere
stante, et reliquae illius revelationis circumstantiae, nos minime
tangunt: adeoque de iis unusquisque, prout suae rationi magis consentaneum
videbitur, credat. De rationibus, quibus Deus Jobo
ostendit suam in omnia potentiam, si quidem verum est, quod Jobo
revelatae fuerunt, et quod author historiam narrare, non autem (ut
quidam credunt) suos conceptus ornare studuerit, idem etiam dicendum,
nempe eas ad captum Jobi, et ad ipsum tantum convincendum
allatas fuisse, non vero quod sint rationes universales ad
omnes convincendum. Nec aliter de Christi rationibus, quibus
Pharisaeos contumaciae, et ignorantiae convincit, discipulosque ad veram
vitam hortatur, statuendum; quod nempe suas rationes opinionibus,
et principiis unius cujusque accommodavit. Ex. gr. cum Pharisaeis
dixit, vide Matth. cap. 12. vers. 26., et si Satanas Satanam ejicit,
adversus se ipsum divisus est; quomodo igitur staret regnum ejus, nihil
nisi Pharisaeos ex suis principiis convincere voluit, non autem
docere, dari Daemones, aut aliquod Daemonum regnum: sic etiam
cum discipulis dixit Matth. 18. vers. 10., videte ne contemnatis unum
ex parvis istis, dico enim vobis Angelos eorum in coelis etc. Nihil aliud
docere vult, quam ne sint superbi, et ne aliquem contemnant, non
vero reliqua, quae in ipsius rationibus, quas tantum adfert ad rem
discipulis melius persuadendum, continentur. Idem denique de rationibus,
et signis Apostolorum absolute dicendum, nec de his opus
est fusius loqui: nam si mihi enumeranda essent omnia Scripturae
Loca, quae tantum ad hominem, sive ad captum alicujus scripta
sunt, et quae non sine magno Philosophiae praejudicio, tanquam
|44| divina doctrina defenduntur, a brevitate, cui studeo, longe discederem:
sufficiat igitur, quaedam pauca, et universalia attigisse, reliqua
curiosus lector apud se perpendat. Verum enimvero quamvis
haec tantum, quae de Prophetis, et Prophetia egimus, ad scopum,
ad quem intendo, praecipue pertineant, nempe ad separandam Philosophiam
a Theologia, attamen, quia hanc quaestionem universaliter
attigi, lubet adhuc inquirere, num donum Propheticum Hebraeis
tantum peculiare fuerit, an vero omnibus nationibus commune;
tum etiam quid de vocatione Hebraeorum statuendum; de quibus
vide caput sequens.

~ Vera foelicitas, et beatitudo uniuscujusque in sola boni
fruitione consistit, non vero in ea gloria, quod solus
scilicet, et reliquis exclusis, bono fruatur; qui enim
se propterea beatiorem aestimat, quod ipsi soli, caeteris non
item bene sit, aut quod reliquis sit beatior, et magis fortunatus,
is veram foelicitatem, et beatitudinem ignorat, et laetitia,
quam inde concipit, nisi puerilis sit, ex nulla alia re oritur, quam
ex invidia, et malo animo. Ex. gr. vera hominis foelicitas, et beatitudo
in sola sapientia, et veri cognitione consistit, at minime in eo,
quod sapientior reliquis sit, vel quod reliqui vera cognitione careant;
hoc enim ejus sapientiam, hoc est, veram ejus foelicitatem
nihil prorsus auget. Qui itaque propter hoc gaudet, is malo alterius
gaudet, adeoque invidus est, et malus, nec veram novit sapientiam,
neque verae vitae tranquillitatem. Cum igitur Scriptura, ut
Hebraeos ad obedientiam legis hortetur, dicit Deum eos prae caeteris
nationibus sibi elegisse (vide Deut. cap. 10. vers. 15.), ipsis propinquum
esse, aliis non item (Deut. cap. 4. vers. 4. 7.), iis tantum
leges justas praescripsisse (ejusdem cap. vers. 8.), ipsis denique tantum,
caeteris posthabitis, innotuisse (vide ejusdem cap. vers. 32.), etc.,
ad eorum captum tantum loquitur, qui, ut in superiore capite
|45| ostendimus, et Moses etiam testatur (vide Deut. cap. 9. vers. 6. 7.)
veram beatitudinem non noverant; nam sane ipsi non minus beati
fuissent, si Deus omnes aeque ad salutem vocavisset; nec ipsis Deus
minus foret propitius, quamvis reliquis aeque prope adesset, nec
leges minus justae, nec ipsi minus sapientes, etsi omnibus praescriptae
fuissent, nec miracula Dei potentiam minus ostendissent, si
etiam propter alias nationes facta fuissent; nec denique Hebraei minus
tenerentur Deum colere, si Deus haec omnia dona omnibus aequaliter
largitus fuisset. Quod autem Deus Salomoni dicit (vide
Reg. Lib. I. c. 3. v. 12.), neminem post eum aeque sapientem, ac ipsum,
futurum, modus tantum loquendi videtur esse ad significandam eximiam
sapientiam; quicquid sit, minime credendum est, quod Deus
Salomoni, ad majorem ejus foelicitatem, promiserit, se nemini postea
tantam sapientiam largiturum fore; hoc enim Salomonis intellectum
nihil augeret, nec prudens Rex, etsi Deus se eadem sapientia
omnes donaturum dixisset, minores pro tanto munere Deo ageret
gratias.
~ Verum enimvero, etsi dicamus Mosen in locis Pentateuchi modo
citatis ad Hebraeorum captum locutum fuisse, nolumus tamen negare,
quod Deus ipsis solis leges illas Pentateuchi praescripserit,
neque, quod tantum iis locutus fuerit, nec denique quod Hebraei
tot miranda viderint, qualia nulli alii nationi contigerunt; sed id
tantum volumus, Mosen tali modo, iisque praecipue rationibus
Hebraeos monere voluisse, ut eos ex ipsorum puerili captu ad Dei
cultum magis devinciret; deinde ostendere voluimus Hebraeos non
scientia, neque pietate, sed plane alia re caeteras nationes excelluisse;
sive (ut cum Scriptura ad eorum captum loquar) Hebraeos non ad
veram vitam, et sublimes speculationes, quanquam saepe monitos,
sed ad aliam plane rem electos a Deo prae reliquis fuisse; quaenam
autem ea fuerit, ordine hic ostendam.
~ Verum antequam incipiam, explicare paucis volo, quid per Dei
directionem, perque Dei auxilium externum et internum, et quid
per Dei electionem, quidque denique per fortunam in sequentibus
intelligam. Per Dei directoinem [directionem] intelligo fixum illum et immutabilem
naturae ordinem, sive rerum naturalium concatenationem:
|46| diximus enim supra, et in alio loco jam ostendimus, leges
naturae universales, secundum quas omnia fiunt et determinantur,
nihil esse nisi Dei aeterna decreta, quae semper aeternam veritatem
et necessitatem involvunt. Sive igitur dicamus omnia secundum
leges naturae fieri, sive ex Dei decreto et directione ordinari, idem
dicimus. Deinde quia rerum omnium naturalium potentia nihil
est nisi ipsa Dei potentia, per quam solam omnia fiunt, et determinantur,
hinc sequitur, quicquid homo, qui etiam pars est naturae,
sibi in auxilium, ad suum esse conservandum parat, vel
quicquid natura ipso nihil operante, ipsi offert, id omne sibi a sola
divina potentia oblatum esse, vel quatenus per humanam naturam
agit, vel per res extra humanam naturam. Quicquid itaque natura
humana ex sola sua potentia praestare potest ad suum esse conservandum,
id Dei auxilium internum, et quicquid praeterea ex potentia
causarum externarum in ipsius utile cedit, id Dei auxilium externum
merito vocare possumus. Atque ex his etiam facile colligitur,
quid per Dei electionem sit intelligendum: Nam cum nemo
aliquid agat, nisi ex praedeterminato naturae ordine, hoc est, ex
Dei aeterna directione et decreto, hinc sequitur, neminem sibi aliquam
vivendi rationem eligere, neque aliquid efficere, nisi ex
singulari Dei vocatione, qui hunc ad hoc opus, vel ad hanc vivendi
rationem prae aliis elegit. Denique per fortunam nihil aliud intelligo,
quam Dei directionem, quatenus per causas externas et
inopinatas res humanas dirigit. His praelibatis ad nostrum intentum
revertamur, ut videamus, quid id fuerit, propter quod Hebraea
natio dicta fuerit a Deo prae reliquis electa. Ad quod ostendendum,
sic procedo.
~ Omnia, quae honeste cupimus, ad haec tria potissimum referuntur,
nempe, res per primas suas causas intelligere, passiones domare,
sive virtutis habitum acquirere, et denique secure, et sano corpore
vivere. Media, quae ad primum et secundum directe inserviunt, et
quae tanquam causae proximae, et efficientes considerari possunt, in
ipsa humana natura continentur; ita ut eorum acquisitio a sola nostra
potentia, sive a solis humanae naturae legibus praecipue pendeat:
et hac de causa omnino statuendum est, haec dona nulla nationi
|47| peculiaria, sed toti humano generi communia semper fuisse; nisi somniare
velimus, naturam olim diversa hominum genera procreavisse.
At media, quae ad secure vivendum, et corpus conservandum
inserviunt, in rebus externis praecipue sita sunt; atque ideo dona fortunae
vocantur, quia nimirum maxime a directione causarum externarum,
quam ignoramus, pendent: ita ut hac in re stultus fere aeque
foelix et infoelix, ac prudens sit. Attamen ad secure vivendum, et
injurias aliorum hominum, et etiam brutorum, evitandum, humana
directio, et vigilantia multum juvare potest. Ad quod nullum
certius medium ratio, et experientia docuit, quam societatem certis
legibus formare, certamque mundi plagam occupare, et omnium
vires ad unum quasi corpus, nempe societatis, redigere: Verum
enimvero ad societatem formandam, et conservandam ingenium,
et vigilantia non mediocris requiritur; et idcirco illa societas securior
erit, et magis constans, minusque fortunae obnoxia, quae maxime
ab hominibus prudentibus et vigilantibus fundatur, et dirigitur;
et contra, quae ex hominibus rudis ingenii constat, maxima ex
parte a fortuna pendet, et minus est constans. Quod si tamen diu
permanserit, id alterius directioni, non suae debetur; imo si magna
pericula exsuperaverit, et res ipsi prospere successerint, non poterit
ipsa Dei directionem (nempe quatenus Deus per causas latentes
externas, at non quatenus per humanam naturam, et mentem
agit) non admirari, et adorare: quandoquidem ipsi nihil nisi admodum
inexpectatum, et praeter opinionem contigit; quod revera
etiam pro miraculo haberi potest.
~ Per hoc igitur tantum nationes ab invicem distinguuntur, nempe
ratione societatis, et legum, sub quibus vivunt, et diriguntur;
adeoque Hebraea natio, non ratione intellectus, neque animi tranquillitatis
a Deo prae caeteris electa fuit, sed ratione societatis, et
fortunae, qua imperium adepta est, quaque id ipsum tot annos retinuit.
Quod etiam ex ipsa Scriptura quam clarissime constat: si
quis enim ipsam vel leviter percurrit, clare videt Hebraeos in hoc
solo caeteras nationes excelluisse, quod res suas, quae ad vitae securitatem
pertinent, foeliciter gesserint, magnaque pericula exsuperaverint,
idque maxime solo Dei externo auxilio, in reliquis autem
|48| caeteris aequales fuisse, et Deum omnibus aeque propitium.
Nam ratione intellectus constat (ut in superiori capite ostendimus)
eos de Deo et natura vulgares admodum cogitationes habuisse;
quare ratione intellectus non fuerunt a Deo prae caeteris electi; at
nec etiam ratione virtutis, et verae vitae; hac enim in re etiam reliquis
Gentibus aequales fuerunt, et non nisi paucissimi electi; eorum
igitur electio, et vocatio in sola imperii temporanea foelicitate, et
commodis constitit; nec videmus, quod Deus Patriarchis*, aut eorum
successoribus aliud praeter hoc promiserit; imo in Lege pro
obedientia nihil aliud promittitur, quam imperii continua foelicitas,
et reliqua hujus vitae commoda, et contra pro contumacia,
pactique ruptione, imperii ruina, maximaque incommoda. Nec
mirum; nam finis universae societatis, et imperii est (ut ex modo
dictis patet, et in sequentibus fusius ostendemus) secure et commode
vivere; imperium autem non nisi Legibus, quibus unusquisque
teneatur, subsistere potest: quod si omnia unius societatis
membra legibus valedicere velint, eo ipso societatem dissolvent,
et imperium destruent. Hebraeorum igitur societati nihil aliud, pro
constanti legum observatione, promitti potuit, quam vitae securitas**,
ejusque commoda, et contra pro contumacia nullum certius
supplicium praedici, quam imperii ruina, et mala, quae inde communiter
sequuntur, et praeterea alia, quae ex eorum singularis imperii
ruina ipsis peculiariter suborirentur, sed de his non est opus
impraesentiarum prolixius agere. Hoc tantum addo, Leges etiam
Veteris Testamenti Judaeis tantum revelatas, et praescriptas fuisse;
nam, cum Deus ipsos ad singularem societatem, et imperium
constituendum tantum elegerit, necessario singulares etiam
leges habere debebant: an vero aliis etiam nationibus Deus
leges peculiares praescripserit, et earum Legislatoribus sese prophetice
revelaverit, nempe sub iis attributis, quibus Deum imaginari
solebant, mihi non satis constat; hoc saltem ex ipsa Scriptura
patet, alias etiam nationes ex Dei directione externa imperium,
legesque singulares habuisse:

ad quod ostendendum, duo tantum
Scripturae loca adferam. Cap. 14. Gen. vers. 18. 19. 20. narratur,
quod Malkitsedek rex fuit Hierosolymae, et Dei altissimi pontifex;
|49| et quod Abrahamo, ut jus erat Pontificis (vide Numeri cap.
6. vers. 23.) benedixit, et denique quod Abrahamus Dei dilectus
decimam partem totius praedae huic Dei pontifici dedit. Quae omnia
satis ostendunt, Deum, antequam Gentem Israëliticam condiderit,
reges, et pontifices in Hierosolyma constituisse, iisque ritus, et
leges praescripsisse: an vero prophetice, id, uti diximus, non satis
constat. Hoc mihi saltem persuadeo, Abrahamum, dum ibi vixit,
religiose secundum illas leges vixisse; nam Abrahamus nullos ritus
particulariter a Deo accepit, et nihilominus dicitur Gen. cap.
26. vers. 5. Abrahamum observavisse cultum, praecepta, instituta,
et Leges Dei, quod sine dubio intelligendum est de cultu, praeceptis,
institutis, et legibus regis Malkitsedeki. Malachias cap. I.
vers. 10. 11. Judaeos his verbis increpat,


quisnam est inter vos,
qui claudat ostia (scil. templi), ne meae arae frustra ignis imponatur; in
vobis non delector etc. Nam ex ortu solis usque in ejus occasum meum
nomen magnum est inter gentes, et ubique suffitus mihi adfertur, et
munus purum; meum enim nomen magnum est inter gentes, ait Deus
exercituum: Quibus sane verbis, quandoquidem nullum aliud tempus
quam praesens, nisi iis vim inferri velimus, pati possunt, satis
superque testatur, Judaeos illo tempore Deo non magis dilectos fuisse,
quam alias Nationes; imo Deum aliis Nationibus miraculis magis
innotuisse, quam tum temporis Judaeis, qui tum sine miraculis imperium
iterum ex parte adepti fuerant: deinde Nationes ritus, et caeremonias,
quibus Deo acceptae erant, habuisse. Sed haec missa facio,
nam ad meum intentum sufficit ostendisse electionem Judaeorum nihil
aliud spectavisse, quam temporaneam corporis foelicitatem, et libertatem,
sive imperium, et modum, et media, quibus ipsum adepti
sunt, et consequenter etiam Leges, quatenus ad illud singulare imperium
stabiliendum necessariae erant, et denique modum, quo ipsae
revelatae fuerunt; in caeteris autem, et in quibus vera hominis foelicitas
consistit, eos reliquis aequales fuisse. Cum itaque in Scriptura
(vide Deut. cap. 4. vers. 7.) dicitur, nullam Nationem Deos sibi aeque
|50| propinquos, ac Judaeos Deum habere; id tantum ratione imperii,
et de illo solo tempore, quo iis tot miracula contigerunt, intelligendum
etc. Ratione enim intellectus, et virtutis, hoc est, ratione
beatitudinis Deus, uti jam diximus, et ipsa ratione ostendimus,
omnibus aeque propitius est, quod quidem ex ipsa Scriptura satis
etiam constat; ait enim Psaltes Psal. 145. vers. 18.
propinquus est Deus omnibus, qui
eum vocant, omnibus, qui eum vere vocant. Item in eodem Psal. vs. 9.
benignus est Deus omnibus,
et ejus misericordia (est) erga omnia, quae fecit. In Psal. 33. vs. 15.
clare dicitur Deum omnibus eundem intellectum dedisse, his scilicet
verbis qui format eodem modo eorum cor. Cor
enim ab Hebraeis sedes animae, et intellectus credebatur, quod
omnibus satis esse notum existimo. Deinde ex cap. 28. vs. 28. Jobi
constat, Deum toti humano generi hanc Legem praescripsisse, Deum
revereri, et a malis operibus abstinere, sive bene agere, et ideo Jobus,
quamvis gentilis, Deo omnium acceptissimus fuit, quoniam
omnes pietate, et religione superavit. Denique ex cap. 4. vers. 2.
Jonae clarissime constat, Deum non solum Judaeis, sed omnibus propitium,
misericordem, longanimem, et amplum benignitate, ac
poenitentem mali esse; ait enim Jonas, ideo antea statui fugere Tharsum,
quia noveram (nempe ex verbis Mosis, quae habentur cap. 34.
vers. 6. Exodi) te Deum propitium, misericordem etc. esse, adeoque
gentilibus Ninivitis condonaturum. Concludimus ergo (quandoquidem
Deus omnibus aeque propitius est, et Hebraei, non nisi ratione
societatis, et imperii a Deo electi fuerunt) unumquemque Judaeum
extra societatem, et imperium solum consideratum nullum Dei donum
supra alios habere, nec ullum discrimen inter ipsum, et gentilem
esse. Cum itaque verum sit, quod Deus omnibus aeque benignus,
misericors etc. sit, et Prophetae officium non tam fuerit leges patriae
peculiares, quam veram virtutem docere, hominesque de ea
monere, non dubium est, quin omnes nationes Prophetas habuerint,
et quod donum Propheticum Judaeis peculiare non fuerit.
Quod revera etiam tam profanae, quam sacrae historiae testantur; et
quamvis ex sacris historiis Veteris Testamenti non constet alias Nationes
|51| tot Prophetas, ac Hebraeos, habuisse, imo nullum Prophetam
gentilem a Deo nationibus expresse missum, id nihil refert, nam
Hebraei res suas tantum, non autem aliarum gentium scribere curaverunt.
Sufficit itaque, quod in Vetere Testamento reperiamus, homines
gentiles, et incircumcisos, ut Noach, Chanoch, Abimelech,
Bilham, etc. prophetavisse; deinde Hebraeos Prophetas non tantum
suae, sed etiam multis aliis nationibus a Deo missos fuisse.
Ezechiël enim omnibus gentibus tum notis vaticinatus est. Imo Hobadias
nullis, quod scimus, nisi Idumaeis, et Jonas Ninivitas praecipue
vates fuit. Esaias non tantum Judaeorum calamitates lamentatur,
et praedicit, eorumque restaurationem canit, sed etiam aliarum
gentium; ait enim cap. 16. vers. 9. ideo
fletu deplorabo Jahzerem, et cap. 19. prius Aegyptiorum calamitates,
et postea eorum restaurationem praedicit (vide ejusdem cap. vers.
19. 20. 21. 25.). Nempe quod Deus iis Salvatorem mittet, qui eos
liberabit, et quod Deus iis innotescet, et quod denique Aegyptii
Deum sacrificiis, et muneribus colent, et tandem vocat hanc natione,
Benedictum Aegyptium Dei populum: quae omnia profecto valde
digna sunt, ut notentur. Jeremias denique non Hebraeae gentis
tantum, sed absolute gentium Propheta vocatur (vide ejus. cap. I.
vers. 5.); hic etiam nationum calamitates praedicendo deflet, et eorum
restaurationem praedicit; ait enim cap. 48. vers. 31. de Moabitis
idcirco propter Moabum
ejulabo, et propter totum Moabum clamo etc., et vers. 36.
idcirco cor meum propter Moabum,
sicut tympana, obstrepit; et tandem eorum restaurationem praedicit;
ut et etiam restaurationem Aegyptiorum, Hamonitarum, et Helamitarum.
Quare non dubium est caeteras gentes suos etiam Prophetas
ut Judaeos habuisse, qui iis et Judaeis prophetaverunt.
Quamvis tamen Scriptura non nisi de uno Bilhamo, cui res futurae
Judaeorum, et aliarum nationum revelatae fuerint, mentionem faciat,
non tamen credendum est, Bilhamum sola illa occasione prophetavisse;
ex ipsa enim historia clarissime constat eum dudum antea
prophetia, et aliis divinis dotibus claruisse. Nam, cum Balak eum
ad se accersere jubet, ait (Num. cap. 22. vers. 6.)
|52| quoniam scio eum, cui benedicis, benedictum,
et cui maledicis, maledictum esse. Quare is illam eandem virtutem,
quam Deus Abrahamo (vide Genes. cap. 12. vers. 3.) largitus
est, habebat. Balamus deinde, ut assuetus Prophetiis, legatis
respondet, ut ipsum manerent, donec ei Dei voluntas revelaretur.
Cum prophetabat, hoc est, cum veram Dei mentem interpretabatur,
haec de se dicere solebat
dictus ejus, qui audit dicta
Dei, et qui novit scientiam (vel mentem, et praescientiam) excelsi,
visionem omnipotentis videt, excidens, sed retectus oculis. Denique
postquam Hebraeis ex mandato Dei benedixit (nimirum ut solebat),
aliis gentibus prophetare, resque earum futuras praedicere
incipit. Quae omnia satis superque indicant eum semper Prophetam
fuisse, aut saepius prophetavisse, et (quod adhuc hic notandum)
id, quod praecipue Prophetas de prophetiae veritate certos reddebat,
habuisse, nempe animum ad solum aequum, et bonum inclinatum;
non enim cui ipse volebat, benedicebat, nec, cui volebat,
maledicebat, ut Balak putabat, sed tantum iis, quibus Deus benedici,
aut maledici volebat; ideo Balako respondit, quamvis Balakus
mihi daret tantum argenti, et auri, quantum ejus domum adimplere
posset, non potero transgredi edictum Dei, ad faciendum ex meo arbitrio
bonum aut malum; quod Deus loquetur, loquar; quod autem Deus ei,
dum erat in itinere, iratus fuerit, id etiam Mosi, dum in Aegyptum
ex Dei mandato proficiscebatur, contigit (vide Exodi cap. 4. vs. 24.),
et quod argentum ad prophetandum accipiebat, idem Shamuël
faciebat (vide Shamuël. lib. I. cap. 9. vers. 7. 8.), et si in aliqua re
peccavit (de eo vide 2. Epist. Petr. cap. 2. v. 15. 16. et Judae v. II.),
nemo adeo aequus, qui bene semper agat, et nunquam peccet (vide Eccl.
cap. 7. vers. 20.). Et sane ejus orationes multum semper apud Deum
valere debuerunt, et ejus vis ad maledicendum certe magna admodum
fuit, quandoquidem toties in Scriptura reperiatur, ad Dei
magnam misericordiam erga Israëlitas testandum, quod Deus noluerit
Bilhamum audire, et quod maledictionem in benedictionem
converterit (vide Deut. cap. 23. v. 6. Jos. 24. vs. 10. Neh. 13. vs. 2.);
quare sine dubio Deo acceptissimus erat; nam impiorum orationes,
|53| et maledicta Deum minime movent. Cum itaque hic verus Propheta
fuerit, et tamen ab Josua (cap. 13. vers. 22.) vocetur divinus,
sive augur, certum est, hoc nomen etiam in bonam partem sumi, et quos gentiles solebant vocare augures, et divinos, veros
fuisse Prophetas, et eos, quos Scriptura saepe accusat, et condemnat,
Pseudo-divinos fuisse, qui gentes sicut Pseudo-prophetae Judaeos,
decipiebant, quod etiam ex aliis Scripturae locis satis clare
constat; quare concludimus, donum Propheticum Judaeis peculiare
non fuisse, sed omnibus nationibus commune. Pharisaei tamen
contra acriter contendunt, hoc donum divinum suae tantum nationi
peculiare fuisse, reliquas autem nationes ex virtute nescio qua
diabolica (quid tandem non finget superstitio) res futuras praedixisse.
Praecipuum, quod ex Vetere Testamento adferunt, ad hanc opinionem
ejus authoritate confirmandum, est illud Exod. cap. 33.
vs. 16., ubi Moses Deo ait,

quanam enim re cognoscetur, me, et populum tuum invenisse
gratiam in oculis tuis? certe quando cum nobis ibis, et separabimur
ego, et populus tuus ab omni populo, qui est in superficie terrae; hinc
inquam inferre volunt, Mosen a Deo petiisse, ut Judaeis esset praesens,
iisque prophetice sese revelaret, deinde ut hanc gratiam nulli
alii nationi concederet. Ridiculum sane, quod Moses praesentiam
Dei gentibus invideret, aut quod tale quid a Deo ausus esset petere.
Sed res est, postquam Moses novit ingenium, et animum suae nationis
contumacem, clare vidit, eos non sine maximis miraculis, et
singulari Dei auxilio externo, res inceptas perficere posse; imo eos
necessario sine tali auxilio perituros; adeoque ut constaret, Deum
eos conservatos velle, hoc Dei singulare auxilium externum petit.
Sic enim cap. 34. vers. 9. ait, si inveni gratiam in oculis tuis Domine,
eat, precor, Dominus inter nos, quoniam hic populus contumax
est etc. Ratio itaque, cur Dei singulare auxilium externum petit,
est, quia populus erat contumax, et quod adhuc clarius ostendit,
Mosen nihil praeter hoc singulare Dei auxilium externum petivisse,
est ipsa Dei responsio; respondit enim statim (vers. 10. ejusd. cap.),
ecce ego pango foedus, coram toto populo tuo me facturum mirabilia,
|54| quae non fuerunt facta in tota terra, nec in omnibus gentibus etc.
Quare Moses hic de sola Hebraeorum electione, ut eam explicui,
agit, nec aliud a Deo petiit. Attamen in Epistola Pauli ad Rom.
alium textum reperio, qui me magis movet, nempe cap. 3. vs. 1. 2.,
ubi Paulus aliud, quam nos hic, docere videtur; ait enim, quae est
igitur praestantia Judaei? aut quae utilitas circumcisionis? multa per
omnem modum; primarium enim est, quod ei concredita sunt eloquia
Dei. Sed si ad Pauli doctrinam, quam praecipue docere vult, attendimus,
nihil inveniemus, quod nostrae huic doctrinae repugnet,
sed contra eadem, quae nos hic, docere: ait enim vers. 29. ejusdem
capitis, Deum, et Judaeorum, et gentium Deum esse, et cap. 2.
vers. 25. 26., si circumcisum resiliat a lege, circumcisionem factam fore
praeputium, et contra, si praeputium observet mandatum legis, ejus praeputium
reputari circumcisionem. Deinde vers. 9. cap. 3. et vers. 15.
cap. 4. ait omnes aeque Judaeos scilicet, et gentes sub peccato fuisse;
peccatum autem sine mandato, et lege non dari. Quare hinc evidentissime
constat, legem omnibus absolute (quod supra etiam ex Job.
cap. 28. vs. 28. ostendimus) revelatam fuisse, sub qua omnes vixerunt,
nempe legem, quae solam veram virtutem spectat, non autem
illam, quae pro ratione, et constitutione singularis cujusdam imperii
stabilitur, et ad ingenium unius nationis accommodatur. Denique
concludit Paulus, quoniam Deus omnium nationum Deus
est, hoc est, omnibus aeque propitius, et omnes aeque sub lege, et
peccato fuerant, ideo Deus omnibus nationibus Christum suum misit,
qui omnes aeque a servitute legis liberaret, ne amplius ex mandato
Legis, sed ex constanti animi decreto, bene agerent. Paulus
itaque id, quod volumus, adamussim docet. Cum ergo ait, Judaeis
tantum Dei eloquia credita fuisse, vel intelligendum est, quod iis tantum
Leges scripto, reliquis autem gentibus sola tantum revelatione,
et conceptu concreditae fuerunt, vel dicendum (quandoquidem
id, quod soli Judaei objicere poterant, propulsare studet),
Paulum ex captu et secundum opiniones Judaeorum, tum temporis
receptas, respondere; nam ad ea, quae partim viderat, partim audiverat,
edocendum, cum Graecis erat Graecus, et cum Judaeis Judaeus.
Superest jam tantum, ut quorundam rationibus respondeamus,
|55| quibus sibi persuadere volunt, Hebraeorum electionem non
temporaneam, et ratione solius imperii, sed aeternam fuisse: nam,
ajunt, videmus Judaeos post imperii amissionem, tot annos ubique
sparsos, separatosque ab omnibus nationibus, superstites esse, quod
nulli alii Nationi contigit, deinde quod Sacrae Literae multis in locis
docere videntur, Deum Judaeos in aeternum sibi elegisse, adeoque,
tametsi imperium perdiderunt, nihilominus tamen Dei electos manere.
Loca quae hanc aeternam electionem quam clarissime docere
putant, sunt praecipue, I. vers. 36. cap. 31. Jeremiae, ubi Propheta
semen Israëlis in aeternum gentem Dei mansurum testatur, comparando
nimirum eos cum fixo coelorum et naturae ordine. II. Ezechiëlis
cap. 20. vers. 32. etc., ubi videtur velle, quod, quamvis Judaei data
opera Dei cultui valedicere velint, Deus tamen eos ex omnibus
regionibus, in quibus dispersi erant, recolliget, ducetque ad desertum
populorum, sicuti eorum parentes ad Aegypti deserta duxit,
et tandem inde, postquam eos a rebellibus et deficientibus selegerit,
ad montem ejus sanctitatis, ubi tota Israëlis familia ipsum colet.
Alia praeter haec adferri solent, praecipue a Pharisaeis, sed omnibus
me satisfacturum puto, ubi hisce duobus respondero: quod levi
negotio faciam, postquam ex ipsa Scriptura ostendero, Deum Hebraeos
in aeternum non elegisse, sed tantum eadem conditione,
qua ante Canahanitas elegerit, qui etiam, ut supra ostendimus,
pontifices habuerunt, qui Deum religiose colebant, et quos tamen
Deus propter eorum luxum, et socordiam, et malum cultum rejecit.
Moses enim in Levitico cap. 18. vers. 27. 28. monet Israëlitas,
ne incestis polluantur, veluti Canahanitae, ne ipsos terra evomat,
sicuti evomuit illas gentes, quae illa loca inhabitabant. Et Deut.
cap. 8. vers. 19. 20. ipsis expressissimis verbis totalem ruinam minatur.
Sic enim ait,
testor vobis hodie, quod absolute peribitis,
sicuti gentes, quas Deus ex vestra praesentia perire facit, sic peribitis.
Et ad hunc modum alia in Lege reperiuntur, quae expresse indicant,
Deum non absolute, neque in aeternum Hebraeam nationem elegisse.
Si itaque Prophetae iis novum, et aeternum foedus Dei cognitionis,
amoris, et gratiae praedixerunt, id piis tantum promitti
|56| facile convincitur; nam in eodem Ezechiëlis capite, quod modo
citavimus, expresse dicitur, quod Deus ab iis separabit rebelles, et
deficientes, et Tsephoniae cap. 3. vs. 12. 13., quod Deus superbos
auferet e medio, et pauperes superstites faciet, et quia haec electio
veram virtutem spectat, non putandum est, quod piis Judaeorum
tantum, caeteris exclusis, promissa fuerit, sed plane credendum
gentiles veros Prophetas, quos omnes nationes habuisse ostendimus,
eandem etiam fidelibus suarum Nationum promisisse, eosque
eadem solatos fuisse. Quare hoc aeternum foedus Dei cognitionis,
et amoris universale est, etiam ex Tsephoniae c. 3. vs. 10. 11.
evidentissime constat, adeoque hac in re nulla est admittenda differentia
inter Judaeos, et gentes, neque igitur etiam alia electio iis
peculiaris praeter illam, quam jam ostendimus. Et quod Prophetae,
dum de hac electione, quae solam veram virtutem spectat, multa de
sacrificiis, et aliis caeremoniis, Templi, et Urbis reaedificatione misceant,
pro more, et natura prophetiae res spirituales sub talibus figuris
explicare voluerunt, ut Judaeis, quorum erant Prophetae, imperii,
et Templi restaurationem, tempore Cyri expectandam, simul indicarent.
Quare hodie Judaei nihil prorsus habent, quod sibi supra
omnes Nationes tribuere possint. Quod autem tot annos dispersi
absque imperio perstiterint, id minime mirum, postquam se ab
omnibus nationibus ita separaverunt, ut omnium odium in se converterint,
idque non tantum ritibus externis, ritibus caeterarum
nationum contrariis, sed etiam signo circumcisionis, quod religiosissime
servant. Quod autem Nationum odium eos admodum
conservet, id jam experientia docuit. Cum Rex Hispaniae olim
Judaeos coëgit Regni Religionem admittere, vel in exilium ire, perplurimi
Judaei pontificiorum Religionem admiserunt; sed quia iis,
qui religionem admiserunt, omnia Hispanorum naturalium privilegia
concessa sunt, iique omnibus honoribus digni existimati
sunt, statim ita se Hispanis immiscuerunt, ut pauco post tempore
nullae eorum reliquiae manserint, neque ulla memoria. At plane
contra iis contigit, quos Rex Lusitanorum religionem sui imperii
admittere coëgit, qui semper, quamvis ad religionem conversi, ab
omnibus separati vixerunt, nimirum quia eos omnibus honoribus
|57| indignos declaravit. Signum circumcisionis etiam hac in re tantum
posse existimo, ut mihi persuadeam, hoc unum hanc Nationem in
aeternum conservaturum, imo nisi fundamenta suae religionis eorum
animos effoeminarent, absolute crederem, eos aliquando, data
occasione, ut sunt res humanae mutabiles, suum imperium iterum
erecturos, Deumque eos de novo electurum. Cujus etiam rei exemplum
praeclarum habemus in Chinensibus, qui etiam comma aliquod
in capite religiosissime servant, quo se ab omnibus aliis separant,
et ita separati tot annorum millia se conservaverunt, ut antiquitate
reliquas omnes nationes longe superent; nec semper imperium
obtinuerunt, attamen illud amissum recuperaverunt, et sine
dubio iterum recuperabunt, ubi Tartarorum animi prae luxu divitiarum,
et socordia languescere incipient. Denique si quis vellet
defendere, Judaeos hac, vel alia de causa a Deo in aeternum electos
fuisse, non ipsi repugnabo, modo statuat, hanc electionem, vel
temporaneam, vel aeternam, quatenus ea tantum Judaeis peculiaris
est, non respicere, nisi imperium, et corporis commoditates
(quandoquidem hoc solum unam Nationem ab alia distinguere potest),
at ratione intellectus, et verae virtutis nullam nationem ab alia
distingui, adeoque his in rebus nec a Deo unam prae alia eligi.
~ Legis nomen absolute sumptum significat id, secundum quod
unumquodque individuum, vel omnia vel aliquot ejusdem
speciei una, eademque certa ac determinata ratione
agunt; ea vero vel a necessitate naturae, vel ab hominum placito
dependet: Lex, quae a necessitate naturae dependet, illa est, quae
ex ipsa rei natura sive definitione necessario sequitur; ab hominum
placito autem, et quae magis proprie jus appellatur, est ea, quam
homines ad tutius, et commodius vivendum, vel ob alias
causas, sibi et aliis praescribunt. Ex. gr. quod omnia corpora, ubi
in alia minora impingunt, tantum de suo motu amittunt, quantum
aliis communicant, lex est universalis omnium corporum, quae
|58| ex necessitate naturae sequitur. Sic etiam, quod homo, cum unius
rei recordetur, statim recordetur alterius similis, vel quam simul
cum ipsa perceperat, lex est, quae ex natura humana necessario sequitur.
At quod homines de suo jure, quod ex natura habent, cedant,
vel cedere cogantur, et certae rationi vivendi sese adstringant,
ex humano placito pendet. Et quamvis absolute concedam
omnia ex legibus universalibus naturae determinari ad existendum,
et operandum, certa, ac determinata ratione, dico tamen has leges
ex placito hominum pendere. I. Quia homo, quatenus pars est naturae,
eatenus partem potentiae naturae constituit; quae igitur ex necessitate
naturae humanae sequuntur, hoc est, ex natura ipsa, quatenus
eam per naturam humanam determinatam concipimus, ea,
etiamsi necessario, sequuntur tamen ab humana potentia, quare
sanctionem istarum legum ex hominum placito pendere optime
dici potest, quia praecipue a potentia humanae mentis ita pendet, ut
nihilominus humana mens, quatenus res sub ratione veri, et falsi
percipit, sine hisce legibus clarissime concipi possit, at non sine
lege necessaria, ut modo ipsam definivimus. II. Has leges ex placito
hominum pendere etiam dixi, quia res per proximas suas causas
definire, et explicare debemus, et illa universalis consideratio de
fato, et concatenatione causarum, minime nobis inservire potest
ad nostras cogitationes circa res particulares formandas, atque ordinandas.
Adde, quod nos ipsam rerum coordinationem, et concatenationem,
hoc est, quomodo res revera ordinatae, et concatenatae
sunt, plane ignoremus, adeoque ad usum vitae melius, imo
necesse est, res ut possibiles considerare. Haec de lege absolute considerata.
~ Verum enimvero quoniam nomen legis per translationem ad res
naturales applicatum videtur, et communiter per legem nihil aliud
intelligitur, quam mandatum, quod homines et perficere, et negligere
possunt, utpote, quia potentiam humanam sub certis limitibus,
ultra quos se extendit, constringit, nec aliquid supra vires
imperat; ideo Lex particularius definienda videtur, nempe, quod
sit ratio vivendi, quam homo sibi, vel aliis ob aliquem finem praescribit.
Attamen, quoniam verus finis legum paucis tantum patere
|59| solet, et perplurimum homines ad eum percipiendum fere inepti
sunt, et nihil minus quam ex ratione vivunt, ideo legislatores, ut
omnes aeque constringerent, alium finem, longe diversum ab eo,
qui ex legum natura necessario sequitur, sapienter statuerunt, nempe
legum propugnatoribus promittendo id, quod vulgus maxime
amat, et contra iis, qui eas violarent, minitando id, quod maxime
timet; sicque conati sunt vulgum, tanquam equum fraeno, quoad
ejus fieri potest, cohibere; unde factum est, ut pro lege maxime haberetur
ratio vivendi, quae hominibus ex aliorum imperio praescribitur:
et consequenter ut ii, qui legibus obtemperant, sub lege
vivere dicantur, et servire videantur, et revera qui unicuique suum
tribuit, quia patibulum timet, is ex alterius imperio et malo coactus
agit, nec justus vocari potest; at si, qui unicuique suum tribuit,
ex eo quod veram legum rationem, et earum necessitatem novit,
is animo constanti agit, et ex proprio, non vero alieno decreto,
adeoque justus merito vocatur: quod etiam Paulum docere voluisse
puto, cum dixit, eos, qui sub lege vivebant, per legem justificari
non potuisse; justitia enim, ut communiter definitur, est constans
et perpetua voluntas jus suum cuique tribuendi; et ideo Salomon
cap. 21. vers. 15. Prov. ait, Justum laetari, cum fit Judicium,
iniquos autem pavere. Cum itaque Lex nihil aliud sit, quam ratio
vivendi, quam homines ob aliquem finem sibi, vel aliis praescribunt,
ideo Lex distinguenda videtur in humanam, et divinam; per
humanam intelligo rationem vivendi, quae ad tutandam vitam, et
rempublicam tantum inservit; per divinam autem, quae solum summum
bonum, hoc est, Dei veram cognitionem, et amorem spectat.
Ratio, cur hanc legem voco divinam, est propter summi boni naturam,
quam hic paucis, et quam clare potero, jam ostendam. ~ Cum melior pars nostri sit intellectus, certum est, si nostrum
utile revera quaerere velimus, nos supra omnia debere conari, ut
eum quantum fieri potest, perficiamus; in ejus enim perfectione
summum nostrum bonum consistere debet. Porro quoniam omnis
nostra cognitio, et certitudo, quae revera omne dubium tollit, a
sola Dei cognitione dependet, tum quia sine Deo nihil esse, neque
concipi potest, tum etiam, quia de omnibus dubitare possumus,
|60| quam diu Dei nullam claram, et distinctam habemus ideam,
hinc sequitur, summum nostrum bonum, et perfectionem a sola
Dei cognitione pendere etc. Deinde cum nihil sine Deo nec esse,
nec concipi possit, certum est, omnia, quae in natura sunt, Dei
conceptum, pro ratione suae essentiae suaeque perfectionis involvere,
atque exprimere, ac proinde nos, quo magis res naturales
cognoscimus, eo majorem, et perfectiorem Dei cognitionem acquirere;
vel (quoniam cognitio effectus per causam nihil aliud est,
quam causae proprietatem aliquam cognoscere) quo magis res naturales
cognoscimus, eo Dei essentiam (quae omnium rerum causa
est) perfectius cognoscere; atque adeo tota nostra cognitio, hoc est,
summum nostrum bonum, non tantum a Dei cognitione dependet,
sed in eadem omnino consistit: quod etiam ex hoc sequitur, quod
homo pro natura, et perfectione rei, quam prae reliquis amat, eo
etiam perfectior est, et contra: adeoque ille necessario perfectissimus
est, et de summa beatitudine maxime participat, qui Dei, entis
nimirum perfectissimi, intellectualem cognitionem supra omnia
amat, eademque maxime delectatur. Huc itaque nostrum summum
bonum, nostraque beatitudo redit, in cognitionem scilicet et
amorem Dei. Media igitur, quae hic finis omnium humanarum
actionum, nempe ipse Deus, quatenus ejus idea in nobis est, exigit,
jussa Dei vocari possunt, quia quasi ab ipso Deo, quatenus in nostra
mente existit, nobis praescribuntur, atque adeo ratio vivendi, quae
hunc finem spectat, lex Divina optime vocatur. Quaenam autem
haec media sint, et quaenam ratio vivendi, quam hic finis exigit, et
quomodo hunc optimae reipublicae fundamenta sequantur, et ratio
vivendi inter homines, ad universalem Ethicam pertinet. Hic non
nisi de lege divina in genere pergam agere.
~ Cum itaque amor Dei summa hominis foelicitas sit, et beatitudo,
et finis ultimus, et scopus omnium humanarum actionum, sequitur
eum tantum legem divinam sequi, qui Deum amare curat, non
ex timore supplicii, neque prae amore alterius rei, ut deliciarum,
famae etc., sed ex eo solo, quod Deum novit, sive quod novit,
Dei cognitionem, et amorem, summum esse bonum. Legis igitur
divinae summa, ejusque summum praeceptum est, Deum ut summum
|61| bonum amare, nempe ut jam diximus, non ex metu alicujus
supplicii, et poenae, nec prae amore alterius rei, qua delectari
cupimus: hoc enim idea Dei dictat, Deum summum esse nostrum
bonum, sive Dei cognitionem, et amorem, finem esse ultimum,
ad quem omnes actiones nostrae sunt dirigendae. Homo tamen carnalis
haec intelligere nequit, et ipsi vana videntur, quia nimis jejunam
Dei habet cognitionem, et etiam quia in hoc summo bono
nihil repperit, quod palpet, comedat, aut denique quod carnem,
qua maxime delectatur, afficiat, utpote, quod in sola speculatione,
et pura mente consistit. At ii, qui norunt se nihil intellectu,
et sana mente praestantius habere, haec, sine dubio, solidissima judicabunt.
Explicuimus itaque, in quo potissimum lex divina consistit,
et quaenam sint leges humanae, nempe omnes illae, quae alium
scopum collimant, nisi ex revelatione sancitae fuerint; nam hac
etiam consideratione res ad Deum referuntur (ut supra ostendimus),
et hoc sensu lex Mosis, quamvis non universalis, sed maxime
ad ingenium et singularem conservationem unius populi accommodata
fuerit, vocari tamen potest Lex Dei, sive Lex divina; quandoquidem
credimus, eam lumine Prophetico sancitam fuisse. Si
jam ad Naturam legis divinae naturalis, ut eam modo explicuimus,
attendamus, videbimus, I. eam esse universalem, sive omnibus hominibus
communem; eam enim ex universali humana natura deduximus;
II. eam non exigere fidem historiarum, quaecumque demum
eae fuerint, nam quandoquidem haec Lex divina naturalis ex
sola consideratione humanae naturae intelligatur, certum est, nos
eam aeque concipere posse in Adamo, ac alio quocunque homine,
aeque in homine, qui inter homines vivit, ac in homine, qui solitariam
vitam agit. Nec fides historiarum, quantumvis certa, Dei
cognitionem, et consequenter nec etiam Dei amorem nobis dare
potest; amor enim Dei ab ejus cognitione oritur; ejus autem cognitio
ex communibus notionibus per se certis, et notis hauriri debet,
quare longe abest, ut fides historiarum requisitum sit necessarium,
ut ad summum nostrum bonum perveniamus. Attamen, quamvis
fides historiarum Dei cognitionem et amorem nobis dare nequeat,
earum tamen lectionem, ratione vitae civilis, perutilem esse, non
|62| negamus; quo enim hominum mores, et conditiones, quae ex
nulla re melius, quam ex eorum actionibus nosci possunt, observaverimus,
et melius noverimus, eo inter ipsos cautius vivere,
nostrasque actiones, et vitam eorum ingenio, quantum ratio
fert, melius accommodare poterimus. Videmus III. hanc legem divinam
naturalem non exigere caeremonias, hoc est, actiones, quae
in se indifferentes sunt, et solo instituto bonae vocantur, vel, quae
aliquod bonum ad salutem necessarium repraesentant, vel, si mavis,
actiones, quarum ratio captum humanum superat; nihil enim lumen
naturale exigit, quod ipsum lumen non attingit, sed id tantum,
quod nobis clarissime indicare potest, bonum, sive medium
ad nostram beatitudinem esse: Quae autem ex solo mandato, et
instituto bona sunt, vel ex eo, quod alicujus boni sint repraesentamina,
ea nostrum intellectum perficere nequeunt, nec aliud, nisi
merae umbrae sunt, nec inter actiones, quae quasi proles, aut fructus
intellectus, et sanae mentis sunt, numerari possunt. Quod hic
non opus est, prolixius ostendere. IV. Denique videmus summum
legis divinae praemium esse, ipsam legem, nempe Deum cognoscere,
eumque ex vera libertate, et animo integro et constante amare,
poenam autem, horum privationem, et carnis servitutem, sive animum
inconstantem, et fluctuantem. His sic notatis inquirendum
jam est, I. num lumine naturali concipere possumus, Deum veluti legislatorem,
aut principem leges hominibus praescribentem; II. quid
Sacra Scriptura de lumine, et lege hac naturali doceat; III. quem ad
finem caeremoniae olim institutae fuerunt; IV. denique quid referat
sacras historias scire, et eis credere? De primis duobus in hoc capite,
de duobus autem ultimis in sequente agam. Quid circa primum
statuendum sit, facile deducitur ex natura voluntatis Dei,
quae a Dei intellectu non nisi respectu nostrae rationis distinguitur,
hoc est, Dei voluntas, et Dei intellectus in se revera unum et idem
sunt; nec distinguuntur, nisi respectu nostrarum cogitationum,
quas de Dei intellectu formamus. Exempli gratia, cum ad hoc tantum
attendimus, quod natura trianguli in natura divina ab aeterno
continetur, tanquam aeterna veritas, tum dicimus Deum trianguli
ideam habere, sive naturam trianguli intelligere; sed cum
|63| postea ad hoc attendimus, quod natura trianguli sic in natura divina
continetur, ex sola necessitate divinae naturae, et non ex necessitate
essentiae et naturae trianguli, imo, quod necessitas essentiae, et
proprietatum trianguli, quatenus etiam ut aeternae veritates concipiuntur,
a sola necessitate divinae naturae et intellectus pendeat, et
non ex natura trianguli, tum id ipsum, quod Dei intellectum vocavimus,
Dei voluntatem sive decretum appellamus. Quare respectu
Dei unum et idem affirmamus, cum dicimus, Deum ab aeterno decrevisse,
et voluisse tres angulos trianguli aequales esse duobus rectis,
vel Deum hoc ipsum intellexisse. Unde sequitur, Dei affirmationes
et negationes aeternam semper necessitatem sive veritatem involvere.
Si itaque, exempli gratia, Deus Adamo dixit, se nolle, ut de
arbore cognitionis boni et mali comederet, contradictionem implicaret,
Adamum de illa arbore posse comedere, adeoque impossibile
foret, ut Adamus de ea comederet; nam divinum illud decretum
aeternam necessitatem et veritatem debuisset involvere. Verum
quoniam Scriptura tamen narrat, Deum id Adamo praecepisse, et
nihilominus Adamum de eadem comedisse, necessario dicendum
est, Deum Adamo malum tantum revelavisse, quod eum necessario
sequeretur, si de illa arbore comederet, at non necessitatem consecutionis
illius mali: Unde factum est, ut Adamus illam revelationem
non ut aeternam et necessariam veritatem perceperit, sed ut
legem, hoc est, ut institutum, quod lucrum aut damnum sequitur,
non ex necessitate et natura actionis patratae, sed ex solo libitu et
absoluto imperio alicujus Principis. Quare illa revelatio respectu
solius Adami, et propter solum defectum ejus cognitionis lex fuit,
Deusque quasi legislator aut Princeps. Et hac etiam de causa, nempe
ob defectum cognitionis, Decalogus, respectu Hebraeorum tantum,
lex fuit; nam quoniam Dei existentiam ut aeternam veritatem
non noverant, ideo id, quod ipsis in Decalogo revelatum fuit, nempe
Deum existere, Deumque solum adorandum esse, tanquam legem
percipere debuerunt: quod si Deus nullis mediis corporeis adhibitis,
sed immediate iis loquutus fuisset, hoc ipsum non tanquam legem,
sed tanquam aeternam veritatem percepissent. Atque hoc, quod de
Israëlitis et Adamo dicimus, de omnibus etiam Prophetis, qui nomine
|64| Dei leges scripserunt, dicendum, videlicet, quod Dei decreta
non adaequate, ut aeternas veritates perceperunt. Ex. gr. de
ipso Mose etiam dicendum est, eum ex revelatione vel ex fundamentis
ei revelatis percepisse modum, quo populus Israëliticus in
certa mundi plaga optime uniri posset, et integram societatem formare,
sive imperium erigere; deinde etiam modum, quo ille populus
optime posset cogi ad obediendum, sed non percepisse, nec ipsi
revelatum fuisse, modum illum optimum esse, neque etiam, quod
ex populi communi obedientia in tali mundi plaga necessario sequeretur
scopus, ad quem collimabant. Quapropter haec omnia non
ut aeternas veritates, sed ut praecepta et instituta percepit, et tanquam
Dei leges praescripsit; et hinc factum est, ut [Moses] Deum rectorem,
legislatorem, regem, misericordem, justum etc. imaginaretur; cum
tamen haec omnia solius humanae naturae sint attributa, et a natura
divina prorsus removenda: atque hoc inquam de solis Prophetis dicendum,
qui nomine Dei leges scripserunt, non autem de Christo;
de Christo enim, quamvis is etiam videatur leges Dei nomine
scripsisse, sentiendum tamen est, eum res vere et adaequate percepisse:
nam Christus non tam Propheta, quam os Dei fuit. Deus enim
per mentem Christi (ut in Cap. I. ostendimus) sicuti ante per Angelos,
nempe per vocem creatam, visiones etc. quaedam humano
generi revelavit. Quapropter aeque a ratione alienum esset, statuere
Deum suas revelationes opinionibus Christi accommodavisse, ac,
quod Deus antea suas revelationes opinionibus angelorum, hoc
est, vocis creatae, et visionum accommodaverit, ut res revelandas
Prophetis communicaret, quo quidem nihil absurdius statui posset;
praesertim cum non ad solos Judaeos, sed totum humanum genus
docendum missus fuerit, adeoque non satis erat, ut mentem opinionibus
Judaeorum tantum accommodatam haberet, sed opinionibus
et documentis humano generi universalibus, hoc est, notionibus
communibus, et veris. Et sane ex hoc, quod Deus Christo,
sive ejus menti sese immediate revelaverit, et non ut Prophetis,
per verba, et imagines, nihil aliud intelligere possumus, quam
quod Christus res revelatas vere percepit, sive intellexit; tum
enim res intelligitur, cum ipsa pura mente extra verba et imagines
|65| percipitur. Christus itaque res revelatas vere et adaequate
percepit; si igitur eas tanquam leges unquam praescripsit, id propter
populi ignorantiam et pertinaciam fecit; quare hac in re vicem
Dei gessit, quod sese ingenio populi accommodavit, et ideo,
quamvis aliquantulum clarius, quam caeteri Prophetae loquutus sit,
obscure tamen, et saepius per parabolas res revelatas docuit, praesertim
quando iis loquebatur, quibus nondum datum erat, intelligere
regnum coelorum (vide Matth. cap. 13. v. 10. etc.), et sine dubio
eos, quibus datum erat mysteria coelorum noscere, res ut aeternas
veritates docuit, non vero ut leges praescripsit, et hac ratione
eos a servitute legis liberavit, et nihilominus legem hoc magis
confirmavit et stabilivit, eorumque cordibus penitus inscripsit.
Quod etiam Paulus quibusdam in locis indicare videtur: nempe
Epistol. ad Rom. cap. 7. vs. 6. et cap. 3. vs. 28. Attamen nec ille
etiam aperte loqui vult, sed, ut ipse ait cap. 3. v. 5. et cap. 6. v. 19.
ejusd. Epist., humano more loquitur, quod expresse dicit, cum
Deum justum vocat, et sine dubio etiam propter carnis imbecillitatem
Deo misericordiam, gratiam, iram, etc. affingit, et ingenio
plebis, sive (ut ipse etiam ait cap. 3. v. 1. 2. Epist. I. ad Corinth.)
hominum carnalium sua verba accommodat: nam cap. 9. v. 18.
epist. ad Rom. absolute docet, Dei iram, ejusque misericordiam
non ab humanis operibus, sed a sola Dei vocatione, hoc est, voluntate
pendere; deinde quod ex operibus legis nemo fiat justus,
sed ex sola fide (vide ep. ad Rom. cap. 3. vs. 28.), per quam sane nihil
aliud intelligit, quam plenum animi consensum, et denique,
quod nemo fiat beatus, nisi mentem Christi in se habeat (vide
Epist. ad Rom. cap. 8. vs. 9.), qua scilicet leges Dei, ut aeternas veritates
percipiat. Concludimus itaque, Deum non nisi ex captu vulgi,
et ex solo defectu cogitationis tanquam legislatorem aut principem
describi, et justum, misericordem, etc. vocari, Deumque revera
ex solius suae naturae, et perfectionis necessitate agere, et
omnia dirigere, et ejus denique decreta, et volitiones aeternas
esse veritates, semperque necessitatem involvere: idque est, quod
primo in loco explicare, et ostendere constitueram. Ad secundum
igitur transeamus, et Sacram Paginam percurramus, et quid ipsa de
|66| lumine naturali et lege hac divina docet, videamus. Primum, quod
nobis occurrit, est ipsa primi hominis historia, ubi narratur, Deum
Adamo praecepisse, ne comederet de fructu arboris cognitionis
boni et mali, quod significare videtur, Deum Adamo praecepisse
bonum agere, et quaerere sub ratione boni, et non quatenus contrarium
est malo, hoc est, ut bonum ex amore boni quaereret, non
autem ex timore mali: qui enim, ut jam ostendimus, bonum agit
ex vera boni cognitione et amore, libere et constanti animo agit,
qui autem ex timore mali, is malo coactus, et serviliter agit, et sub
imperio alterius vivit, atque adeo hoc unicum, quod Deus Adamo
praecipit, totam legem divinam naturalem comprehendit, et cum
dictamine luminis naturalis absolute convenit, nec difficile esset,
totam istam primi hominis historiam, sive parabolam ex hoc fundamento
explicare; sed malo id missum facere, cum quia non possum
absolute esse certus, num mea explicatio cum scriptoris mente
conveniat, tum quia plerique non concedunt, hanc historiam esse
parabolam, sed plane statuunt, eam simplicem narrationem esse. Praestabilius
erit igitur, alia Scripturae loca in medium adferre, illa praesertim,
quae ab eo dictata sunt, qui ex vi luminis naturalis, quo omnes
sui aevi sapientes superavit, loquitur, et cujus sententias aeque sancte,
ac Prophetarum amplexus est populus; Salomonem puto, cujus non
tam Prophetia et pietas, quam prudentia et sapientia in sacris
commendatur. Is in suis Proverbiis vocat humanum intellectum verae
vitae fontem, et infortunium in sola stultitia constituit. Sic enim
ait cap. 16. vers. 22.
fons vitae (est) intellectus sui domini*, et supplicium stultorum est
stultitia; ubi notandum, quod per vitam absolute Hebraice vera
vita intelligatur, ut patet ex Deut. cap. 30. vers. 19. Fructum igitur
intellectus in sola vera vita constituit, et supplicium in sola ejus
privatione, quod quidem absolute convenit cum eo, quod IV. loco
notavimus circa legem divinam naturalem: quod autem hic fons
vitae, sive, quod solus intellectus, ut etiam ostendimus, leges sapientibus
praescribit, aperte ab eodem hoc sapiente docetur; ait

|67| enim cap. 13. vers. 14. Lex prudentis (est)
fons vitae, id est, ut ex modo allato textu patet, intellectus. Porro
cap. 3. vs. 13. expressissimis verbis docet, intellectum hominem beatum
et foelicem reddere, veramque animi tranquillitatem dare.
Sic enim ait

beatus homo, qui invenit scientiam, et filius hominis, qui intelligentiam
eruit. Ratio est (ut vers. 16. 17. pergit), quia directe
dat dierum longitudinem*, indirecte divitias et honorem; ejus
viae (quas nimirum scientia indicat) amoenae sunt, et omnes ejus
semitae pax. Soli igitur sapientes ex sententia etiam Salomonis animo
pacato et constante vivunt, non ut impii, quorum animus
contrariis affectibus fluctuat, adeoque (ut Esaias etiam ait cap. 57.
vs. 20.) pacem, neque quietem habent. Denique in his Salomonis
Proverbiis maxime nobis notanda sunt, quae habentur in secundo
cap., utpote quae nostram sententiam quam clarissime confirmant;
sic enim vs. 3. ejusd. cap. incipit

nam si prudentiam inclamabis, et intelligentiae
dederis vocem tuam, etc., tunc timorem Dei intelliges, et Dei
scientiam (vel potius amorem; nam haec duo verbum Jadah
significat) invenies; nam (NB) Deus dat sapientiam: ex ore
suo (manat) scientia et prudentia. Quibus sane verbis clarissime indicat,
I. quod sola sapientia, sive intellectus nos doceat, Deum
sapienter timere, hoc est, vera religione colere. Deinde docet, sapientiam,
et scientiam ex Dei ore fluere, Deumque illam dare, quod
quidem nos etiam supra ostendimus, nempe, quod noster intellectus
nostraque scientia a sola Dei idea sive cognitione pendeat,
oriatur, et perficiatur. Pergit deinde vers. 9. expressissimis verbis
docere, hanc scientiam veram Ethicam, et Politicam continere, et
ex ea deduci, tunc intelliges
Justitiam, et Judicium, et rectitudines, (et) omnem bonam
semitam, nec his contentus pergit,
quando intrabit

|68| scientia in cor tuum, et sapientia tibi erit suavis; tum tua* providentia
tibi vigilabit, et prudentia te custodiet. Quae omnia cum scientia naturali
plane conveniunt; haec enim Ethicam docet, et veram virtutem,
postquam rerum cognitionem acquisivimus, et scientiae praestantiam
gustavimus. Quare foelicitas, et tranquillitas ejus, qui
naturalem intellectum colit, ex mente Salomonis etiam, non ab
imperio fortunae (hoc est Dei auxilio externo), sed a sua interna
virtute (sive Dei auxilio interno) maxime pendet, nempe, quia
vigilando, agendo, et bene consulendo se maxime conservat. Denique
nequaquam hic praetereundus est locus Pauli, qui habetur
cap. I. vs. 20. Epist. ad Rom., ubi (ut Tremellius vertit ex Syriaco
textu) sic ait, occulta enim Dei, a fundamentis mundi, in creaturis suis
per intellectum conspiciuntur, et virtus et divinitas ejus, quae est in
aeternum, adeo ut sint sine effugio. Quibus satis clare indicat, unumquemque
lumine naturali clare intelligere Dei virtutem, et aeternam
divinitatem, ex qua scire et deducere possunt, quid iis quaerendum,
quidve fugiendum sit, adeoque concludit, omnes sine
effugio esse, nec ignorantia excusari posse, quod profecto possent,
si de lumine supra naturali loqueretur, et de carnali Christi
passione, et resurrectione etc. Et ideo paulo infra vers. 24. sic pergit,
propter hoc tradidit eos Deus in concupiscentias immundas cordis
eorum etc. usque ad finem capitis, quibus vitia ignorantiae describit,
eaque tanquam ignorantiae supplicia enarrat, quod plane convenit
cum Proverbio illo Salomonis cap. 16. vers. 22., quod jam citavimus,
nempe, et supplicium stultorum est
stultitia. Quare non mirum, quod dicat Paulus maleficos esse inexcusabiles:
Nam prout unusquisque seminat, ita metet, ex malis mala
necessario sequuntur, nisi sapienter corrigantur, et ex bonis bona,
si animi constantia comitetur. Scriptura itaque lumen, et legem
divinam naturalem absolute commendat; atque his, quae in hoc
capite agere proposueram, absolvi.

|69|
~ In superiore Capite ostendimus, legem divinam, quae homines
vere beatos reddit, et veram vitam docet, omnibus esse hominibus
universalem; imo eam ex humana natura ita deduximus,
ut ipsa humanae menti innata, et quasi inscripta existimanda
sit. Cum autem caeremoniae, eae saltem, quae habentur in
Vetere Testamento, Hebraeis tantum institutae, et eorum imperio
ita accommodatae fuerint, ut maxima ex parte ab universa societate,
non autem ab unoquoque exerceri potuerint, certum est, eas ad legem
divinam non pertinere, adeoque nec etiam ad beatitudinem
et virtutem aliquid facere; sed eas solam Hebraeorum electionem, hoc
est (per ea, quae in tertio cap. ostendimus) solam corporis temporaneam
foelicitatem, et imperii tranquillitatem respicere, proptereaque
nonnisi stante eorum imperio, ullius usus esse potuisse. Si
eae igitur in Vetere Testamento ad legem Dei referebantur, id propterea
tantum fuit, quia ex revelatione vel ex fundamentis revelatis
institutae fuerunt. Verum quia ratio tametsi solidissima apud communes
Theologos non multum valet, lubet hic haec, quae modo ostendimus
Scripturae etiam authoritate confirmare; et deinde ad majorem
perspicuitatem ostendere, qua ratione, et quomodo caeremoniae ad
imperium Judaeorum stabiliendum et conservandum inserviebant.
Esaias nihil clarius docet, quam quod lex divina absolute sumpta
significet illam legem universalem, quae in vera vivendi ratione
consistit, non autem caeremonias. Capite enim I. vs. 10. Propheta
gentem suam vocat ad Legem divinam ex se audiendam, ex qua
prius omnia sacrificiorum genera secludit, et omnia festa, et tandem
legem ipsam docet (vide vers. 16. 17.), atque his paucis comprehendit,
nempe in purificatione animi, et virtutis sive bonarum
actionum usu seu habitu, et denique inopi auxilium ferendo. Nec
minus luculentum testimonium est illud Psalmi 40. vers. 7. 9.; hic
enim Psaltes Deum alloquitur
|70|
sacrificium et munus non voluisti, aures mihi perfodisti,
holocaustum, et peccati oblationem non petiisti; tuam voluntatem
exequi, mi Deus, volui; nam lex tua est im [in] meis visceribus. Vocat
igitur illam tantum legem Dei, quae visceribus, vel menti inscripta
est, et ab ea caeremonias secludit; nam eae ex solo instituto, et non
ex natura sunt bonae, adeoque neque mentibus inscriptae. Praeter
haec alia adhuc in Scriptura reperiuntur, quae idem testantur, sed
haec duo attulisse sufficit. Quod autem caeremoniae nihil ad beatitudinem
juvent, sed quod tantum imperii temporaneam foelicitatem
respiciant, etiam ex ipsa Scriptura constat, quae pro caeremoniis nihil
nisi corporis commoda, et delicias promittit, et pro sola lege
divina universali beatitudinem. In quinque enim libris, qui Mosis
vulgo dicuntur, nihil aliud, ut supra diximus, promittitur, quam
haec temporanea foelicitas, nempe honores, sive fama, victoriae,
divitiae, deliciae, et valetudo. Et quamvis quinque illi libri, praeter
caeremonias, multa moralia contineant, haec tamen in iis non continentur,
tanquam documenta moralia, omnibus hominibus universalia,
sed tanquam mandata ad captum, et ingenium solius Hebraeae
nationis maxime accommodata, et quae adeo etiam solius
imperii utilitatem spectant. Ex. gr. Moses non tanquam doctor
aut Propheta Judaeos docet, ne occidant neque furentur, sed haec
tanquam legislator et princeps jubet; non enim documenta ratione
comprobat, sed jussibus poenam addit, quae pro ingenio uniuscujusque
nationis variare potest et debet, ut experientia satis docuit.
Sic etiam jussum de non committendo adulterio, solius rei publicae
et imperii utilitatem respicit; nam si documentum morale docere
voluisset, quod non solam reipublicae utilitatem, sed animi
tranquillitatem, et veram uniuscujusque beatitudinem respiceret,
tum non tantum actionem externam, sed et ipsum animi consensum
damnaret, ut Christus fecit, qui documenta universalia tantum
docuit (vide Matth. cap. 5. vs. 28.), et hac de causa Christus praemium
spirituale, non autem ut Moses corporeum promittit; nam
Christus, uti dixi, non ad imperium conservandum, et leges instituendum,

|71| sed ad solam legem universalem docendum missus fuit;
et hinc facile intelligimus, Christum legem Mosis minime abrogavisse,
quandoquidem Christus nullas novas leges in rempublicam
introducere voluerit, nec aliud magis curaverit, quam documenta
moralia docere, eaque a legibus Reipublicae distinguere, idque
maxime propter Pharisaeorum ignorantiam, qui putabant, illum
beate vivere, qui jura Reipublicae sive legem Mosis defendebat;
cum tamen ipsa, uti diximus, nullam nisi Reipublicae rationem habuerit;
nec tam ad Hebraeos docendum, quam cogendum inserviverit.
Sed ad nostrum propositum revertamur, et alia Scripturae loca,
quae pro caeremoniis nihil praeter corporis commoda, et pro
sola lege divina universali beatitudinem promittunt, in medium
proferamus. Inter Prophetas nemo clarius quam Esaias hoc docuit;
hic enim cap. 58., postquam hypocrisin damnavit, libertatem, et
charitatem erga se, et proximum commendat, et pro his haec promittit

tunc erumpet sicuti aurora lux tua, et tua sanitas
protinus efflorescet, et ibit ante te justitia tua, et gloria Dei te aggregabit
etc. Post haec sabbatum etiam commendat, pro cujus in observando
diligentia, hoc promittit
tunc
cum Deo delectaberis, et te equitare faciam super excelsa terrae,
et faciam, ut comedas haereditatem Jacobi, tui patris, ut os Jehovae
locutum est. Videmus itaque Prophetam pro libertate, et charitate
mentem sanam in corpore sano, Deique gloriam etiam post mortem
promittere: pro caeremoniis autem nihil nisi imperii securitatem,
prosperitatem, et corporis foelicitatem. In Psalmis 15. et 24. nulla
fit caeremoniarum mentio, sed tantum documentorum moralium,
nimirum, quia in iis de sola beatitudine agitur, eaque sola proponitur,
quamvis tamen parabolice; nam certum est, ibi per montem
Dei, ejusque tentoria, et horum inhabitationem, beatitudinem, et
animi tranquillitatem, non vero montem Hierosolymae, neque Mosis

|72| tabernaculum intelligi; haec enim loca a nemine inhabitabantur,
nec nisi ab iis, qui ex sola tribu Levi erant, administrabantur. Porro
omnes etiam illae Salomonis sententiae, quas in superiore capite attuli,
pro solo cultu intellectus et sapientiae, veram promittunt beatitudinem,
nempe, quod ex ea tandem timor Dei intelligetur, et
Dei scientia invenietur. Quod autem Hebraei post destructum eorum
imperium non tenentur caeremonias exercere, patet ex Jeremia, qui,
ubi urbis vastationem prope instare vidit, et praedicat, ait Deum eos
tantum diligere, qui sciunt et intelligunt, quod ipse exercet misericordiam,
judicium, et justitiam in mundo; adeoque in posterum non nisi eos, qui
haec norunt, laude dignos aestimandos esse (vide cap. 9. vers. 23.), quasi
diceret, Deum post urbis vastationem nihil singulare a Judaeis exigere,
nec aliud ab iisdem in posterum petere praeter legem naturalem,
qua omnes mortales tenentur. Novum praeterea Testamentum hoc
ipsum plane confirmat, in eo enim, uti diximus, documenta tantum
moralia docentur, et pro iis regnum coeleste promittitur, caeremonias
autem, postquam Euangelium aliis etiam gentibus, qui alterius
Reipublicae jure tenebantur, praedicari incepit, missas fecerunt Apostoli;
quod autem Pharisaei post amissum imperium eas, aut saltem
magnam earum partem retinuerint, id magis animo Christianis
adversandi, quam Deo placendi fecerunt. Nam post primam urbis
vastationem, cum Babylonem captivi ducti fuerunt, quia tum in sectas
non erant, quod sciam, divisi, statim caeremonias neglexerunt,
imo toti legi Mosis valedixerunt, patriaeque jura oblivioni, ut plane
superflua, tradiderunt, et se cum caeteris nationibus immiscere inceperunt,
ut ex Hezdra, et Nehemia satis superque constat; quare
non dubium est, quin Judaei, jam post dissolutum imperium, lege
Mosis non magis teneantur, quam antequam eorum societas, et
Respublica inceperit; dum enim inter alias Nationes, ante exitum
ex Aegypto vixerunt, nullas leges peculiares habuerunt, nec ullo,
nisi naturali jure, et sine dubio, etiam jure Reipublicae, in qua vivebant,
quatenus legi divinae naturali non repugnabat, tenebantur.
Quod autem Patriarchae Deo sacrificaverunt, id fecisse puto, ut
suum animum, quem a pueritia sacrificiis assuetum habebant, magis
ad devotionem incitarent; omnes enim homines a tempore Enos
|73| sacrificiis plane consueverant, ita ut iis solis maxime ad devotionem
incitarentur. Patriarchae igitur non ex jure aliquo divino imperante,
vel ex universalibus fundamentis legis divinae edocti, sed
ex sola illius temporis consuetudine, Deo sacrificaverunt, et si ex
alicujus mandato id fecerunt, mandatum illud nullum aliud fuit,
quam jus Reipublicae, in qua vivebant, quo etiam (ut jam hic, et
etiam capite tertio, cum de Malkitsedek loquuti sumus, notavimus)
tenebantur.
~ His puto, me meam sententiam Scripturae authoritate confirmavisse;
superest jam ostendere, quomodo et qua ratione caeremoniae
inserviebant ad imperium Hebraeorum conservandum, et stabiliendum;
quod quam paucissimis potero, ex universalibus fundamentis
ostendam. Societas non tantum ad secure ab hostibus vivendum,
sed etiam ad multarum rerum compendium faciendum, perutilis est,
et maxime etiam necessaria; nam, nisi homines invicem operam
mutuam dare velint, ipsis et ars, et tempus deficeret ad se, quoad
ejus fieri potest, sustentandum, et conservandum. Non enim omnes
ad omnia aeque apti sunt, nec unusquisque potis esset ad ea comparandum,
quibus solus maxime indiget. Vires, et tempus, inquam,
unicuique deficerent, si solus deberet arare, seminare, metere, molere,
coquere, texere, suere, et alia perplurima, ad vitam sustentandum
efficere, ut jam taceam artes, et scientias, quae etiam ad
perfectionem humanae naturae, ejusque beatitudinem sunt summe
necessariae. Videmus enim eos, qui barbare sine politia vivunt, vitam
miseram, et paene brutalem agere, nec tamen pauca illa, misera
et impolita, quae habent, sine mutua opera, qualis qualis ea sit,
sibi comparant. Jam si homines a natura ita essent constituti, ut nihil
nisi id, quod vera ratio indicat, cuperent, nullis sane legibus
indigeret societas, sed absolute sufficeret, homines vera documenta
moralia docere, ut sponte integro et liberali animo id, quod vere
utile est, agerent. Verum longe aliter cum humana natura constitutum
est; omnes quidem suum utile quaerunt, at minime ex sanae
rationis dictamine, sed perplurimum ex sola libidine, et animi affectibus
abrepti (qui nullam temporis futuri, aliarumque rerum rationem
habent) res appetunt, utilesque judicant. Hinc fit, ut nulla
|74| societas possit subsistere, absque imperio, et vi, et consequenter
legibus, quae hominum libidinem, atque effraenatum impetum moderentur,
et cohibeant: non tamen humana natura patitur absolute
se cogi, et ut Seneca Tragicus ait, violenta imperia nemo continuit
diu; moderata durant: quamdiu enim homines ex solo metu
agunt, tamdiu id, quod maxime nolunt, faciunt, nec rationem utilitatis
et necessitatis rei agendae tenent, sed id tantum curant, ne
capitis, aut supplicii rei sint scilicet. Imo non possunt malo, aut
damno imperatoris, quamvis cum suo magno etiam malo non tamen
laetari, ipsique omnia mala non cupere, et, ubi poterunt, adferre. Homines
deinde nihil minus pati possunt, quam suis aequalibus servire,
et ab iis regi. Denique nihil difficilius, quam libertatem hominibus
semel concessam iterum adimere. Ex his sequitur Primo, quod vel
tota societas, si fieri potest, collegialiter imperium tenere debet, ut
sic omnes sibi, et nemo suo aequali servire teneatur, vel, si pauci, aut
unus solus imperium teneat, is aliquid supra communem humanam
naturam habere, vel saltem summis viribus conari debet, vulgo id
persuadere. Deinde leges in quocunque imperio ita institui debent,
ut homines non tam metu, quam spe alicujus boni, quod maxime
cupiunt, retineantur; hoc enim modo unusquisque cupide suum
officium faciet. Denique quoniam obedientia in eo consistit, quod
aliquis mandata ex sola imperantis authoritate exequatur, hinc sequitur
eandem in societate, cujus imperium penes omnes est, et
leges ex communi consensu sanciuntur, nullum locum habere, et,
sive in tali societate leges augeantur, vel minuantur, populum nihilominus
aeque liberum manere, quia non ex authoritate alterius,
sed ex proprio suo consensu agit. At contra accidit, ubi unus solus
imperium absolute tenet; nam omnes ex sola authoritate unius
mandata imperii exequuntur, adeoque, nisi ita ab initio educati
fuerint, ut ab ore imperantis pendeant, difficile is poterit, ubi opus
erit, novas leges instituere, et libertatem semel concessam populo
adimere.
~ His sic universaliter consideratis, ad Hebraeorum rempublicam
descendamus. Hi cum primum Aegypto exiverunt, nullo alterius
nationis jure amplius tenebantur, adeoque iis licebat, novas leges
|75| ad libitum sancire, sive nova jura constituere, et imperium, ubicunque
locorum vellent, tenere et, quas terras vellent, occupare.
Attamen ad nihil minus erant apti, quam ad jura sapienter constituendum,
et imperium penes sese collegialiter retinendum; rudis
fere ingenii omnes erant, et misera servitute confecti. Imperium
igitur penes unum tantum manere debuit, qui caeteris imperaret,
eosque vi cogeret, et qui denique leges praescriberet, et imposterum
eas interpretaretur. Hoc autem imperium Moses facile retinere
potuit, quia divina virtute supra caeteros excellebat, et se eam habere
populo persuasit, multisque testimoniis ostendit (vide Exodi
cap. 14. vers. ultimo, et cap. 19. vers. 9.); is itaque virtute, qua pollebat,
divina jura constituit, et populo praescripsit: at in iis summam
curam gessit, ut populus, non tam metu, quam sponte suum officium
faceret; ad quod haec duo eum maxime cogebant, populi scilicet
ingenium contumax (quod sola vi cogi non patitur), et instans
bellum; ubi, ut res prospere cedant, milites magis hortari,
quam poenis, et minis territare necesse est: sic enim unusquisque
magis studet virtute, et magnanimitate animi clarere, quam supplicium
tantum vitare. Hac igitur de causa Moses virtute, et jussu divino
religionem in Rempublicam introduxit, ut populus non tam
ex metu, quam devotione suum officium faceret. Deinde eos beneficiis
obligavit, et divinitus multa in futurum promisit, nec leges
admodum severas sancivit, quod unusquisque, qui iis studuit, facile
nobis concedet, praecipue si ad circumstantias, quae ad aliquem
reum damnandum requirebantur, attenderit. Denique, ut populus,
qui sui juris esse non poterat, ab ore imperantis penderet, nihil
hominibus scilicet servituti assuetis ad libitum agere concessit;
nihil enim populus agere poterat, quin simul teneretur legis recordari,
et mandata exequi, quae a solo imperantis arbitrio pendebant;
non enim ad libitum, sed secundum certum, et determinatum jussum
legis licebat arare, seminare, metere, item nec aliquid comedere,
induere, neque caput, et barbam radere, neque laetari, nec
absolute aliquid agere licebat, nisi secundum jussa, et mandata in
legibus praescripta, nec hoc tantum, sed etiam in postibus, manibus,
et inter oculos signa quaedam habere tenebantur, quae eos semper
|76| obedientiam monerent. Hic igitur scopus caeremoniarum fuit,
ut homines nihil ex proprio decreto, sed omnia ex mandato alterius
agerent, et continuis actionibus, et meditationibus faterentur,
se nihil prorsus sui, sed omnino alterius juris esse: ex quibus
omnibus luce clarius constat, caeremonias ad beatitudinem nihil facere,
et illas Veteris Testamenti, imo totam legem Mosis nihil aliud,
quam Hebraeorum imperium, et consequenter nihil praeter corporis
commoda spectavisse. Quod autem ad Christianorum caeremonias
attinet, nempe Baptismum, Coenam dominicam, festa, orationes
externas, et si quae adhuc aliae, quae toti Christianismo communes
sunt, semperque fuerunt, si eae unquam a Christo, aut ab
Apostolis institutae sunt (quod adhuc mihi non satis constat), eae
nonnisi ut universalis Ecclesiae signa externa institutae sunt, non
autem ut res, quae ad beatitudinem aliquid faciunt, vel quae aliquid
Sanctimoniae in se habeant; quare, quamvis hae caeremoniae non ratione
imperii, ratione tamen integrae Societatis tantum institutae
sunt; adeoque ille, qui solus vivit, iis minime tenetur; imo, qui in
imperio, ubi Christiana religio interdicta est, vivit, is ab his caeremoniis
abstinere tenetur, et nihilominus poterit beate vivere. Hujus
rei exemplum in regno Japonensium habetur, ubi Christiana religio
interdicta est, et Belgae, qui ibi habitant, ex mandato Societatis Indiae
Orientalis ab omni externo cultu abstinere tenentur; nec hoc
alia authoritate jam confirmare puto; et quamvis non difficile foret,
hoc ipsum etiam ex fundamentis Novi Testamenti deducere, et forte
claris insuper testimoniis ostendere, haec tamen libentius missa facio,
quia ad alia festinat animus. Pergo itaque ad id, de quo secundo
loco in hoc capite agere constitui; scilicet quibus, et qua ratione
fides historiarum in Sacris contentarum necessaria sit: Ut autem hoc
lumine naturali investigetur, sic procedendum videtur.
~ Si quis hominibus aliquid suadere, vel dissuadere vult, quod per
se notum non est, is, ut id iidem amplectantur, rem suam ex concessis
deducere, eosque experientia vel ratione convincere debet,
nempe ex rebus, quas per sensus experti sunt, in natura contingere,
vel ex axiomatibus intellectualibus per se notis: at nisi experientia
talis sit, ut clare, et distincte intelligatur, quamvis hominem
|77| convincat, non tamen poterit ipsa intellectum aeque afficere, ejusque
nebulas dissipare, ac cum res docenda ex solis axiomatibus intellectualibus,
hoc est, ex sola virtute intellectus, ejusque in percipiendo ordine,
deducitur, praesertim si quaestio de re spirituali, et quae sub
sensus nullo modo cadit, sit. Verum quia ad res ex solis notionibus
intellectualibus deducendum, longa perceptionum concatenatio
saepissime requiritur, et praeterea etiam summa praecautio, ingenii
perspicacitas, et summa continentia, quae omnia raro in hominibus
reperiuntur, ideo homines ab experientia doceri malunt, quam
omnes suas perceptiones ex paucis axiomatibus deducere, et invicem
concatenare; unde sequitur, quod si quis doctrinam aliquam
integram nationem, ne dicam, universum humanum genus docere,
et ab omnibus in omnibus intelligi vult, is rem suam sola experientia
confirmare tenetur, rationesque suas, et rerum docendarum definitiones
ad captum plebis, quae maximam humani generis partem
componit, maxime accommodare, non autem eas concatenare, neque
definitiones, prout ad rationes melius concatenandum inserviunt,
tradere; alias doctis tantum scribet, hoc est, a paucissimis
tantum hominibus, si cum reliquis comparentur, poterit intelligi.
Cum itaque tota Scriptura in usum integrae nationis prius, et tandem
universi humani generis revelata fuerit, necessario ea, quae in
ipsa continentur, ad captum plebis maxime accommodari debuerunt,
et sola experientia comprobari. Rem clarius explicemus.
Quae Scriptura docere vult, quae solam speculationem spectant,
haec potissimum sunt, nempe dari Deum, sive ens, quod omnia
fecit, et summa sapientia dirigit, et sustentat, et quod hominum
summam habet curam, nempe eorum, qui pie et honeste
vivant: reliquos autem multis suppliciis punit, et a bonis segregat.
Atque haec Scriptura sola experientia comprobat, nempe iis,
quas narrat, historiis, nec ullas harum rerum definitiones tradit,
sed omnia verba, et rationes captui plebis accommodat.
Et quamvis experientia nullam harum rerum claram cognitionem
dare possit, nec docere, quid Deus sit, et qua ratione res
omnes sustentet, et dirigat, hominumque curam habeat, potest
tamen homines tantum docere, et illuminare, quantum ad obedientiam,
|78| et devotionem eorum animis imprimendum sufficit.
Atque ex his satis clare constare puto, quibus, et qua ratione fides
historiarum in Sacris contentarum necessaria sit: ex modo ostensis
enim evidentissime sequitur, earum notitiam, et fidem vulgo,
cujus ingenium ad res clare, et distincte percipiendum non valet,
summe esse necessariam. Deinde, eum, qui eas negat, quia non
credit Deum esse, neque eum rebus, et hominibus providere, impium
esse: qui autem eas ignorat, et nihilominus lumine naturali
novit, Deum esse, et quae porro diximus, et deinde veram vivendi
rationem habet, beatum omnino esse, imo vulgo beatiorem,
quia praeter veras opiniones, clarum insuper, et distinctum habet
conceptum: denique sequitur, eum, qui has historias Scripturae
ignorat, nec lumine naturali aliquid novit, si non impium, sive
contumacem, inhumanum tamen esse, et paene brutum, nec ullum
Dei donum habere. Verum hic notandum, nos cum dicimus, notitiam
historiarum vulgo summe esse necessariam, non intelligere
notitiam omnium prorsus historiarum, quae in Sacris Literis continentur,
sed tantum earum, quae praecipuae sunt, et quae solae, sine
reliquis, doctrinam, quam modo diximus, evidentius ostendunt,
hominumque animos maxime movere possunt. Nam, si omnes
Scripturae historiae necessariae essent ad ejus doctrinam probandam,
nec conclusio elici posset, nisi ex universali consideratione omnium
prorsus historiarum, quae in ipsa continentur, tum sane ejus doctrinae
demonstratio, et conclusio non tantum plebis, sed absolute
humanum captum, et vires superaret; quis enim ad tam magnum
numerum historiarum simul attendere posset, et ad tot circumstantias,
et partes doctrinae, quae ex tot tamque diversis historiis deberet
elici. Ego saltem mihi non possum persuadere, quod homines
illi, qui nobis Scripturam, prout eam habemus, reliquerunt,
tanto ingenio abundaverint, ut talem demonstrationem investigare
potuerint, et multo minus, quod doctrina Scripturae non posset
intelligi, nisi auditis litibus Isaaci, Achitophelis consiliis Absolomo
datis, et bello civili Judaeorum, et Israëlitarum, et aliis ad
hunc modum Chronicis; aut quod primis Judaeis, qui tempore
Mosis vixerunt, ipsa doctrina ex historiis non aeque facile demonstrari
|79| potuerit, ac iis, qui tempore Hesdrae vixerunt. Sed de his fusius
in sequentibus. Vulgus itaque eas tantum historias, quae maxime eorum
animos ad obedientiam et devotionem movere possunt, scire
tenetur. At ipsum vulgus non satis aptum est ad faciendum de iis
judicium, utpote quod magis narrationibus, et rerum singulari et inexpectato
eventu, quam ipsa historiarum doctrina delectatur: atque
hac de causa praeter lectionem historiarum Pastoribus sive Ecclesiae
ministris insuper indiget, qui ipsum pro imbecillitate ejus ingenii
doceant. Attamen ne a nostro proposito divagemur, sed id, quod praecipue
intendebamus ostendere, concludamus, nempe fidem historiarum,
quaecunque demum eae sint, ad legem divinam non pertinere,
nec homines per se beatos reddere, neque ullam utilitatem, nisi ratione
doctrinae, habere, qua sola ratione aliae historiae aliis praestantiores
possunt esse.
Narrationes igitur in Vetere, et Novo Testamento contentae,
reliquis profanis, et ipsae etiam inter se, unae aliis praestantiores
sunt, pro ratione salutarium opinionum, quae ex iis sequuntur. Quare
si quis historias S. Scripturae legerit, eique in omnibus fidem habuerit,
nec tamen ad doctrinam, quam ipsa iisdem docere intendit, attenderit,
nec vitam emendaverit, perinde ipsi est, ac si Alcoranum,
aut Poëtarum fabulas Scenicas, aut saltem communia Chronica ea
attentione, qua vulgus solet, legisset; et contra, uti diximus, is,
qui eas plane ignorat, et nihilominus salutares habet opiniones,
veramque vivendi rationem, is absolute beatus est, et revera Christi
Spiritum in se habet. At Judaei contra plane sentiunt; statuunt enim
veras opiniones, veramque vivendi rationem nihil prodesse ad beatitudinem,
quamdiu homines eas ex solo lumine naturali amplectuntur,
et non ut documenta Mosi prophetice revelata: hoc enim Maimonides
cap. 8. Regum lege II. aperte his verbis audet affirmare,




omnis, qui ad se suscipit septem
|80| praecepta, et ea diligenter exequutus fuerit, is ex piis Nationum est, et
haeres futuri mundi; videlicet si ipsa susceperit et exequutus fuerit,
propterea, quod Deus ea in lege praeceperit, et quod nobis per Mosen
revelaverit, quod filiis Noae eadem antea praecepta fuerunt, sed si ea
a ratione ductus exequutus fuerit, hic non est incola, nec ex piis,
nec ex scientibus Nationum. Haec sunt verba Maimonidis, quibus
R. Joseph filius Shem Tob in suo libro, quem vocat Kebod
Elohim, seu gloriam Dei addit, quod quamvis Aristoteles (quem
summam Ethicam scripsisse putat, et supra omnes aestimat) nihil
eorum, quae ad veram Ethicam spectant, et quae etiam in sua
Ethica amplexus est, omisisset, sed omnia diligenter exequutus
fuisset, hoc tamen ipsi ad salutem prodesse non potuit, quia ea, quae
docet, non amplexus est, ut documenta divina prophetice revelata,
sed ex solo dictamine rationis. Verum haec omnia mera esse figmenta,
et nullis rationibus, neque Scripturae authoritate suffulta,
unicuique haec attente legenti satis constare existimo, quare ad eandem
rem refutandum, ipsam recensuisse sufficit; nec etiam eorum
sententiam hic refutare in animo est, qui nimirum statuunt, lumen
naturale nihil sani de iis, quae ad veram salutem spectant, docere posse;
hoc enim ipsi, qui nullam sanam rationem sibi concedunt, nulla
etiam ratione probare possunt; et si aliquid supra rationem se habere
venditant, id merum est figmentum, et longe infra rationem, quod
jam satis eorum communis vivendi modus indicavit. Sed de his non
est opus apertius loqui. Hoc tantum addam, nos neminem, nisi ex
operibus cognoscere posse; qui itaque his fructibus abundaverit, scilicet
charitate, gaudio, pace, longanimitate, benignitate, bonitate,
fide, mansuetudine, et continentia, adversus quos (ut Paulus in
Epistola ad Galatas cap. 5. vs. 22. ait) lex non est posita, is, sive ex
sola ratione, sive ex sola Scriptura edoctus sit, a Deo revera edoctus
est, et omnino beatus. His itaque omnia, quae circa legem divinam
agere constitueram, absolvi.
|81|
~ Sicuti scientiam illam, quae captum humanum superat, divinam,
sic opus, cujus causa vulgo ignoratur, divinum, sive
Dei opus vocare consueverunt homines: vulgus enim tum
Dei potentiam et providentiam quam clarissime constare putat,
cum aliquid in natura insolitum, et contra opinionem, quam
ex consuetudine de natura habet, contingere videt; praesertim si id
in ejus lucrum aut commodum cesserit, et ex nulla re clarius existentiam
Dei probari posse existimat, quam ex eo, quod natura, ut
putant, suum ordinem non servet; et propterea illos omnes Deum,
aut saltem Dei providentiam tollere putant, qui res, et miracula
per causas naturales explicant, aut intelligere student: Exstimant
scilicet, Deum tamdiu nihil agere, quamdiu natura solito ordine
agit, et contra, potentiam naturae et causas naturales tamdiu esse
otiosas, quamdiu Deus agit; duas itaque potentias numero ab invicem
distinctas imaginantur, scilicet, potentiam Dei, et potentiam
rerum naturalium, a Deo tamen certo modo determinatam,
vel (ut plerique magis hodierno tempore sentiunt) creatam. Quid
autem per utramque, et quid per Deum et naturam intelligant,
nesciunt sane, nisi quod Dei potentiam tanquam Regiae cujusdam
majestatis imperium, naturae autem tanquam vim et impetum imaginentur.
Vulgus itaque opera naturae insolita vocat miracula, sive
Dei opera, et partim ex devotione, partim ex cupiditate adversandi
iis, qui scientias naturales colunt, rerum causas naturales nescire
cupit, et ea tantum audire gestit, quae maxime ignorat, quaeque
propterea maxime admiratur. Videlicet, quia nulla alia ratione, nisi
causas naturales tollendo, resque extra naturae ordinem imaginando,
Deum adorare, omniaque ad ejus imperium et voluntatem referre
potest, nec Dei potentiam magis admiratur, nisi dum potentiam
naturae a Deo quasi subactam imaginatur. Quod quidem originem
duxisse videtur a primis Judaeis, qui ut Ethnicos sui temporis,
qui Deos visibiles adorabant, videlicet Solem, Lunam, Terram,
Aquam, Aërem etc. convincerent, iisque ostenderent, Deos illos
|82| imbecilles et inconstantes, sive mutabiles, et sub imperio Dei invisibilis
esse, miracula sua narrabant, quibus insuper conabantur
ostendere, totam naturam ex Dei, quem adorabant, imperio in
eorum tantum commodum dirigi, quod quidem hominibus adeo
arrisit, ut in hoc usque tempus miracula fingere non cessaverint, ut
ipsi Deo dilectiores reliquis, causaque finalis, propter quam Deus
omnia creavit et continuo dirigit, crederentur. Quid sibi vulgi
stultitia non arrogat, quod nec de Deo, nec de natura ullum sanum
habet conceptum, quod Dei placita cum hominum placitis confundit,
et quod denique naturam adeo limitatam fingit, ut hominem ejus
praecipuam partem esse credat. His vulgi de Natura, et miraculis opiniones,
et praejudicia satis prolixe enarravi; attamen, ut rem ordine
edoceam, ostendam I. Nihil contra naturam contingere, sed
ipsam aeternum fixum, et immutabilem ordinem servare, et simul,
quid per miraculum intelligendum sit. II. Nos ex miraculis, nec essentiam
nec existentiam, et consequenter, nec providentiam Dei
posse cognoscere, sed haec omnia longe melius percipi ex fixo et
immutabili naturae ordine. III. Ex aliquot Scripturae exemplis ostendam,
ipsam Scripturam per Dei decreta et volitiones, et consequenter
providentiam nihil aliud intelligere, quam ipsum naturae
ordinem, qui ex ejus aeternis legibus necessario sequitur. IV. denique
de modo miracula Scripturae interpretandi, et de iis, quae praecipue
circa miraculorum narrationes notari debeant, agam. Et
haec praecipua sunt, quae ad hujus capitis argumentum spectant, et
quae praeterea ad intentum totius hujus operis non parum inservire
existimo. Ad primum quod attinet, id facile ostenditur ex iis, quae in
Cap. IV. circa legem divinam demonstravimus; nempe, omne id,
quod Deus vult sive determinat, aeternam necessitatem et veritatem
involvere; ostendimus enim ex eo, quod Dei intellectus a Dei
voluntate non distinguitur, idem nos affirmare, cum dicimus Deum
aliquid velle, ac cum dicimus, Deum id ipsum intelligere; quare
eadem necessitate, qua ex natura et perfectione divina sequitur,
Deum rem aliquam, ut est, intelligere, ex eadem sequitur, Deum eandem,
ut est, velle. Cum autem nihil, nisi ex solo divino decreto necessario
verum sit, hinc clarissime sequitur, leges naturae universales
|83| mera esse decreta Dei, quae ex necessitate et perfectione naturae
divinae sequuntur. Si quid igitur in natura contingeret, quod ejus
universalibus legibus repugnaret, id decreto, et intellectui, et naturae
divinae necessario etiam repugnaret; aut si quis statueret, Deum
aliquid contra leges naturae agere, is simul etiam cogeretur statuere,
Deum contra suam naturam agere, quo nihil absurdius. Idem etiam
facile ex hoc posset ostendi, quod nimirum potentia naturae sit ipsa
divina potentia et virtus; divina autem potentia sit ipsissima Dei
essentia, sed hoc impraesentiarum libentius omitto. Nihil igitur in
natura contingit, quod ipsius legibus universalibus repugnet; at
nec etiam aliquid, quod cum iisdem non convenit, aut ex iisdem
non sequitur: nam quicquid fit, per Dei voluntatem et aeternum
decretum fit, hoc est, ut jam ostendimus, quicquid fit, id secundum
leges et regulas, quae aeternam necessitatem et veritatem involvunt,
fit; natura itaque leges et regulas, quae aeternam necessitatem
et veritatem involvunt, quamvis omnes nobis notae non sint,
semper tamen observat, adeoque etiam fixum atque immutabilem
ordinem; nec ulla sana ratio suadet, naturae limitatam potentiam et
virtutem tribuere, ejusque leges ad certa tantum, et non ad omnia
aptas, statuere; nam, cum virtus, et potentia naturae sit ipsa Dei
virtus et potentia, leges autem et regulae naturae ipsa Dei decreta,
omnino credendum est, potentiam naturae infinitam esse,
ejusque leges adeo latas, ut ad omnia, quae et ab ipso divino intellectu
concipiuntur, se extendant; alias enim, quid aliud statuitur,
quam quod Deus naturam adeo impotentem creaverit, ejusque leges
et regulas adeo steriles statuerit, ut saepe de novo ei subvenire cogatur,
si eam conservatam vult, et ut res ex voto succedant, quod
sane a ratione alienissimum esse existimo. Ex his itaque, quod in natura
nihil contingit, quod ex ejus legibus non sequitur, et quod
ejus leges ad omnia, quae et ab ipso Divino intellectu concipiuntur,
se extendunt, et quod denique natura fixum atque immutabilem
ordinem servat, clarissime sequitur, nomen miraculi non nisi respective
ad hominum opiniones posse intelligi, et nihil aliud
|84| significare, quam opus, cujus causam naturalem exemplo alterius
rei solitae explicare non possumus, vel saltem ipse non potest, qui
miraculum scribit aut narrat. Possem quidem dicere, miraculum
esse id, cujus causa ex principiis rerum naturalium lumine naturali
notis explicari nequit; verum, quoniam miracula ad captum vulgi
facta fuerunt, quod quidem principia rerum naturalium plane ignorabat,
certum est, antiquos id pro miraculo habuisse, quod explicare
non poterant eo modo, quo vulgus res naturales explicare solet,
recurrendo scilicet ad memoriam, ut alterius rei similis, quam sine
admiratione imaginari solet, recordetur; tum enim vulgus rem aliquam
se satis intelligere existimat, cum ipsam non admiratur. Antiqui
itaque, et omnes fere in hoc usque tempus nullam praeter hanc
normam miraculi habuerunt; quare non dubitandum, quin in Sacris
Literis multa tanquam miracula narrentur, quorum causae ex principiis
rerum naturalium notis facile possunt explicari, ut jam supra
innuimus in Cap. II., cum de eo, quod sol steterit tempore Josuae, et
quod retrogradatus fuerit tempore Achaz, loquuti sumus; sed de
his mox prolixius agemus, nempe circa miraculorum interpretationem,
de qua in hoc capite agere promisi. Hic jam tempus est, ut ad
secundum transeam, nempe ut ostendam, nos ex miraculis nec Dei
essentiam, nec existentiam, nec providentiam posse intelligere, sed
contra haec longe melius percipi ex fixo atque immutabili naturae
ordine; ad quod demonstrandum sic procedo. Cum Dei existentia
non sit per se nota, debet necessario concludi ex notionibus, quarum
veritas adeo firma et inconcussa sit, ut nulla dari neque concipi
possit potentia, a qua possint immutari: nobis saltem ab eo
tempore, quo ex iis Dei existentiam concludimus, ita apparere debent,
si ex ipsis eam extra omnem dubitationis aleam concludere
volumus: nam si possemus concipere, ipsas notiones ab aliqua potentia,
quaecunque demum ea fuerit, mutari posse, tum de earum
veritate dubitaremus, et consequenter etiam de nostra conclusione,
nempe de Dei existentia, nec de ulla re unquam poterimus esse certi.

Deinde nihil cum natura convenire, vel ei repugnare scimus, nisi
id, quod ostendimus, cum istis principiis convenire, vel iis repugnare;
quare, si concipere possemus aliquid in natura ab aliqua potentia
|85| (quaecunque demum ea fuerit) posse fieri, quod naturae repugnet,
id primis istis notionibus repugnabit, adeoque id ut absurdum
rejiciendum, vel de primis notionibus (ut modo ostendimus)
et consequenter de Deo, et de omnibus quomodocunque perceptis,
dubitandum. Longe igitur abest, ut miracula, quatenus per id
intelligitur opus, quod ordini naturae repugnet, nobis Dei existentiam
ostendant, cum contra nos de eadem dubitare facerent, quando
absque iis absolute de ipsa possemus esse certi, nempe quando scimus,
omnia naturae certum atque immutabilem ordinem sequi.
At ponatur, id esse miraculum, quod per causas naturales explicari
non potest, quod quidem duobus modis potest intelligi, vel quod
causas naturales quidem habet, quae tamen ab humano intellectu
investigari non possunt, vel quod nullam causam, praeter Deum,
sive Dei voluntatem agnoscit: Verum quia omnia, quae per causas
naturales fiunt, ex sola Dei potentia et voluntate etiam fiunt, necessario
huc tandem perveniendum, nempe, miraculum, sive id causas
naturales habeat, sive minus, opus esse, quod per causam explicari
non potest, hoc est opus, quod captum humanum superat;
sed ex opere, et absolute ex eo, quod nostrum captum superat, nihil
intelligere possumus. Nam quicquid clare et distincte intelligimus,
id per se, vel per aliud, quod per se clare et distincte intelligitur,
nobis debet innotescere. Quare ex miraculo, sive opere,
quod nostrum captum superat, nec Dei essentiam, nec existentiam,
nec absolute aliquid de Deo, et natura intelligere possumus,
sed contra, cum omnia a Deo determinata et sancita scimus esse,
et operationes naturae ex Dei essentia consequi, naturae vero leges
Dei aeterna decreta et volitiones esse, absolute concludendum,
nos eo melius Deum, Deique voluntatem cognoscere, quo melius
res naturales cognoscimus, et clarius intelligimus, quomodo a prima
sua causa dependent, et quomodo secundum aeternas naturae
leges operantur. Quare ratione nostri intellectus, longe meliore
jure ea opera, quae clare et distincte intelligimus, Dei opera vocanda,
et ad Dei voluntatem referenda, quam ea, quae plane ignoramus,
quamvis imaginationem valde occupent, et homines in admirationem
sui rapiant; quandoquidem ea sola naturae opera, quae
|86| clare et distincte intelligimus, Dei cognitionem reddunt sublimiorem,
et Dei voluntatem et decreta quam clarissime indicant;
ii igitur plane nugantur, qui, ubi rem ignorant, ad Dei voluntatem
recurrunt; ridiculus sane modus ignorantiam profitendi. Porro
quamvis ex miraculis aliquid concludere possemus, nullo tamen
modo Dei existentia inde posset concludi. Nam, cum miraculum
opus limitatum sit, nec unquam, nisi certam et limitatam potentiam
exprimat, certum est, nos ex tali effectu non posse concludere
existentiam causae, cujus potentia sit infinita, sed ad summum
causae, cujus potentia major sit; dico ad summum, potest
enim etiam consequi ex multis causis simul concurrentibus opus
aliquod, cujus quidem vis et potentia minor sit potentia omnium
causarum simul, at longe major potentia uniuscujusque causae. At
quoniam naturae leges (ut jam ostendimus) ad infinita se extendunt,
et sub quadam specie aeternitatis a nobis concipiuntur, et
natura secundum eas certo, atque immutabili ordine procedat, ipsae
nobis eatenus Dei infinitatem, aeternitatem, et immutabilitatem
aliquo modo indicant. Concludimus itaque, nos per miracula
Deum, ejusque existentiam et providentiam cognoscere non posse,
sed haec longe melius concludi ex naturae fixo atque immutabili
ordine. Loquor in hac conclusione de miraculo, quatenus per
id nihil aliud intelligitur, quam opus, quod hominum captum superat,
aut superare creditur; nam quatenus supponeretur ordinem
naturae destruere, sive interrumpere, aut ejus legibus repugnare,
eatenus (ut modo ostendimus) non tantum nullam Dei cognitionem
dare posset, sed contra illam, quam naturaliter habemus, adimeret,
et nos de Deo, et omnibus dubitare faceret. Neque hic
ullam agnosco differentiam inter opus contra naturam, et opus supra
naturam (hoc est, ut quidam ajunt, opus, quod quidem naturae
non repugnat, attamen ab ipsa non potest produci, aut effici);
nam cum miraculum non extra naturam, sed in ipsa natura fiat,
quamvis supra naturam statuatur, tamen necesse est, ut naturae ordinem
interrumpat, quem alias fixum atque immutabilem ex Dei
decretis concipimus. Si quid igitur in natura fieret, quod ex ipsius
legibus non sequeretur, id necessario ordini, quem Deus in aeternum
|87| per leges naturae universales in natura statuit, repugnaret,
adeoque id contra naturam ejusque leges esset, et consequenter
ejus fides nos de omnibus dubitare faceret, et ad Atheismum duceret.
Et his puto, me id, quod Secundo intendebam, satis firmis
rationibus ostendisse, ex quibus de novo concludere possumus,
miraculum sive contra naturam, sive supra naturam, merum esse
absurdum; et propterea per miraculum in Sacris Literis nihil aliud
posse intelligi, quam opus naturae, uti diximus, quod captum humanum
superat, aut superare creditur. Jam antequam ad III. pergam,
libet prius hanc nostram sententiam, nempe, quod ex miraculis
Deum non possumus cognoscere, authoritate Scripturae confirmare;
et quamvis Scriptura hoc nullibi aperte doceat, facile tamen
ex ipsa potest concludi, imprimis ex eo, quod Moses (Deut.
cap. 13.) praecipit, ut Prophetam seductorem, quamvis faciat miracula,
mortis tamen damnent: sic enim ait,

et (quamvis)
contigerit signum, et portentum, quod tibi praedixit etc., noli (tamen)
assentire verbis ejus Prophetae etc., quia Dominus vester Deus vos tentat
etc. Propheta (igitur) ille mortis damnetur etc. Ex quibus clare
sequitur, miracula a falsis etiam Prophetis posse fieri, et homines,
nisi Dei vera cognitione et amore probe sint muniti, aeque facile
ex miraculis falsos Deos, ac Verum posse amplecti. Nam addit
quoniam Jehova vester Deus vos tentat,
ut sciat, num eum amatis integro corde vestro, et animo vestro.
Deinde Israëlitae ex tot miraculis nullum de Deo sanum conceptum
formare potuerunt, quod ipsa experientia testata est; nam, cum
sibi persuaderent, Mosen ab iis abiisse, numina visibilia ab Aharone
petierunt, et vitulus, proh pudor! eorum Dei fuit idea, quam
tandem ex tot miraculis formaverunt. Asaph quamvis tot miracula
audivisset, de Dei providentia tamen dubitavit, et fere a vera via
deflexisset, nisi tandem veram beatitudinem intellexisset (vide
Psal. 73.). Salomon etiam, cujus tempore res Judaeorum in summo
vigore erant, suspicatur omnia casu contingere. Vide Eccl. cap. 3.
vs. 19. 20. 21. et cap. 9. vs. 2. 3. etc. Denique omnibus fere Prophetis
|88| hoc ipsum valde obscurum fuit, nempe, quomodo ordo
naturae et hominum eventus cum conceptu, quem de providentia
Dei formaverant, possent convenire, quod tamen Philosophis,
qui non ex miraculis, sed ex claris conceptibus res conantur intelligere,
semper admodum clarum fuit, iis nimirum, qui veram
foelicitatem in sola virtute, et tranquillitate animi constituunt, nec
student, ut natura iis, sed contra, ut ipsi naturae pareant; utpote
qui certe sciunt, Deum naturam dirigere, prout ejus leges universales,
non autem prout humanae naturae particulares leges exigunt,
adeoque Deum non solius humani generis, sed totius naturae
rationem habere. Constat itaque etiam ex ipsa Scriptura, miracula
veram Dei cognitionem non dare, nec Dei providentiam clare
docere. Quod autem in Scriptura saepe reperitur, Deum portenta
fecisse, ut hominibus innotesceret, ut in Exodi cap. 10. vers. 2.
Deum Aegyptios illusisse, et signa sui dedisse, ut Israëlitae cognoscerent
eum esse Deum, inde tamen non sequitur, miracula id revera
docere, sed tantum sequitur, Judaeos tales habuisse opiniones,
ut facile iis miraculis convinci possent; supra enim in capite secundo
clare ostendimus, rationes Propheticas, sive quae ex revelatione
formantur, non elici ex notionibus universalibus et communibus,
sed ex concessis, quamvis absurdis, et opinionibus eorum, quibus
res revelantur, sive quos Spiritus Sanctus convincere vult, quod
multis exemplis illustravimus, et etiam testimonio Pauli, qui cum
Graecis erat Graecus, et cum Judaeis Judaeus. Verum quamvis illa
miracula Aegyptios, et Judaeos ex suis concessis convincere, non
tamen veram Dei ideam, et cognitionem dare poterant, sed tantum
facere, ut concederent, dari Numen, omnibus rebus, iis notis,
potentius, deinde quod Hebraeos, quibus tum temporis omnia
praeter spem foelicissime cesserunt, supra omnes curabat, non autem
quod Deus omnes aeque curet; nam hoc sola Philosophia docere
potest; ideo Judaei et omnes, qui non nisi ex dissimili rerum
humanarum statu et impari hominum fortuna Dei providentiam
cognoverunt, sibi persuaserunt, Judaeos Deo dilectiores reliquis
fuisse, quamvis tamen reliquos vera humana perfectione non superaverint,
ut jam Cap. III. ostendimus. Ad Tertium igitur pergo, ut
|89| scilicet ex Scriptura ostendam, Dei decreta et mandata, et consequenter
providentiam nihil esse revera praeter naturae ordinem, hoc
est, quando Scriptura dicit hoc vel illud a Deo vel Dei voluntate
factum, nihil aliud revera intelligere, quam quod id ipsum
secundum leges et ordinem naturae fuerit factum, non autem, ut
vulgus opinatur, quod natura tamdiu cessavit agere, aut quod ejus
ordo aliquamdiu interruptus fuit. At Scriptura ea, quae ad ejus
doctrinam non spectant, directe non docet, quia ejus non est (ut
circa legem divinam ostendimus) res per causas naturales, neque
res mere speculativas docere: Quare id, quod hic volumus, ex quibusdam
Scripturae Historiis, quae casu prolixius et pluribus circumstantiis
narrantur, per consequentiam eliciendum est; talium
itaque aliquot in medium proferam. In Libro I. Shamuëlis cap. 9.
vers. 15. 16. narratur, quod Deus Shamuëli revelavit, se Saulum ad
eum missurum; nec tamen Deus eum ad Shamuëlem misit, ut homines
solent aliquem ad alium mittere, sed haec Dei missio nihil aliud
fuit, quam ipse naturae ordo; quaerebat nimirum Saul (ut in praedicto
capite narratur) asinas, quas perdiderat, et jam absque iis
domum redire deliberans, ex consilio sui famuli Shamuëlem Prophetam
adivit, ut ex eo sciret, ubi easdem invenire posset, nec ex
tota narratione constat, Saulum aliud Dei mandatum praeter hunc
naturae ordinem habuisse, ut Shamuëlem adiret. In Psalm. 105.
vs. 24. dicitur, quod Deus Aegyptiorum animum mutavit, ut odio
haberent Israëlitas, quae etiam mutatio naturalis plane fuit, ut patet
ex cap. I. Exodi, ubi ratio non levis Aegyptiorum narratur, quae
eos movit, Israëlitas ad servitutem redigere. Cap. 9. Genes. vs. 13.
ait Deus Noae, se iridem in nube daturum, quae etiam Dei actio
nulla sane alia est, nisi radiorum solis refractio et reflexio, quam
ipsi radii in aquae guttulis patiuntur. Psalmo. 147. vs. 18. vocatur
illa venti naturalis actio et calor, quo pruina et nix liquescunt,
verbum Dei; et vs. 15. dictum Dei et verbum ventus et frigus
vocantur. Ventus et ignis vocantur in Psalmo 104. vs. 4. legati,
et ministri Dei, et alia ad hunc modum plura in Scriptura reperiuntur,
quae clarissime indicant, Dei decretum, jussum, dictum, et
verbum nihil aliud esse, quam ipsam naturae actionem, et ordinem.
|90| quare [Quare] non dubium est, quin omnia, quae in Scriptura narrantur,
naturaliter contigerint, et tamen ad Deum referuntur, quia Scripturae,
ut jam ostendimus, non est, res per causas naturales docere,
sed tantum eas res narrare, quae imaginationem late occupant,
idque ea Methodo, et stylo, qui melius inservit ad res magis admirandum,
et consequenter ad devotionem in animis vulgi imprimendum.
Si igitur quaedam in Sacris Literis reperiuntur, quorum
causas reddere nescimus, et quae praeter, imo contra ordinem naturae
videntur contigisse, ea moram nobis injicere non debent, sed
omnino credendum, id, quod revera contigit, naturaliter contigisse;
quod etiam ex hoc confirmatur, quod in miraculis plures
circumstantiae reperiebantur, quamvis tamen non semper narrentur,
praecipue cum stilo Poëtico canantur; circumstantiae, inquam,
miraculorum clare ostendunt, ipsa causas naturales requirere. Nempe
ut Aegyptii scabie infestarentur, opus fuit, ut Moses favillam in
aërem sursum spargeret (vide Exodi cap. 9. vs. 10.); locustae etiam
ex mandato Dei naturali, nempe ex vento orientali integro die
et nocte flante, Aegyptiorum regionem petierunt, et vento occidentali
fortissimo eandem reliquerunt (vide Exod. c. 10. v. 14. 19.).
Eodem etiam Dei jussu mare viam Judaeis aperuit (vide Exod. c. 14.
vs. 21.), nempe Euro, qui fortissime integra nocte flavit. Deinde
ut Elisa puerum, qui mortuus credebatur, excitaret, aliquoties
puero incumbere debuit, donec prius incaluerit, et tandem oculos
aperuerit (vide Reg. lib. 2. cap. 4. vs. 34. 35.). Sic etiam in Evangelio
Johannis cap. 9. quaedam narrantur circumstantiae, quibus Christus
usus est, ad sanandum caecum, et sic alia multa in Scripturis reperiuntur,
quae omnia satis ostendunt, miracula aliud, quam absolutum
Dei, ut ajunt, mandatum requirere. Quare credendum, quamvis
circumstantiae miraculorum, eorumque naturales causae non semper,
neque omnes enarrentur, miracula tamen non sine iisdem contigisse.
Quod etiam constat ex Exodi cap. 14. vs. 27., ubi tantum narratur,
quod ex solo nutu Mosis mare iterum intumuit, nec ulla venti
mentio fit. Et tamen in Cantico (cap. 15. vers. 10.) dicitur, id contigisse
ex eo, quod Deus vento suo (id est, vento fortissimo) flaverit;
quare haec circumstantia in historia omittitur, et miraculum ea
|91| de causa majus videtur. At forsan instabit aliquis, nos perplura in
Scripturis reperire, quae nullo modo per causas naturales videntur
posse explicari, ut quod peccata hominum, eorumque precationes,
possunt esse pluviae terraeque fertilitatis causa, aut quod fides caecos
sanare potuit, et alia ad hunc modum, quae in Bibliis narrantur. Sed
ad haec me jam respondisse puto: ostendi enim, Scripturam res non
docere per proximas suas causas, sed tantum res eo ordine, iisque
phrasibus narrare, quibus maxime homines, et praecipue plebem
ad devotionem movere potest, et hac de causa de Deo, et de rebus
admodum improprie loquitur, quia nimirum non rationem convincere,
sed hominum phantasiam et imaginationem afficere et occupare
studet. Si enim Scriptura vastationem alicujus imperii, ut
historici politici solent, narraret, id plebem nihil commoveret, at
contra maxime, si omnia poëtice depingat et ad Deum referat, quod
facere solet. Cum itaque Scriptura narrat, terram propter hominum
peccata sterilem esse, aut quod caeci ex fide sanabantur, ea nos non
magis movere debent, quam cum narrat, Deum propter hominum
peccata irasci, contristari, poenitere boni promissi et facti, aut quod
Deus, ex eo quod signum videt, promissi recordetur et alia perplurima,
quae vel poëtice dicta sunt, vel secundum Scriptoris opiniones,
et praejudicia relata. Quare hic absolute concludimus, omnia,
quae in Scriptura vere narrantur contigisse, ea secundum leges naturae
ut omnia necessario contigisse, et si quid reperiatur, quod
apodictice demonstrari potest, legibus naturae repugnare, aut ex iis
consequi non potuisse, plane credendum id a sacrilegis hominibus
Sacris Literis adjectum fuisse: quicquid enim contra naturam est,
id contra rationem est, et quod contra rationem, id absurdum est, ac
proinde etiam refutandum. Superest jam, tantum pauca adhuc de
miraculorum interpretatione notare, vel potius recolligere (nam
praecipua jam dicta sunt), et uno aut altero exemplo illustrare, quod
hic Quarto facere promisi, idque propterea volo, ne quis, miraculum
aliquod male interpretando, temere suspicetur, se aliquid in Scriptura
reperisse, quod lumini naturae repugnet. Raro admodum fit, ut
homines rem aliquam, ut gesta est, ita simpliciter narrent, ut nihil
sui Judicii narrationi immisceant. Imo, cum aliquid novi vident
|92| aut audiunt, nisi maxime a suis praeconceptis opinionibus caveant,
iis plerumque ita praeoccupabuntur, ut plane aliud, quam quod vident,
aut contigisse audiunt, percipiant, praesertim si res acta captum
narrantis, aut audientis superat, et maxime si ad ejus rem referat, ut
ipsa certo modo contingat. Hinc fit, ut homines in suis Chronicis
et historiis magis suas opiniones, quam res ipsas actas narrent, et ut
unus, idemque casus, a duobus hominibus, qui diversas habent opiniones,
ita diverse narretur, ut non nisi de duobus casibus loqui videantur,
et denique, ut saepe non admodum difficile sit, ex solis historiis
opiniones Chronographi et historici investigare. Ad hoc
confirmandum multa adferre possem, tam Philosophorum, qui historiam
naturae scripserunt, quam Chronographorum exempla, nisi
id superfluum existimarem; ex Sacra autem Scriptura unum tantum
adferam, de reliquis Lector ipse judicet. Tempore Josuae Hebraei (ut
jam supra monuimus) cum vulgo credebant, solem motu, ut vocant,
diurno moveri, terram autem quiescere, et huic praeconceptae opinioni
miraculum, quod iis contigit, cum contra quinque illos reges
pugnarent, adaptaverunt; non enim simpliciter narraverunt, diem
illum solito longiorem fuisse, sed solem et lunam stetisse, sive a suo
motu cessavisse, quod ipsis etiam tum temporis non parum inservire
poterat, ad Ethnicos, qui solem adorabant, convincendum et ipsa
experientia comprobandum, solem sub alterius numinis imperio
esse, ex cujus nutu ordinem suum naturalem mutare tenetur. Quare
partim ex religione, partim ex praeconceptis opinionibus rem
longe aliter, quam revera contingere potuit, conceperunt, atque
enarraverunt. Igitur ad miracula Scripturae interpretandum, et
ex eorum narrationibus intelligendum, quomodo ipsa revera contigerint,
necesse est, opiniones eorum scire, qui ipsa primi narraverunt,
et qui nobis ea scripto reliquerunt, et eas ab eo, quod
sensus iis repraesentare potuerunt, distinguere; alias enim eorum
opiniones et judicia cum ipso miraculo, prout revera contigit,
confundemus: nec ad haec tantum, sed ne etiam confundamus res,
quae revera contigerunt, cum rebus imaginariis, et quae non nisi
repraesentationes Propheticae fuerunt, eorum opiniones scire refert.
In Scriptura enim multa, ut realia narrantur, et quae etiam realia
|93| esse credebantur, quae tamen non nisi repraesentationes, resque
imaginariae fuerunt; ut quod Deus (summum ens) e coelo descenderit
(vide Exodi cap. 19. vs. 18. et Deut. cap. 5. vs. 19.), et quod
mons Sinai propterea fumabat, quia Deus supra eundem descenderat,
igne circumdatus, quod Elias ad coelum igneo curru, et igneis
equis ascenderit; quae sane omnia non nisi repraesentationes fuerunt,
adaptatae opinionibus eorum, qui eas nobis, ut iis repraesentatae
sunt, nempe ut res actuales, tradiderunt. Omnes enim, qui
aliquantulum supra vulgum sapiunt, sciunt, Deum non habere
dextram, neque sinistram, neque moveri, neque quiescere, neque
in loco, sed absolute infinitum esse, et in eo omnes contineri perfectiones.
Haec, inquam, ii sciunt, qui res ex perceptionibus puri
intellectus judicant, et non prout imaginatio a sensibus externis
afficitur, ut vulgus solet, quod ideo Deum corporeum, et imperium
regium tenentem imaginatur, cujus solium in convexitate coeli supra
stellas esse fingit, quarum a terra distantiam non admodum longam
credit esse. Et his et similibus opinionibus (uti diximus) perplurimi
Scripturae casus adaptati sunt, qui proinde non debent ut
reales a Philosophis accipi. Refert denique ad miracula, ut realiter
contigerint, intelligendum, Hebraeorum phrases et tropos scire;
qui enim ad ipsos non satis attenderit, multa Scripturae affinget miracula,
quae ejus scriptores nunquam enarrare cogitaverunt, adeoque
non tantum res et miracula, prout revera contigerint, sed
mentem etiam authorum sacrorum codicum plane ignorabit. Ex. gr.
Zacharias cap. 14. vers. 7. de quodam bello futuro loquens, ait

et dies erit unicus, Deo tantum notus, non (enim erit) dies
neque nox, tempore autem vespertino lux erit. Quibus verbis magnum
miraculum praedicere videtur, et tamen iis nihil aliud significare
vult, quam quod bellum toto die erit anceps, ejusque eventus Deo
tantum notus, et quod tempore vespertino victoriam adipiscentur;
similibus enim phrasibus victorias et clades nationum praedicere
et scribere solebant Prophetae. Sicuti videmus Esaiam, qui cap. 13.
vastationem Babiloniae sic depingit
quoniam stellae coeli,
|94| ejusque sidera non illuminabunt luce sua, sol in ortu suo tenebrescet, et
luna non emittet splendorem suae lucis: quae sane neminem credere existimo
in vastatione illius imperii contigisse; ut neque etiam ea, quae
mox addit, nempe propterea
caelos [coelos] contremiscere faciam, et terra e suo loco dimovebitur. Sic
etiam Esaias cap. 48. vs. paenult., ut Judaeis significaret, eos Babilonia
Hierosolymam secure redituros, neque in itinere sitim passuros,
ait,
et non sitiverunt, per deserta eos duxit, aquam ex petra iis instillare
fecit, petram rupit, et fluxerunt aquae. His inquam verbis nihil aliud
significare vult, quam quod Judaei fontes in desertis, ut fit, invenient,
quibus sitim suam mitigabunt; nam cum ex consensu Cyri
Hierosolymam petierunt, nulla similia miracula iis contigisse constat;
et ad hunc modum perplurima in Sacris Literis occurrunt, quae
tantum modi loquendi inter Judaeos fuerunt, nec opus est, omnia
hic singulatim recensere; sed tantum hoc in genere notari velim,
Hebraeos his phrasibus non tantum consuevisse ornate, sed etiam
et quidem maxime, devote loqui. Hac enim de causa in
Sacris Literis invenitur, Deo benedicere pro maledicere (vide Lib. I.
Reg. cap. 21. vs. 10. et Job. cap. 2. vs. 9.), et eadem etiam de causa
omnia ad Deum referebant, et ideo Scriptura nihil nisi miracula
narrare videtur, idque, cum de rebus maxime naturalibus loquitur,
cujus rei exempla aliquot jam supra retulimus; quare credendum,
cum Scriptura dicit, Deum cor Pharaonis induravisse, nihil
aliud tum significari, quam quod Pharao fuit contumax. Et cum dicitur
Deum fenestras coeli aperire, nihil aliud significat, quam quod
multa aqua pluerit, et sic alia. Ad haec igitur, et, quod multa admodum
breviter, sine ullis circumstantiis, et fere mutilate narrentur,
si quis probe attenderit, nihil fere in Scriptura reperiet, quod possit
demonstrari lumini naturae repugnare, et contra multa, quae obscurissima
visa sunt, mediocri meditatione intelligere poterit et
facile interpretari. Atque his existimo, me id, quod intenderam,
satis clare ostendisse. Attamen antequam huic capiti finem dem,
aliud adhuc restat, quod hic monere volo; nempe, me alia prorsus
methodo hic circa miracula processisse, quam circa Prophetiam.
|95| De Prophetia enim nihil affirmavi, nisi quod ex fundamentis in Sacris
Literis revelatis concludere potui, at hic praecipua ex solis
principiis lumine naturali notis elicui, quod etiam consulto feci;
quia de Prophetia, quandoquidem ipsa captum humanum superat,
et quaestio mere Theologica est, nihil affirmare, neque etiam scire
poteram, in quo ipsa potissimum constiterit, nisi ex fundamentis
revelatis; atque adeo coactus tum fui historiam Prophetiae concinnare,
et ex ea quaedam dogmata formare, quae me naturam Prophetiae,
ejusque proprietates, quoad fieri potest, docerent. At hic circa
miracula, quia id, quod inquirimus (nempe an concedere possumus,
aliquid in natura contingere, quod ejus legibus repugnet, aut
quod ex iis non posset sequi) philosophicum plane est, nullo simili
indegebam; imo consultius duxi, hanc quaestionem ex fundamentis
lumine naturali cognitis utpote maxime notis enodare. Dico, me
id consultius duxisse: nam eam etiam ex solis Scripturae dogmatibus
et fundamentis facile solvere potueram; quod, ut unicuique
pateat, hic paucis ostendam. Scriptura de natura in genere quibusdam
in locis affirmat, eam fixum atque immutabilem ordinem
servare, ut in Psal. 148. vers. 6. et Jerem. cap. 31. vers. 35. 36. Philosophus
praeterea in suo Eccl. cap. I. vers. 10. clarissime docet, nihil
novi in natura contingere; et vers. 11. 12. hoc idem illustrans,
ait, quod, quamvis aliquando aliquid contingat, quod novum videtur,
id tamen novum non est, sed in saeculis, quae antea fuerunt, et
quorum nulla est memoria, contigit; nam ut ipse ait, antiquorum
nulla est apud hodiernos memoria, nec ulla etiam hodiernorum apud
posteros erit. Deinde cap. 3. vers. 11. dicit, Deum omnia probe in
eorum tempus ordinavisse, et vers. 14. se novisse, ait, quod, quicquid
Deus facit, id in aeternum permanebit, nec ei aliquid addi, nec de
eo aliquid subtrahi posse; quae omnia clarissime docent, naturam
fixum atque immutabilem ordinem servare, Deum omnibus saeculis
nobis notis et ignotis eundem fuisse, legesque naturae adeo perfectas
et fertiles esse, ut iis nihil addi neque detrahi possit, et denique
miracula, non nisi propter hominum ignorantiam, ut aliquid
novi, videri. Haec igitur in Scriptura expresse docentur, at nullibi,
quod in natura aliquid contingat, quod ipsius legibus repugnet, aut
|96| quod ex iis nequeat sequi, adeoque neque etiam Scripturae affingendum.
Ad haec accedit, quod miracula causas et circumstantias
requirant (ut jam ostendimus), et quod non sequantur ex nescio
quo imperio regio, quod vulgus Deo affingit, sed ex imperio et
decreto divino, hoc est (ut etiam ex ipsa Scriptura ostendimus), ex
legibus naturae ejusque ordine, et quod denique miracula etiam a
seductoribus fieri possint, ut convincitur ex cap. 13. Deut. et cap.
24. vers. 24. Matthaei. Ex quibus porro evidentissime sequitur, miracula
res naturales fuisse, atque adeo eadem ita explicanda, ut neque
nova (ut Salomonis verbo utar) neque naturae repugnantia videantur,
sed, si fieri potuit, ad res naturales maxime accedentia, quod ut
facilius ab unoquoque possit fieri, quasdam regulas ex sola Scriptura
petitas tradidi. Attamen, quamvis dicam, Scripturam haec docere,
non tamen intelligo, haec ab eadem doceri tanquam documenta
ad salutem necessaria, sed tantum quod Prophetae haec eadem
uti nos amplexi sunt; quare de his unicuique, prout sibi melius
esse sentiet, ad Dei cultum, et religionem integro animo suscipiendum,
liberum est existimare. Quod etiam Josephus sentit; sic enim
in conclusione Libri II. antiquit. scribit. Nullus vero discredat verbo
miraculi, si antiquis hominibus, et malitia privatis via salutis liquet per
mare facta, sive voluntate Dei, sive sponte revelata: dum et eis, qui cum
Alexandro rege Macedoniae fuerint olim, et antiquitus a resistentibus
Pamphylicum mare divisum sit, et cum aliud iter non esset, transitum
praebuit iis, volente Deo, per eum Persarum destruere principatum; et
hoc confitentur omnes, qui actus Alexandri scripserunt, de his itaque, sicut
placuerit cuilibet, existimet. Haec sunt verba Josephi, ejusque de
fide miraculorum judicium. |97|
~ Omnibus in ore quidem est, Sacram Scripturam verbum
esse Dei, quod homines veram beatitudinem vel salutis
viam docet: Verum re ipsa aliud plane indicant. Vulgus
enim nihil minus curare videtur, quam ex documentis Sacrae
Scripturae vivere, et omnes fere sua commenta pro Dei verbo
venditare videmus, nec aliud studere, quam sub praetextu religionis
caeteros cogere, ut secum sentiant. Videmus, inquam, Theologos
sollicitos plerumque fuisse, quomodo sua figmenta et placita ex Sacris
Literis extorquere possent, et divina authoritate munire, nec
aliud minore cum scrupulo majoreque cum temeritate agere, quam
Scripturas sive Spiritus Sancti mentem interpretari, et si tum eos
aliquid sollicitos habet, non est, quod verentur, ne Spiritui sancto
aliquem errorem affingant, et a via salutis aberrent, sed ne erroris
ab aliis convincantur, atque ita propria eorum sub pedibus jaceat
authoritas, et ab aliis contemnantur. Quod si homines id, quod verbis
de Scriptura testantur, ex vero animo dicerent, tum aliam prorsus
vivendi rationem haberent, neque tot discordiae eorum mentes
agitarent, neque tot odiis certarent, nec tam caeca et temeraria cupiditate
interpretandi Scripturam, novaque in Religione excogitandi
tenerentur: Sed contra nihil tanquam Scripturae doctrinam
amplecti auderent, quod ab ipsa quam clarissime non edocerentur:
et denique sacrilegi illi, qui Scripturam plurimis in locis adulterare
non sunt veriti, a tanto scelere maxime cavissent, manusque sacrilegas
ab iis abstinuissent. At ambitio et scelus tantum tandem
potuerunt, ut religio non tam in obtemperandis Spiritus Sancti
documentis, quam in defendendis hominum commentis sita sit,
imo ut religio non charitate, sed disseminandis discordiis inter homines,
et odio infensissimo, quod falso nomine zeli divini et ardentis
studii adumbrant, propagando contineatur. Ad haec mala
accessit superstitio, quae homines rationem et naturam contemnere
docet, et id tantum admirari ac venerari, quod huic utrique repugnat:
|98| quare non mirum est, quod homines, ut Scripturam magis
admirentur et venerentur, eam ita explicare studeant, ut his, rationi
scilicet et naturae, quam maxime repugnare videatur; ideoque
in Sacris Literis profundissima mysteria latere somniant, et in iis,
hoc est, in absurdis investigandis, caeteris utilibus neglectis, defatigantur,
et quicquid sic delirando fingunt, id omne Spiritui
Sancto tribuunt, et summa vi atque affectuum impetu defendere
conantur. Ita enim cum hominibus comparatum est, ut quicquid
puro intellectu concipiunt, solo intellectu et ratione, quicquid
contra ex animi affectibus opinantur, iisdem etiam defendant. Ut
autem ab his turbis extricemur, et mentem a praejudiciis theologicis
liberemus, nec temere hominum figmenta pro divinis documentis
amplectamur, nobis de vera methodo Scripturam interpretandi
agendum est, et de eadem disserendum: hac enim ignorata nihil
certo scire possumus, quid Scriptura, quidve Spiritus Sanctus
docere vult. Eam autem, ut hic paucis complectar, dico methodum
interpretandi Scripturam haud differre a methodo interpretandi
naturam, sed cum ea prorsus convenire. Nam sicuti methodus
interpretandi naturam in hoc potissimum consistit, in concinnanda
scilicet historia naturae, ex qua, utpote ex certis datis, rerum
naturalium definitiones concludimus: sic etiam ad Scripturam
interpretandam necesse est ejus sinceram historiam adornare, et ex ea
tanquam ex certis datis et principiis mentem authorum Scripturae
legitimis consequentiis concludere: sic enim unusquisque (si nimirum
nulla alia principia, neque data ad interpretandam Scripturam
et de rebus, quae in eadem continentur, disserendum, admiserit,
nisi ea tantummodo, quae ex ipsa Scriptura ejusque historia depromuntur)
sine ullo periculo errandi semper procedet, et de iis, quae
nostrum captum superant, aeque secure disserere poterit, ac de iis,
quae lumine naturali cognoscimus. Sed ut clare constet, hanc viam
non tantum certam, sed etiam unicam esse, eamque cum methodo
interpretandi naturam convenire, notandum, quod Scriptura de
rebus saepissime agit, quae ex principiis lumine naturali notis deduci
nequeunt; ejus enim maximam partem historiae et revelationes
componunt: at historiae miracula potissimum continent, hoc
|99| est (ut in superiore Capite ostendimus) narrationes rerum insolitarum
naturae, opinionibus et judiciis historicorum, qui eas scripserunt,
accommodatas; revelationes autem opinionibus etiam
Prophetarum accommodatae sunt, ut in secundo Cap. ostendimus,
et ipsae revera captum humanum superant. Quare cognitio horum
omnium, hoc est, omnium fere rerum, quae in Scriptura continentur,
ab ipsa Scriptura sola peti debet: sicuti cognitio naturae ab
ipsa natura. Quod ad documenta moralia, quae etiam in Bibliis
continentur, attinet, etsi ipsa ex notionibus communibus demonstrari
possunt, non potest tamen ex iisdem demonstrari, Scripturam
eadem docere, sed hoc ex sola ipsa Scriptura constare potest.
Imo si sine praejudicio Scripturae divinitatem testari volumus,
nobis ex eadem sola constare debet, ipsam vera documenta moralia
docere; ex hoc enim solo ejus divinitas demonstrari potest:
nam certitudinem Prophetarum ex hoc praecipue constare ostendimus,
quod Prophetae animum ad aequum et bonum inclinatum
habebant. Quare hoc idem etiam nobis constare debet, ut fidem
ipsis possimus habere. Ex miraculis autem Dei divinitatem non
posse convinci, jam etiam demonstravimus, ut jam taceam, quod
etiam a Pseudo-propheta fieri poterant. Quare Scripturae divinitas
ex hoc solo constare debet, quod ipsa veram virtutem doceat.
Atqui hoc ex sola Scriptura constare potest. Quod si non posset
fieri, non sine magno praejudicio eandem amplecteremur, et de
ejus divinitate testaremur. Tota itaque Scripturae cognitio ab ipsa
sola peti debet. Denique Scriptura rerum, de quibus loquitur, definitiones
non tradit, ut nec etiam natura. Quare quemadmodum
ex diversis naturae actionibus definitiones rerum naturalium concludendae
sunt, eodem modo hae ex diversis narrationibus, quae de
unaquaque re in Scriptis occurrunt, sunt eliciendae. Regula igitur
universalis interpretandi Scripturam est, nihil Scripturae tanquam
ejus documentum tribuere, quod ex ipsius historia quam maxime
perspectum non habeamus. Qualis autem ejus historia debeat esse, et
quae potissimum enarrare, hic jam dicendum.
~ Nempe I. continere debet naturam et proprietates linguae, qua
libri Scripturae scripti fuerunt, et quam eorum Authores loqui solebant.
|100| Sic enim omnes sensus, quos una quaeque oratio ex communi
loquendi usu admittere potest, investigare poterimus. Et quia
omnes tam Veteris, quam Novi Testamenti scriptores Hebraei fuerunt,
certum est, Historiam linguae Hebraicae prae omnibus necessariam
esse, non tantum ad intelligentiam librorum Veteris Testamenti,
qui hac lingua scripti sunt, sed etiam Novi; nam quamvis
aliis linguis vulgati fuerint, Hebraizant tamen.
~ II. Sententias uniuscujusque libri colligere debet, easque ad
summa capita redigere, ut sic omnes, quae de eadem re reperiuntur,
in promtu habere possimus: deinde eas omnes, quae ambiguae
vel obscurae sunt, vel quae invicem repugnare videntur,
notare. Atque eas sententias hic obscuras aut claras voco, quarum
sensus ex contextu orationis facile vel difficulter elicitur,
at non quatenus earum veritas facile vel difficulter ratione percipitur.
De solo enim sensu orationum, non autem de earum veritate
laboramus. Quin imo apprime cavendum est, quamdiu
sensum Scripturae quaerimus, ne ratiocinio nostro, quatenus principiis
naturalis cognitionis fundatum est (ut jam taceam praejudicia),
praeoccupemur; sed ne verum sensum cum rerum veritate
confundamus, ille ex solo linguae usu erit investigandus, vel ex ratiocinio,
quod nullum aliud fundamentum agnoscit, quam Scripturam.
Quae omnia, ut clarius intelligantur, exemplo illustrabo:
Hae Mosis sententiae, quod Deus sit ignis, et quod Deus sit zelotypus,
quam clarissimae sunt, quamdiu ad solam verborum significationem
attendimus, ideoque eas etiam inter claras repono, tametsi
respectu veritatis et rationis obscurissimae sunt; imo quamvis earum
literalis sensus lumini naturali repugnet, nisi etiam principiis
et fundamentis ex historia Scripturae petitis clare opponatur, is
sensus, nempe literalis, erit tamen retinendus; et contra, si hae
sententiae ex literali earum interpretatione principiis ex Scriptura
petitis reperirentur repugnare, quanquam cum ratione maxime
convenirent, aliter tamen (metaphorice scilicet) essent interpretandae.
Ut itaque sciamus, an Moses crediderit, Deum esse ignem,
an secus, nullo modo id concludendum est ex eo, quod haec opinio
cum ratione conveniat, aut quod ei repugnet, sed tantum ex
|101| aliis ipsius Mosis sententiis. Videlicet quoniam Moses plurimis in
locis clare etiam docet, Deum nullam habere similitudinem cum
rebus visibilibus, quae in coelis, in terra, aut in aqua sunt, hinc
concludendum, hanc sententiam, aut illas omnes metaphorice esse
explicandas. At quia a literali sensu, quam minime fieri potest,
est recedendum, ideo prius quaerendum, num haec unica sententia,
Deus est ignis, alium praeter literalem sensum admittat, hoc est, an
nomen ignis aliud quam naturalem ignem significet. Quod si non
reperiatur ex usu linguae aliud significare, nullo etiam alio modo
interpretanda esset haec sententia, quantumvis rationi repugnans;
sed contra reliquae omnes, quamvis rationi consentaneae, huic tamen
essent accommodandae. Quod si nec hoc etiam ex usu linguae
posset fieri, tum hae sententiae irreconciliabiles essent, ac proinde
de iis judicium erit suspendendum. Sed quia nomen ignis pro ira et
zelotypia etiam sumitur (vide Jobi cap. 31. vs. 12.), hinc facile
Mosis sententiae reconciliantur, atque legitime concludimus, duas
has sententias, Deus est ignis, et Deus est zelotypus, unam eandemque
esse sententiam. Porro quoniam Moses clare docet, Deum
esse zelotypum, nec ullibi docet, Deum carere passionibus sive animi
pathematis, hinc plane concludendum, Mosem hoc ipsum credidisse
aut saltem docere voluisse, quantumvis hanc sententiam rationi
repugnare credamus. Nam, ut jam ostendimus, nobis non licet
ad dictamina nostrae rationis, et ad nostras praeconceptas opiniones
mentem Scripturae torquere, sed tota Bibliorum cognitio ab
iisdem solis est petenda.
~ III. Denique enarrare debet haec historia casus omnium librorum
Prophetarum, quorum memoria apud nos est; videlicet vitam,
mores, ac studia authoris uniuscujusque libri, quisnam fuerit,
qua occasione, quo tempore, cui, et denique qua lingua scripserit.
Deinde uniuscujusque libri fortunam: nempe quomodo prius acceptus
fuerit, et in quorum manus inciderit, deinde quot ejus variae
lectiones fuerint, et quorum concilio inter sacros acceptus fuerit, et
denique quomodo omnes libri, quos omnes jam sacros esse fatentur,
in unum corpus coaluerint. Haec omnia inquam historia Scripturae
continere debet. Nam ut sciamus, quaenam sententiae tanquam
|102| leges proferantur, quaenam vero tanquam documenta moralia, refert
scire vitam, mores, ac studia authoris; adde quod eo facilius
verba alicujus explicare possumus, quo ejus genium et ingenium
melius noverimus. Deinde ne documenta aeterna cum iis, quae ad
tempus tantum, vel paucis solummodo ex usu poterant esse, confundamus,
refert etiam scire, qua occasione, quo tempore et cui
nationi, aut saeculo omnia documenta scripta fuerunt. Refert denique
reliqua, quae praeterea diximus, scire, ut praeter libri cujusque authoritatem
etiam sciamus, num ab adulterinis manibus conspurcari
potuerit, an minus; num errores irrepserint, num a viris satis peritis
et fide dignis correcti fuerint. Quae omnia scitu admodum
necessaria sunt, ut ne caeco impetu correpti, quicquid nobis
obtruditur, sed tantum id, quod certum et indubitatum est, amplectamur.
~ Jam postquam hanc historiam Scripturae habuerimus, et firmiter
decreverimus, nihil tanquam doctrinam Prophetarum certo statuere,
quod ex hac historia non sequatur, aut quam clarissime eliciatur,
tum tempus erit, ut ad mentem Prophetarum et Spiritus
Sancti investigandam nos accingamus. Sed ad hoc etiam methodus
et ordo requiritur similis ei, quo ad interpretationem naturae
ex ipsius historia utimur. Sicuti enim in scrutandis rebus naturalibus
ante omnia investigare conamur res maxime universales et
toti naturae communes, videlicet motum et quietem, eorumque
leges et regulas, quas natura semper observat, et per quas continuo
agit, et ex his gradatim ad alia minus universalia procedimus;
sic etiam ex historia Scripturae id primum quaerendum, quod universalissimum,
quodque totius Scripturae basis et fundamentum
est, et quod denique in ipsa tanquam aeterna et omnibus mortalibus
utilissima doctrina ab omnibus Prophetis commendatur. Exempli
gratia, quod Deus unicus et omnipotens existit, qui solus est
adorandus, et qui omnes curat, eosque supra omnes diligit, qui
ipsum adorant, et proximum tanquam semet ipsos amant etc. Haec
et similia, inquam, Scriptura ubique tam clare, tamque expresse
docet, ut nullus unquam fuerit, qui de ejus sensu circa haec ambegerit.
Quid autem Deus sit, et qua ratione res omnes videat, iisque
|103| provideat, haec et similia Scriptura ex professo, et tanquam
aeternam doctrinam non docet: Sed contra Prophetas ipsos circa
haec non convenisse jam supra ostendimus; adeoque de similibus
nihil tanquam doctrinam Spiritus Sancti statuendum, tametsi lumine
naturali optime determinari possit. Hac igitur universali Scripturae
doctrina probe cognita procedendum deinde est ad alia minus
universalia, et quae tamen communem usum vitae spectant, quaeque
ex hac universali doctrina tanquam rivuli derivantur; uti sunt
omnes verae virtutis actiones particulares externae, quae non nisi data
occasione exerceri possunt; et quicquid circa haec obscurum sive
ambiguum in Scriptis reperiatur, ex doctrina Scripturae universali
explicandum et determinandum est: si quae autem invicem contraria
reperiantur, videndum, qua occasione, quo tempore, vel cui
scripta fuerint. Ex. gr. cum Christus dicit, beati lugentes, quoniam
consolationem accipient, ex hoc Textu nescimus, quales lugentes intelligat;
sed quia postea docet, ut de nulla re simus solliciti, nisi de
solo regno Dei ejusque justitia, quod ut summum bonum commendat
(vide Matth. cap. 6. vers. 33.), hinc sequitur, eum per lugentes
eos tantum intelligere, qui lugent regnum Dei et justitiam ab hominibus
neglectam: hoc enim tantum lugere possunt ii, qui nihil
nisi regnum divinum, sive aequitatem amant, et reliqua fortunae plane
contemnunt. Sic etiam, cum ait, sed ei, qui percutit te supra maxillam
tuam dextram, obverte illi etiam alteram, et quae deinde sequuntur.
Si haec Christus tanquam Legislator judices juberet, legem Mosis
hoc praecepto destruxisset; quod tamen contra aperte monet (vide
Matth. cap. 5. vers. 17.); quare videndum, quisnam haec dixit, quibus
et quo tempore. Nempe Christus dixit, qui non tanquam legislator
leges instituebat, sed ut doctor documenta docebat, quia (ut supra
ostendimus) non tam actiones externas, quam animum corrigere
voluit. Deinde haec hominibus oppressis dixit, qui vivebant in republica
corrupta, et ubi justitia prorsus negligebatur, et cujus ruinam
prope instare videbat. Atqui hoc idem ipsum, quod hic Christus instante
Urbis ruina docet, Jeremiam etiam in prima Urbis vastatione,
simili nimirum tempore, docuisse videmus (vide Lament. cap. 3. lit.
Tet, et Jot.); quare cum hoc non, nisi tempore oppressionis, docuerint
|104| Prophetae, nec id ullibi tanquam lex prolatum sit, et contra
Moses (qui non tempore oppressionis scripsit, sed (et hoc nota) de
instituenda bona republica laboravit), quamvis etiam vindictam et
odium in proximum damnaverit, tamen jusserit oculum pro oculo
solvere; hinc clarissime sequitur ex ipsis solis Scripturae fundamentis,
hoc Christi et Jeremiae documentum de toleranda injuria, et impiis
in omnibus concedendo, locum tantum habere in locis, ubi justitia
neglegitur et temporibus oppressionis, non autem in bona republica:
quinimo in bona republica, ubi justitia defenditur, tenetur unusquisque,
si se vult perhiberi justum, injurias coram judice exigere
(vide Levit. cap. 5. vers. I.) non propter vindictam (vide Levit.
cap. 19. vers. 17. 18.), sed animo justitiam legesque Patriae defendendi,
et ut ne malis expediat esse malos. Quae omnia etiam cum ratione
naturali plane conveniunt. Ad hunc modum alia plura possem adferre
exempla, sed haec sufficere arbitror ad meam mentem, et utilitatem
hujus methodi explicandam, quod impraesentiarum tantum
curo. At hucusque eas tantum Scripturae sententias investigare docuimus,
quae usum vitae spectant, et quae propterea facilius investigari
queunt; nam revera de iis nulla inter Scriptores Bibliorum unquam
fuit controversia. Reliqua autem, quae in Scriptis occurrunt,
quaeque solius sunt speculationis, non tam facile indagari possunt;
via enim ad haec angustior est; nam quandoquidem in rebus speculativis
(ut jam ostendimus) Prophetae inter se dissentiebant, et rerum
narrationes maxime accommodatae sunt uniuscujusque aevi praejudiciis,
minime nobis licet mentem unius Prophetae ex locis clarioribus
alterius concludere, neque explicare, nisi evidentissime
constet, eos unam eandemque fovisse sententiam. Quomodo igitur
mens Prophetarum in similibus sit ex historia Scripturae eruenda,
paucis jam exponam. Nempe circa haec etiam a maxime universalibus
incipiendum, inquirendo scilicet ante omnia ex sententiis
Scripturae maxime claris, quid sit Prophetia sive revelatio,
et qua in re potissimum consistat. Deinde quid sit miraculum, et
sic porro res maxime communes: dehinc ad opiniones uniuscujusque
Prophetae descendendum; et ex his tandem ad sensum uniuscujusque
revelationis sive Prophetiae, historiae, et miraculi
|105| procedendum. Qua autem cautione utendum sit, ne in his mentem
Prophetarum et Historicorum cum mente Spiritus Sancti, et rei veritate
confundamus, supra suis in locis multis exemplis ostendimus;
quare de his non necesse habeo prolixius agere; hoc tamen circa
sensum revelationum notandum, quod haec methodus tantum investigare
docet id, quod revera Prophetae viderint aut audiverint,
non autem quid illis hieroglyphicis significare aut repraesentare voluerint;
hoc enim hariolari possumus, non autem ex Scripturae fundamentis
certo deducere. Ostendimus itaque rationem interpretandi
Scripturam, et simul demonstravimus hanc unicam et certiorem
esse viam ad ejus verum sensum investigandum. Fateor quidem, eos
de eodem certiores esse, si qui sunt, qui certam ejus traditionem,
sive veram explicationem ab ipsis Prophetis acceptam habent, ut
Pharisaei autumant, vel si qui Pontificem habent, qui circa interpretationem
Scripturae errare non potest, quod Catholici Romani jactant.
Attamen quandoquidem nec de hac traditione, nec de Pontificis
authoritate possumus esse certi, nihil etiam certi super his
fundare possumus; hanc enim antiquissimi Christianorum, illam
autem antiquissimae Judaeorum Sectae negaverunt; et si deinde at
seriem annorum attendamus (ut jam alia taceam), quam Pharisaei
acceperunt a suis Rabinis, qua hanc traditionem ad Mosen usque
proferunt, eam falsam esse reperiemus, quod alio in loco ostendo.
Quare talis traditio nobis admodum debet esse suspecta; et quanquam
nos in nostra Methodo Judaeorum traditionem aliquam, ut incorruptam,
cogimur supponere, nempe significationem verborum
linguae Hebraicae, quam ab iisdem accepimus, de illa tamen dubitamus,
de hac autem minime. Nam nemini unquam ex usu esse potuit,
alicujus verbi significationem mutare, at quidem non raro sensum
alicujus orationis. Quin et factu difficillimum est; nam qui verbi
alicujus significationem conaretur mutare, cogeretur simul omnes
authores, qui illa lingua scripserunt, et illo verbo in recepta sua significatione
usi sunt, ex ingenio vel mente uniuscujusque explicare,
vel summa cum cautione depravare. Deinde vulgus linguam cum
doctis servat, sensus autem orationum et libros docti tantum; ac
proinde facile possumus concipere, doctos sensum orationis alicujus
|106| libri rarissimi, quem in sua potestate habuerunt, mutare vel corrumpere
potuisse, non autem verborum significationem: adde quod
si quis alicujus verbi significationem, cui consuevit, in aliam mutare
velit, non poterit sine difficultate id imposterum et inter loquendum
et scribendum observare. Ex his itaque et aliis rationibus facile
nobis persuademus, nemini in mentem venire potuisse, linguam aliquam
corrumpere; at quidem saepe mentem alicujus Scriptoris, ejus
orationes mutando, vel easdem perperam interpretando. Cum itaque
haec nostra methodus (quae in eo fundatur, ut cognitio Scripturae
ab eadem sola petatur) unica et vera sit, quicquid ipsa praestare non
poterit ad integram Scripturae cognitionem acquirendam, de eo
plane desperandum. Quid autem ipsa difficultatis habeat, vel quid
in ipsa desiderandum, ut ad integram et certam Sacrorum Codicum
cognitionem nos ducere possit, hic jam dicendum. Magna imprimis
in hac methodo oritur difficultas ex eo, quod linguae Hebraicae
integram cognitionem exigit. At haec unde jam petenda? antiqui
linguae Hebraicae cultores nihil posteritati de fundamentis et doctrina
hujus linguae reliquerunt: nos saltem ab iisdem nihil prorsus
habemus: non ullum Dictionarium, neque Grammaticam, neque
Rhetoricam: Hebraea autem natio omnia ornamenta, omneque decus
perdidit (nec mirum, postquam tot clades et persecutiones passa
est) nec nisi pauca quaedam fragmenta linguae et paucorum librorum
retinuit; omnia enim fere nomina fructuum, avium, piscium,
et permulta alia temporum injuria periere. Significatio deinde multorum
nominum, et verborum, quae in Bibliis occurrunt, vel prorsus
ignoratur, vel de eadem disputatur. Cum haec omnia, tum praecipue
hujus linguae phraseologiam desideramus; ejus enim phrases
et modos loquendi, Hebraeae nationi peculiares, omnes fere tempus
edax ex hominum memoria abolevit. Non itaque semper poterimus,
ut desideramus, omnes uniuscujusque orationis sensus, quos ipsa
ex linguae usu admittere potest, investigare, et multae occurrent orationes,
quamvis notissimis vocibus expressae, quarum tamen sensus
obscurissimus erit, et plane imperceptibilis. Ad haec, quod scilicet
linguae Hebraeae perfectam historiam non possumus habere, accedit
ipsa hujus linguae constitutio et natura; ex qua tot oriuntur ambiguitates,
|107| ut impossibile sit, talem invenire methodum, quae verum sensum
omnium orationum Scripturae certo doceat investigare. Nam
praeter ambiguitatum causas omnibus linguis communes, quaedam
aliae in hac lingua dantur, ex quibus permultae nascuntur ambiguitates:
eas hic notare, operae pretium duco.
~ Prima oritur in Bibliis saepe ambiguitas, et orationum obscuritas
ex eo, quod literae ejusdem organi unae pro aliis sumantur: Dividunt
scilicet Hebraei omnes Alphabeti literas in quinque classes, propter
quinque oris instrumenta, quae pronunciationi inserviunt, nempe labia,
lingua, dentes, palatum et guttur. Ex. gr. Alpha,
Ghet, Hgain, He gutturales vocantur, et sine ullo discrimine, nobis
saltem noto, una pro alia usurpatur. Nempe el, quod significat
ad, sumitur saepe pro hgal, quod significat super, et viceversa. Unde
fit, ut omnes orationis partes saepe vel ambiguae reddantur, vel
tanquam voces, quae nullam habent significationem.
~ Secunda deinde oritur orationum ambiguitas ex multiplici conjunctionum
et adverbiorum significatione. Ex. gr. vau promiscue
inservit ad conjungendum et disjungendum, significat et, sed, quia,
autem, tum. ki septem aut octo habet significationes; nempe, quia,
quamvis, si, quando, quemadmodum, quod, combustio etc. Et sic fere
omnes particulae.
~ Tertia est, et quae multarum ambiguitatum fons est, quia verba in
Indicativo carent Praesenti, Praeterito Imperfecto, Plusquam perfecto,
Futuro perfecto et aliis in aliis linguis usitatissimis; in Imperativo
autem et Infinitivo omnibus, praeter Praesens, et in Subjunctivo
omnibus absolute carent. Et quamvis haec omnia Temporum
et Modorum defecta certis regulis ex fundamentis linguae deductis
facile imo summa cum elegantia suppleri possent, Scriptores tamen
antiquissimi eas plane neglexerunt, et promiscue tempus Futurum
pro Praesenti et Praeterito, et contra Praeteritum pro Futuro, et
praeterea Indicativum pro Imperativo et Subjunctivo usurpaverunt,
idque non sine magna amphibolia orationum.
Praeter has tres ambiguitatum
linguae Hebraicae causas, duae adhuc aliae supersunt notandae,
quarum unaquaeque longe majoris est momenti. Harum
prima est, quod Hebraei literas vocales non habent. Secunda,
|108| quod nullis signis orationes distinguere solebant, neque exprimere
sive intendere: et quamvis haec duo, vocales scilicet et signa, punctis
et accentibus suppleri soleant, eis tamen acquiescere non possumus,
quandoquidem a posterioris aevi hominibus, quorum authoritas
apud nos nihil debet valere, inventa et instituta sunt: antiqui
autem sine punctis (hoc est sine vocalibus et accentibus) scripserunt
(ut ex multis testimoniis constat). Posteri vero, prout iis Biblia
interpretari visum est, haec duo addiderunt; quare accentus et puncta,
quae jam habemus, merae hodiernorum interpretationes sunt,
nec plus fidei neque authoritatis merentur, quam reliquae authorum
explicationes. Qui autem hoc ignorant, nesciunt, qua ratione
author, qui Epistolam ad Hebraeos scripsit, excusandus sit,
quod cap. II. vers. 21. interpretatus est textum Geneseos cap. 47.
vers. 31. longe aliter, quam in punctato Hebraeo textu habetur,
quasi Apostolus sensum Scripturae a Punctistis discere debuerit.
Mihi sane punctistae potius culpandi videntur, quod ut unusquisque
videat, et simul quod haec discrepantia a solo vocalium defectu
orta est, utramque interpretationem hic ponam. Punctistae, suis
punctis scilicet, interpretati sunt, et incurvavit se Israël supra, vel
(mutando Hgain in Aleph, in literam scilicet ejusdem organi)
versus caput lecti: Author autem Epistolae, et incurvavit se Israël supra
caput bacilli, legendo nimirum mate, loco quod alii mita,
quae differentia a solis vocalibus oritur. Jam quandoquidem in illa
narratione de sola senectute Jacobi, non autem, ut in sequenti Capite,
de ipsius morbo agitur, magis vero simile videtur, mentem historici
fuisse, quod Jacobus supra caput bacilli (quo nimirum senes
provectissimae aetatis ad se sustinendum indigent), non autem lecti,
se incurvaverit, praecipue cum hoc modo non necesse sit, ullam literarum
subalternationem supponere. Atque hoc exemplo non tantum
volui locum istum Epistolae ad Hebraeos cum textu Geneseos
reconciliare, sed praecipue ostendere, quam parum fidei hodiernis
punctis et accentibus sit habendum: atque adeo qui Scripturam sine
ullo praejudicio interpretari vult, de hisce dubitare tenetur et de integro
examinare.
~ Ex hac igitur (ut ad nostrum propositum revertamur) linguae Hebraeae
|109| constitutione et natura facile unusquisque conjicere potest, tot
debere oriri ambiguitates, ut nulla possit dari methodus, qua eae
omnes determinari queant. Nam nihil est, quod speramus, ex mutua
orationum collatione (quam unicam esse viam ostendimus ad verum
sensum ex multis, quos una quaeque oratio ex usu linguae admittere
potest, eruendum) hoc posse absolute fieri; cum quia haec orationum
collatio, non nisi casu, orationem aliquam illustrare potest,
quandoquidem nullus Propheta eo fine scripsit, ut verba alterius
aut sua ipsa ex professo explicaret; tum etiam quia mentem unius
Prophetae, Apostoli etc. ex mente alterius concludere non possumus,
nisi in rebus usum vitae spectantibus, ut jam evidenter ostendimus;
at non, cum de rebus speculativis loquuntur, sive cum miracula
aut historias narrant. Possum hoc praeterea, nempe quod
multae orationes inexplicabiles in S. Scriptis occurrunt, quibusdam
exemplis ostendere, sed impraesentiarum iis lubentius supersedeo,
et ad reliqua, quae supersunt, notanda, quid scilicet haec vera methodus
Scripturam interpretandi difficultatis adhuc habeat, vel
quid in ipsa desideretur, pergam.
~ Oritur in hac methodo alia praeterea difficultas ex eo, quod ipsa
historiam casuum omnium librorum Scripturae exigit, cujus maximam
partem ignoramus; multorum enim librorum authores, vel (si
mavis) Scriptores vel prorsus ignoramus, vel de iisdem dubitamus,
ut in sequentibus fuse ostendam. Deinde neque etiam scimus,
qua occasione, neque quo tempore hi libri, quorum Scriptores
ignoramus, scripti fuerunt. Nescimus praeterea, in quorum manus
libri omnes inciderint, neque in quorum exemplaribus tot variae
lectiones repertae sint, nec denique an non plures aliae fuerint
apud alios lectiones. Quid autem haec omnia scire referat, suo in
loco breviter indicavi, quaedam tamen ibi consulto omisi, quae
jam hic veniunt consideranda. Si quem librum res incredibiles aut
imperceptibiles continentem, vel terminis admodum obscuris
scritpum, legimus, neque ejus authorem novimus, neque etiam quo
tempore et qua occasione scripserit, frustra de ejus vero sensu certiores
fieri conabimur. His enim omnibus ignoratis, minime scire
possumus, quid author intenderit, aut intendere potuerit: cum contra
|110| his probe cognitis nostras cogitationes ita determinamus, ut
nullo praejudicio praeoccupemur, ne scilicet authori, vel ei, in cujus
gratiam author scripsit, plus minusve justo tribuamus, et ne de
ullis aliis rebus cogitemus, quam de iis, quas author in mente habere
potuerit, vel quas tempus et occasio exegerit. Quod quidem
omnibus constare existimo. Saepissime enim contingit, ut consimiles
historias in diversis libris legamus, de quibus longe diversum
judicium facimus, pro diversitate scilicet opinionum, quas de
scriptoribus habemus. Scio, me olim in libro quodam legisse, virum,
cui nomen erat Orlandus furiosus, monstrum quoddam alatum
in aëre agitare solere, et quascunque volebat regiones supervolare,
ingentem numerum hominum, et gigantum solum trucidare,
et alia hujusmodi phantasmata, quae ratione intellectus plane imperceptibilia
sunt. Huic autem consimilem historiam in Ovidio de
Perseo legeram, et aliam denique in libris Judicum, et Regum de
Samsone (qui solus et inermis millia hominum trucidavit) et de
Elia, qui per aëra volitabat, et tandem igneis equis et curru coelum
petiit. Hae, inquam, consimiles plane historiae sunt, attamen
longe dissimile judicium de unaquaque facimus: nempe primum
non nisi nugas scribere voluisse, secundum autem res politicas, tertium
denique sacras, hocque nulla alia de causa nobis persuademus,
quam propter opiniones, quas de earum scriptoribus habemus.
Constat itaque, notitiam authorum, qui res obscuras aut intellectu
imperceptibiles scripserunt, apprime necessariam esse, si
eorum scripta interpretari volumus; iisdem etiam de causis, ut ex
variis obscurarum historiarum lectionibus veras eligere possemus,
necesse est scire, in quorum exemplari variae hae lectiones repertae
sint, et an non plures aliae apud alios majoris authoritatis viros unquam
fuerint inventae.
~ Alia denique difficultas quosdam libros Scripturae ex hac methodo
interpretandi in eo est, quod eos eadem lingua, qua primum
scripti fuerunt, non habeamus. Euangelium enim secundum Matthaeum,
et sine dubio etiam Epistola ad Hebraeos Hebraice ex communi
opinione scripta sunt, quae tamen non extant. De libro autem
Jobi dubitatur, qua lingua scriptus fuerit. Aben Hezra in suis
|111| commentariis affirmat, eum ex alia lingua in Hebraeam translatum
fuisse, et hanc esse ejus obscuritatis causam. De libris apocryphis
nihil dico, quandoquidem longe dissimilis sunt authoritatis. Atque
hae omnes hujus methodi interpretandi Scripturam ex ipsius,
quam habere possumus, historia difficultates sunt, quas enarrare
susceperam, quasque ego adeo magnas existimo, ut affirmare non
dubitem, nos verum Scripturae sensum plurimis in locis vel ignorare,
vel sine certitudine hariolari. Verum enimvero hoc iterum contra
notandum venit, has omnes difficultas [difficultates] impedire tantum posse,
quominus mentem Prophetarum assequamur circa res imperceptibiles,
et quas tantum imaginari, at non circa res, quas et intellectu
assequi, et quarum clarum possumus facile formare conceptum: res
enim, quae sua natura facile percipiuntur, nunquam tam obscure dici
possunt, quin facile intelligantur, juxta illud proverbium, intelligenti
dictum sat est. Euclides, qui non nisi res admodum simplices
et maxime intelligibiles scripsit, facile ab unoquoque in quavis lingua
explicatur; non enim ut ejus mentem assequamur, et de vero
ejus sensu certi simus, opus est integram linguae, qua scripsit, cognitionem
habere, sed tantum admodum communem et fere puerilem,
non vitam, studia, et mores authoris scire, neque qua lingua, cui,
neque quando scripserit, non libri fortunam neque varias ejus
lectiones, nec quomodo, nec denique quorum concilio acceptus
fuerit. Et quod hic de Euclide, id de omnibus, qui de rebus sua
natura perceptibilibus scripserunt, dicendum;
adeoque concludimus,
nos mentem Scripturae circa documenta moralia ex ipsius,
quam habere possumus, historia facile posse assequi, et de vero
ejus sensu esse certos. Verae enim pietatis documenta verbis
usitatissimis exprimuntur, quandoquidem admodum communia,
nec minus simplicia, et intellectu facilia sunt; et quia vera salus
et beatitudo in vera animi acquiescentia consistit, et nos in iis tantum
vere acquiescimus, quae clarissime intelligimus, hinc evidentissime
sequitur, nos mentem Scripturae circa res salutares, et ad beatitudinem
necessarias certo posse assequi; quare non est, cur de reliquis
simus adeo solliciti: reliqua enim, quandoquidem ea ut plurimum
ratione et intellectu complecti non possumus, plus curiositatis quam
|112| utilitatis habent. His existimo me veram methodum Scripturam interpretandi
ostendisse, meamque de eadem sententiam satis explicasse.
Praeterea non dubito, quin unusquisque jam videat, hanc
methodum nullum lumen praeter ipsum naturale exigere. Hujus
enim luminis natura et virtus in hoc potissimum consistit, quod res
scilicet obscuras ex notis, aut tanquam notis datis, legitimis consequentiis
deducat atque concludat, nec aliud est, quod haec nostra
methodus exigit: et quamvis concedamus, eandem non sufficere
ad omnia, quae in Bibliis occurrunt, certo investigandum, id tamen
non ex ipsius defectu oritur, sed ex eo, quod via, quam veram et
rectam esse docet, nunquam fuerit culta, nec ab hominibus trita,
adeoque successu temporis admodum ardua et fere invia facta sit,
ut ex ipsis difficultatibus, quas retuli, clarissime constare puto. Superest
jam discrepantium a nobis sententias examinare. Quae hic primum
examinanda venit, eorum est sententia, qui statuunt lumen
naturale non habere vim ad Scripturam interpretandam, sed ad hoc
maxime requiri lumen supernaturale; quid autem hoc lumen praeter
naturale sit, ipsis explicandum relinquo. Ego saltem nihil aliud possum
conjicere, quam quod ipsi obscurioribus terminis etiam voluerunt
fateri, se de vero Scripturae sensu ut plurimum dubitare: si
enim ad eorum explicationes attendimus, eas nihil supra naturale
continere, imo nihil nisi meras conjecturas esse reperiemus. Conferantur,
si placet, cum explicationibus eorum, qui ingenue fatentur,
se nullum lumen praeter naturale habere, et plane consimiles
reperientur, humanae scilicet, diu cogitatae, et cum labore inventae:
quod autem ajunt lumen naturale ad hoc non sufficere, falsum
esse constat, tum ex eo, quod jam demonstravimus, quod difficultas
interpretandi Scripturam nulla orta est defectu virium luminis
naturalis, sed tantum ex hominum socordia (ne dicam malitia), qui
historiam Scripturae, dum eam concinnare poterant, neglexerunt:
tum etiam ex hoc, quod (ut omnes, ni fallor, fatentur) hoc lumen
supranaturale donum sit divinum fidelibus tantum concessum. At
Prophetae et Apostoli non fidelibus tantum, sed maxime infidelibus
et impiis praedicare solebant, quique adeo apti erant ad mentem
Prophetarum et Apostolorum intelligendam. Alias visi essent
|113| Prophetae et Apostoli puerulis et infantibus praedicare, non viris
ratione praeditis: et frustra Moses leges praescripsisset, si ipsae non
nisi a fidelibus, qui nulla indigent lege, intelligi poterant. Quare
qui lumen supranaturale quaerunt ad mentem Prophetarum et
Apostolorum intelligendam, ii sane lumine naturali indigere videntur;
longe igitur abest, ut tales donum divinum supranaturale
habere existimem. Maimonidae alia plane fuit sententia: sensit
enim unumquemque Scripturae locum varios, imo contrarios sensus
admittere, nec nos de vero ullius esse certos, nisi sciamus locum
illum, prout illum interpretamur, nihil continere, quod cum ratione
non conveniat, aut quod ei repugnet; si enim rationi ex ipsius
literali sensu reperiatur repugnare, quantumvis ipse clarus videatur,
locum tamen aliter interpretandum censet, atque hoc cap. 25.
part. 2. libr. More Nebuchim quam clarissime indicat; ait enim,







Scito, quod non fugimus dicere mundum fuisse ab aeterno propter textus,
qui in Scriptura occurrunt de creatione mundi. Nam textus, qui docent
mundum esse creatum, non plures sunt iis, qui docent Deum esse corporeum;
nec aditus ad eos explicandum, qui in hac materia de mundi
creatione reperiuntur, nobis interclusi sunt, nec etiam impediti, sed
ipsos explicare potuissemus, sicut fecimus, cum corporeitatem a Deo removimus;
et forte hoc multo facilius factu esset, et magis commode
potuissemus eos explicare et mundi aeternitatem statuminare, quam cum
explicuimus Scripturas, ut removeremus Deum benedictum esse corporeum:
at ut hoc non facerem et ne hoc credam (mundum scilicet
esse aeternum) duae causae me movent, I. quia clara demonstratione constat
Deum non esse corporeum, et necesse est, omnia illa loca explicare,
quorum literalis sensus demonstrationi repugnat, nam certum est ea
necessario tum explicationem (aliam praeter literalem) habere. At mundi
|114| aeternitas nulla demonstratione ostenditur; adeoque non est necesse
Scripturis vim facere easque explicare propter apparentem opinionem,
ad cujus contrariam inclinare, aliqua suadente ratione, possemus. Secunda
causa, quia credere Deum esse incorporeum fundamentalibus Legis
non repugnat etc. Sed mundi aeternitatem credere, eo modo, quo
Aristoteli visum fuit, legem a suo fundamento destruit etc. Haec sunt
verba Maimonidae, ex quibus evidenter sequitur id, quod modo
diximus; si enim ipsi [Maimonides] constaret ex ratione mundum esse aeternum,
non dubitaret Scripturam torquere et explicare, ut tandem hoc
idem ipsum docere videretur. Imo statim certus esset Scripturam,
quanquam ubique aperte reclamantem, hanc tamen mundi aeternitatem
docere voluisse; adeoque de vero sensu Scripturae, quantumvis
claro, non poterit esse certus, quamdiu de rei veritate dubitare
poterit, aut quamdiu de eadem ipsi non constet. Nam quamdiu
de rei veritate non constat, tamdiu nescimus, an res cum ratione
conveniat, an vero eidem repugnet; et consequenter etiam
tamdiu nescimus, an literalis sensus verus sit an falsus. Quae quidem
sententia si vera esset, absolute concederem nos alio praeter lumen
naturale indigere ad Scripturam interpretandam. Nam fere
omnia, quae in Scriptis reperiuntur, deduci nequeunt ex principiis
lumine naturali notis (ut jam ostendimus), adeoque de eorum veritate
ex vi luminis naturalis nihil nobis constare potest, et consequenter
neque etiam de vero sensu et mente Scripturae, sed ad
hoc alio necessario lumine indigeremus. Deinde si haec sententia
vera esset, sequeretur, quod vulgus, qui ut plurimum demonstrationes
ignorat, vel iis vacare nequit, de Scriptura nihil nisi ex sola authoritate
et testimoniis philosophantum admittere poterit, et consequenter
supponere debebit, Philosophos circa Scripturae interpretationem
errare non posse, quae sane nova esset Ecclesiae authoritas,
novumque sacerdotum vel Pontificum genus, quod vulgus
magis irrideret, quam veneraretur; et quamvis nostra methodus
linguae Hebraeae cognitionem exigat, cujus etiam studio vulgus
vacare non potest, nihil tamen simile nobis objici potest; nam vulgus
Judaeorum et gentilium, quibus olim Prophetae et Apostoli
praedicaverunt et scripserunt, linguam Prophetarum et Apostolorum
|115| intelligebant, ex qua etiam mentem Prophetarum percipiebant,
at non rationes rerum, quas praedicabant, quas ex sententia
Maimonidae etiam scire deberent, ut mentem Prophetarum capere
possent. Ex ratione igitur nostrae methodi non sequitur necessario
vulgus testimonio interpretum acquiescere; ostendo enim vulgus,
quod linguam Prophetarum et Apostolorum callebat; at Maimonides
nullum ostendet vulgus, quod rerum causas intelligat, ex
quibus eorum mentem percipiat. Et quod ad hodiernum vulgus
attinet, jam ostendimus omnia ad salutem necessaria, quamvis eorum
rationes ignorentur, facile tamen in quavis lingua posse percipi,
propterea quod adeo communia et usitata sunt, et in hac perceptione,
non quidem in testimonio interpretum, vulgus acquiescit;
et quod ad reliqua attinet, eandem in his cum doctis sequitur
fortunam. Sed ad Maimonidae sententiam revertamur, atque ipsam
accuratius examinemus. Primo supponit Prophetas in omnibus inter
se convenisse, summosque fuisse Philosophos et Theologos;
ex rei enim veritate eos conclusisse vult: atqui hoc falsum esse
in Cap. II. ostendimus. Deinde supponit sensum Scripturae ex
ipsa Scriptura constare non posse; rerum enim veritas ex ipsa
Scriptura non constat (utpote quae nihil demonstrat, nec res,
de quibus loquitur, per definitiones et primas suas causas docet);
quare ex sententia Maimonidae neque ejus verus sensus ex ipsa constare
potest, adeoque neque ab ipsa erit petendus. Atqui hoc etiam
falsum esse ex hoc Capite constat: ostendimus enim et ratione et
exemplis sensum Scripturae ex ipsa sola Scriptura constare, et ab
ipsa sola, etiam cum de rebus loquitur lumine naturali notis, petendum.
Supponit denique [Maimonides] nobis licere secundum nostras praeconceptas
opiniones Scripturae verba explicare, torquere, et literalem
sensum, quanquam perspectissimum sive expressissimum, negare,
et in alium quemvis mutare. Quam quidem licentiam, praeterquam
quod ipsa ex diametro iis, quae in hoc Capite et aliis demonstravimus,
repugnat, nemo non videt nimiam et temerariam esse:
Sed magnam hanc libertatem ipsi concedamus, quid tandem promovet?
Nihil sane; quae enim indemonstrabilia sunt, et quae maximam
Scripturae partem componunt, hac ratione investigare non
|116| poterimus, neque ex hac norma explicare, neque interpretari:
cum contra nostram methodum insequendo, plurima hujus generis
explicare, et de iis secure disserere possumus, ut jam et ratione,
et ipso facto ostendimus: quae autem sua natura perceptibilia
sunt, eorum sensus facile, ut jam etiam ostendimus, ex solo
orationum contextu elicitur. Quare haec methodus plane inutilis
est. Adde quod omnem certitudinem, quam vulgus ex sincera
lectione, et quam omnes aliam methodum insequendo, de sensu
Scripturae habere possunt, plane iis adimit. Quapropter hanc Maimonidae
sententiam ut noxiam, inutilem, et absurdam explodimus.
Quod porro Pharisaeorum traditionem attinet, jam supra
diximus, eam sibi non constare; Pontificum autem Romanorum
authoritatem luculentiori testimonio indigere; et nulla alia de
causa hanc reprobo. Nam si ex ipsa Scriptura eam nobis aeque certo
ostendere, ac Judaeorum Pontifices olim poterant, nihil me moveret,
quod inter Romanos Pontifices reperti fuerint haeretici et
impii; cum olim inter Hebraeorum Pontifices etiam reperti fuerint
haeretici et impii, qui sinistris mediis Pontificatum adepti sunt,
penes quos tamen ex Scripturae mandato summa erat potestas legem
interpretandi. Vide Deut. cap. 17. vs. 11. 12. et cap. 33. vs. 10. et
Malach. cap. 2. vs. 8. At quoniam nullum tale testimonium nobis
ostendunt, eorum authoritas admodum suspecta manet; et ne quis
exemplo Pontificis Hebraeorum deceptus putet religionem Catholicam
etiam indigere Pontifice, venit notandum, quod leges Mosis,
quia publica jura Patriae erant, indigebant necessario, ut conservarentur,
authoritate quadam publica; si enim unusquisque libertatem
haberet jura publica ex suo arbitrio interpretandi, nulla respublica
subsistere posset, sed hoc ipso statim dissolveretur, et jus publicum
jus esset privatum. At Religionis longe alia est ratio. Nam quandoquidem
ipsa non tam in actionibus externis, quam in animi simplicitate
et veracitate consistit, nullius juris neque authoritatis publicae
est. Animi enim simplicitas et veracitas non imperio legum,
neque authoritate publica hominibus infunditur, et absolute nemo
vi aut legibus potest cogi, ut fiat beatus, sed ad hoc requiritur pia et
fraterna monitio, bona educatio et supra omnia proprium et liberum
|117| judicium. Cum igitur summum jus libere sentiendi, etiam de
Religione, penes unumquemque sit, nec possit concipi aliquem
hoc jure decedere posse, erit ergo etiam penes unumquemque summum
jus summaque authoritas de Religione libere judicandi, et
consequenter eandem sibi explicandi et interpretandi; nam nulla
alia de causa summa authoritas leges interpretandi, et summum de
rebus publicis judicium penes magistratum est, quam quia publici
juris sunt: adeoque eadem de causa summa authoritas religionem
explicandi, et de eadem judicandi penes unumquemque erit, scilicet
quia uniuscujusque juris est. Longe igitur abest, ut ex authoritate
Pontificis Hebraeorum ad leges Patriae interpretandum posset
concludi Romani Pontificis authoritas ad interpretandam religionem;
cum contra hanc unumquemque maxime habere facilius
ex illa concludatur: atque etiam hinc ostendere possumus nostram
methodum Scripturam interpretandi optimam esse. Nam cum
maxima authoritas Scripturam interpretandi apud unumquemque
sit, interpretandi ergo norma nihil debet esse praeter lumen naturale
omnibus commune, non ullum supra naturam lumen, neque ulla
externa authoritas; non etiam debet esse adeo difficilis, ut non nisi
ab acutissimis Philosophis dirigi possit, sed naturali et communi hominum
ingenio et capacitati accommodata, ut nostram esse ostendimus.
Vidimus enim eas, quas jam habet difficultates, ortas fuisse
ab hominum socordia, non autem ex natura methodi.

In praecedenti Capite de fundamentis et principiis cognitionis
Scripturarum egimus, eaque nulla alia esse ostendimus,
quam harum sinceram historiam. Hanc autem, quanquam apprime
necessariam, Veteres tamen neglexisse, vel, si quam
scripserint aut tradiderint, temporum injuria periisse, et consequenter
magnam partem fundamentorum et principiorum hujus cognitionis
|118| intercidisse. Quod adhuc tolerandum esset, si posteri intra veros
limites se continuissent, et pauca, quae acceperant aut invenerant,
bona cum fide successoribus suis tradidissent, nec nova ex proprio
cerebro excussissent: quo factum est, ut Scripturae historia non
tantum imperfecta, sed etiam mendosior manserit, hoc est, ut
fundamenta cognitionis Scripturarum non tantum pauciora, ut
iis integra superstrui possit, sed etiam vitiosa sint. Haec emendare
et communia Theologiae praejudicia tollere ad meum institutum
spectat. At vereor, ne nimis sero hoc tentare aggrediar; res enim
eo jam ferme pervenit, ut homines circa hoc non patiantur corrigi,
sed id, quod sub specie religionis amplexi sunt, pertinaciter defendant;
nec ullus locus rationi, nisi apud paucissimos (si cum
reliquis comparentur) relictus videtur, adeo late haec praejudicia
hominum mentes occupaverunt. Enitar tamen, remque experiri
non desinam, quandoquidem nihil est, cur de hac re prorsus sit
desperandum. Ut ea autem ordine ostendam, a praejudiciis circa
veros Scriptores Sacrorum Librorum incipiam, et primo de scriptore
Pentateuchi: quem fere omnes Mosen esse crediderunt, imo adeo
pertinaciter defenderunt Pharisaei, ut eum haereticum habuerint,
qui aliud visus est sentire, et hac de causa Aben Hezra, liberioris
ingenii Vir, et non mediocris eruditionis, et qui primus omnium,
quos legi, hoc praejudicium animadvertit, non ausus est mentem
suam aperte explicare, sed rem obscurioribus verbis tantum indicare,
quae ego hic clariora reddere non verebor, remque ipsam
evidenter ostendere. Verba itaque Aben Hezrae, quae habentur
in suis commentariis supra Deuteronomium, haec sunt.


Ultra Jordanem etc. modo intelligas mysterium duodecim, etiam et scripsit
Moses legem et Kenahanita tunc erat in terra, in Dei monte revelabitur,
tum etiam ecce lectum suum lectum ferreum, tum cognosces veritatem.
His autem paucis indicat simulque ostendit non fuisse Mosen, qui
Pentateuchon scripsit, sed alium quempiam, qui longe post vixit,
et denique quem Moses scripsit librum, alium fuisse. Ad haec, inquam,
ostendendum, notat I. ipsam Deuteronomii praefationem,
|119| quae a Mose, qui Jordanem non transivit, scribi non potuit. Notat
II., quod totus liber Mosis descriptus fuerit admodum diserte in
solo ambitu unius arae (vide Deuter. Cap. 27. et Josuae Cap. 8. vers.
32. etc.), quae ex Rabinorum relatione duodecim tantum lapidibus
constabat; ex quo sequitur librum Mosis longe minoris fuisse
molis, quam Pentateuchon: Hoc, inquam, puto authorem hunc significare
voluisse per mysterium duodecim; nisi forte intellexit duodecim
illas maledictiones, quae in praedicto Cap. Deut. habentur,
quas fortasse credidit non fuisse in libro legis descriptas, idque propterea,
quod Moses praeter descriptionem legis Levitas insuper recitare
illas maledictiones jubet, ut populum jurejurando ad leges
descriptas observandum adstringerent. Vel forte ultimum caput
Deuteronomii de morte Mosis significare voluit, quod caput duodecim
versibus constat. Sed haec et quae praeterea alii hariolantur,
non est opus curiosius hic examinare. Notat deinde III. dici in
Deuter. cap. 31. vers. 9. et scripsit Moses legem;
quae quidem verba non possunt esse Mosis, sed alterius Scriptoris,
Mosis facta et scripta narrantis. Notat IV. locum Genes. cap. 12.
vers. 6., ubi narrando, quod Abrahamus terram Kanahanitarum
lustrabat, addit Historicus, quod Kanahanita tum temporis erat
in illa terra: quibus tempus, quo haec scripsit, clare secludit. Adeoque
post mortem Mosis, et cum Kanahanitae jam erant expulsi, illasque
regiones non amplius possidebant, haec debuerunt scribi; quod
idem Aben Hezra super hunc locum commentando etiam his significat,

et Kanahanita tum erat in illa terra: videtur,
quod Kanahan (nepos Noae) terram Kanahanitae ab alio possessam
cepit, quod si non verum est, inest huic rei mysterium, et qui
id intelligit, taceat. Hoc est, si Kanahan regiones illas invasit, tum
sensus erit, Kanahanitam jam tum fuisse in illa terra, excludendo scilicet
tempus praeteritum, quo ab alia natione inhabitabatur. At si
Kanahan regiones illas primus coluit (ut ex cap. 10. Genes. sequitur),
tum Textus tempus praesens, Scriptoris scilicet secludit; adeoque
non Mosis, cujus nimirum tempore etiamdum illas regiones
possidebant; et hoc est mysterium, quod tacendum commendat.
|120| V. Notat, quod Genes. cap. 22. vers. 14. vocetur mons Morya mons
Dei, quod quidem nomen non habuit, nisi postquam aedificationi
templi dicatus fuit; et haec montis electio nondum erat tempore
Mosis facta; Moses enim nullum locum a Deo electum indicat, sed
contra praedicit Deum locum aliquem olim electurum, cui nomen
Dei imponetur. VI. Denique notat, quod cap. 3. Deuter. narrationi
Og Regis Basan haec interponantur, Solus Og Rex Basan
mansit ex reliquis gigantibus, ecce quod lectus ejus erat lectus ferreus,
is certe (lectus), qui est in Rabat filiorum Hamon novem cubitos
longus etc. Quae parenthesis clarissime indicat horum librorum
Scriptorem longe vixisse post Mosen; hic enim modus loquendi
ejus tantum est, qui res antiquissimas narrat, quique rerum reliquias
ad fidem faciendam indicat; et sine dubio hic lectus tempore
primum Davidis, qui hanc urbem subegit, ut in libro 2. Samuël.
cap. 12. vs. 30. narratur, inventus est. At non hic tantum, sed
paulo etiam infra idem hic Historicus verbis Mosis inserit Jair filius
Manassis cepit totam jurisdictionem Argobi usque ad terminum
Gesuritae, et Mahachatitae, vocavitque illa loca suo nomine cum Bassan
pagos Jairi usque in hunc diem. Haec, inquam, addit Historicus ad explicanda
verba Mosis, quae modo retulerat, nempe et reliquum Gilliad
et totum Bassan regnum Og, dedi dimidiae tribui Manassis, tota jurisdictio
Argobi sub toto Bassan, quae vocatur terra Gigantum. Noverant
procul dubio Hebraei tempore hujus Scriptoris, quinam essent pagi
Jairi tribulis Jehudae, at non nomine jurisdictionis Argobi, nec
terrae Gigantum, ideoque coactus est explicare, quaenam essent haec
loca, quae antiquitus sic vocabantur, et simul rationem dare, cur
suo tempore nomine Jairi, qui tribulis Judae, non vero Manassis
erat (vid. I. Paralip. cap. 2. vs. 21. et 22.) insignirentur. His Aben
Hezrae sententiam explicuimus, ut et loca Pentateuchi, quae ad
eandem confirmandam adfert. Verum enimvero nec omnia, nec
praecipua notavit, plura enim in hisce libris et majoris momenti
notanda supersunt. Nempe I. quod horum librorum Scriptor de


|121| Mose non tantum in tertia persona loquatur, sed quod insuper de
eo multa testetur: Videlicet Deus cum Mose loquutus est. Deus loquebatur
cum Mose de facie ad faciem. Moses omnium hominum erat humillimus
(Num. cap. 12. vs. 3.). Moses ira captus est in duces exercitus
(Num. cap. 31. vs. 14.). Moses vir divinus (Deuter. cap. 33. vers. I.).
Moses servus Dei mortuus est. Nunquam extitit Propheta in Israël sicut
Moses etc. At contra in Deuteronomio, ubi lex, quam Moses populo
explicuerat, quamque scripserat, describitur, loquitur, suaque
facta narrat Moses in prima persona; nempe Deus mihi loquutus
est (Deuter. cap. 2. vers. I. 17. etc.), Deum precatus sum etc. Nisi
quod postea historicus in fine libri, postquam verba Mosis retulit,
iterum in tertia persona loquendo narrare pergit, quomodo Moses
hanc legem (quam scilicet explicuerat) populo scripto tradidit,
eumque novissime monuit et quomodo tandem vitam finierit. Quae
omnia, nempe modus loquendi, testimonia, et ipse totius historiae
contextus plane suadent hos libros ab alio, non ab ipso Mose fuisse
conscriptos. II. Venit etiam notandum, quod in hac historia non
tantum narratur, quomodo Moses obierit, sepultus fuerit, et Hebraeos
triginta dies in luctum conjecerit, sed quod insuper facta
comparatione ejus cum omnibus Prophetis, qui postea vixerunt,
dicitur ipsum omnes excelluisse. Non extitit unquam, inquit, Propheta
in Israël, sicut Moses, quem Deus noverit de facie ad faciem.
Quod sane testimonium non Moses ipsus de se, nec alius, qui eum
immediate secutus est, sed aliquis, qui multis post saeculis vixit, dare
potuit, praesertim quia historicus de praeterito tempore loquitur,
nempe nunquam extitit Propheta etc. Et de sepultura, quod nemo illam
novit in hunc usque diem. III. Notandum, quod quaedam loca
non iis indicentur nominibus, quae vivente Mose obtinebant, sed
aliis, quibus dudum postea insignita sunt. Ut quod Abrahamus persecutus
est hostes usque ad Dan (vid. Gen. 14. vers. 14.), quod nomen
haec urbs non obtinuit, nisi longe post mortem Josuae (vid.
Judic. cap. 18. vers. 29.). IV. Quod Historiae aliquando etiam ultra
tempus vitae Mosis producantur. Nam Exod. cap. 16. vers. 35. narratur,
quod filii Israëlis comederunt Man quadraginta annos, donec
venerunt ad terram habitatam, donec venerunt ad finem terrae
|122| Kanahan, nempe usque in tempus, de quo in libro Josuae cap. 5.
vs. 12. In libro etiam Genes. cap. 36. vs. 31. dicitur, Hi sunt reges, qui
regnaverunt in Edom, antequam regnavit rex in filiis Israëlis: Narrat
sine dubio ibi historicus, quos reges Idumaei habuerint, antequam
David eos subegit et praesides in ipsa Idumaea constituit. (Vid. Samuël.
2. cap. 8. vers. 14.) Ex his itaque omnibus luce meridiana clarius
apparet, Pentateuchon non a Mose, sed ab alio, et qui a Mose
multis post saeculis vixit, scriptum fuisse: sed si placet, attendamus
insuper ad libros, quos ipse Moses scripsit, et qui in Pentateucho
citantur; ex iis ipsis enim constabit, eos alios, quam
Pentateuchon fuisse. Primo itaque constat ex Exod. cap. 17. vs. 14.
Mosen ex Dei mandato bellum contra Hamalek scripsisse; in quo
autem libro, non constat ex illo ipso capite: at Numer. cap. 21.
vers. 14. citatur quidam liber, qui bellorum Dei vocabatur, et in hoc
sine dubio bellum hoc contra Hamalek, et praeterea etiam castrametationes
omnes (quas etiam author Pentateuchi Numer. cap. 33.
vers. 2. testatur a Mose descriptas fuisse) narrabantur. Constat praeterea
de alio in Exod. cap. 24 vers. 4. 7., qui vocabatur
liber pacti, quem coram Israëlitis legit, quando primum cum Deo
pactum iniverant: At hic liber sive haec epistola pauca admodum
continebat; videlicet leges sive Dei jussa, quae narrantur ex vers. 22.
cap. 20. Exod. usque ad cap. 24. ejusdem libri, quod nemo inficias
ibit, qui sano aliquo judicio, et sine partium studio praedictum caput
legerit. Narratur enim ibi, quod, simul ac Moses sententiam populi
intellexit de ineundo cum Deo pacto, statim Dei eloquia et jura
scripsit, et matutina luce, quibusdam caeremoniis peractis, universae
concioni pacti ineundi conditiones praelegit, quibus praelectis
et sine dubio ab universa plebe perceptis, populus se pleno
consensu adstrinxit. Quare tam ex temporis brevitate, quo descriptus
fuit, quam ex ratione pacti ineundi sequitur hunc librum nihil
praeter pauca ea, quae modo dixi, continuisse. Constat denique, anno
quadragesimo ab exitu Aegypti Mosen leges omnes, quas tulerat,
explicuisse (vid. Deuter. cap. I. vers. 5.) populumque de novo
iisdem obligavisse (vide Deuter. cap. 29. vers. 14.) et tandem


|123| librum, qui has leges explicatas, novumque hoc pactum continebat,
scripsisse (vide Deuter. cap. 31. vers. 9.), et hic vocatus est
liber legis Dei, quem Josua postea auxit, narratione scilicet pacti,
quo suo tempore populus se de integro obligavit, quodque cum
Deo tertio inivit (vide Josuae cap. 24. vers. 25. 26.). At quoniam
nullum habemus librum, qui hoc pactum Mosis, simul et pactum
Josuae contineat, necessario concedendum hunc librum periisse,
vel cum Paraphraste Chaldaeo Jonatane insaniendum, et verba Scripturae
ad libitum torquenda: Hic enim hac difficultate motus maluit
Scripturam corrumpere, quam ignorantiam suam fateri. Nempe
haec libri Josuae verba (vide cap. 24. vers. 26.)
scripsitque Josua haec verba in
libro Legis Dei, Chaldaice sic transtulit
et scripsit Josua haec verba et
custodivit ea cum libro Legis Dei. Quid cum illis agas, qui nihil vident,
nisi quod lubet? quid, inquam, hoc aliud est, quam ipsam Scripturam
negare, et novam ex proprio cerebro cudere? Nos igitur
concludimus, hunc librum legis Dei, quem Moses scripsit, non fuisse
Pentateuchon, sed prorsus alium, quem author Pentateuchi suo
operi ordine inseruit, quod cum ex modo dictis, tum ex jam dicendis
evidentissime sequitur. Nempe cum in Deuteronomii loco jam
citato narratur, quod Moses legis librum scripsit, addit historicus,
quod Moses eum sacerdotibus tradidit, et quod praeterea eos jusserit,
ut ipsum certo tempore omni populo praelegerent: quod
ostendit, hunc librum longe minoris molis fuisse, quam Pentateuchon,
quandoquidem in una concione ita perlegi poterat, ut
ab omnibus intelligeretur: nec hic praetereundum, quod ex omnibus
libris, quos Moses scripsit, hunc unum secundi pacti et Canticum
(quod postea etiam scripsit, ut id universus populus edisceret)
religiose servare et custodire jusserit. Nam quia primo pacto
non nisi praesentes, qui aderant, obligaverat, at secundo omnes
etiam eorum posteros (vide Deut. cap. 29. vers. 14. 15.), ideo hujus
secundi pacti librum futuris saeculis religiose servandum jussit,
et praeterea etiam, ut diximus, Canticum, quod futura saecula potissimum
respicit: cum itaque non constet Mosen alios, praeter hos |124| libros scripsisse, et ipse nullum alium, praeter Libellum legis cum
Cantico posteritati religiose servandum mandaverit, et denique
plura in Pentateucho occurrant, quae a Mose scribi non potuerunt,
sequitur, neminem cum fundamento, sed omnino contra rationem
affirmare Mosen autorem esse Pentateuchi. At hic aliquis
forsan rogabit, num Moses praeter haec non etiam scripserit leges,
cum ipsi primum revelarentur? hoc est, an spatio quadraginta annorum
nullas legum, quas tulerat, scripserit, praeter paucas illas,
quas in primi pacti libro contentas fuisse dixi? Sed ad haec respondeo,
quamvis concederem rationi consentaneum videri, quod Moses
eo ipso tempore et loco, quo leges communicare contigit, eo
etiam easdem scripserit, nego tamen nobis hac de causa licere hoc
affirmare; supra enim ostendimus nobis de similibus nihil esse statuendum,
nisi id, quod ex ipsa Scriptura constat, aut quod ex solis
ipsius fundamentis legitima consequentia elicitur, at non ex eo,
quod rationi consentaneum videtur. Adde, quod nec ipsa ratio
nos cogat hoc statuere. Nam forsan senatus Mosis edicta populo scripto
communicabat, quae postea historicus collegit, et historiae vitae
Mosis ordine inseruit. Atque haec de quinque libris Mosis: nunc
tempus est, ut reliquos etiam examinemus. Josuae librum similibus
etiam rationibus ostenditur non esse autographon: alius enim est, qui
de Josua testatur, quod ejus fama fuerit per totam tellurem (vide cap.
6. vers. 27.), quod nihil eorum omiserit, quae Moses praeceperat (vide
vers. ult. cap. 8. et cap. 11. vers. 15.), quod senuerit, omnesque in
concionem vocaverit, et quod tandem animam egerit. Deinde etiam
quaedam narrantur, quae post ipsius mortem contigerunt. Videlicet
quod post ejus mortem Israëlitae Deum coluerunt, quamdiu senes,
qui ipsum noverant, vixerunt. Et cap. 16. vers. 10., quod (Ephraim
et Manasse) non expulerunt Kanahanitam habitantem in Gazer, sed (addit)
quod Kanahanita inter Ephraim habitavit usque in hunc diem, et
fuit tributarius. Quod idem ipsum est, quod libro Judicum cap. I. narratur,
et modus etiam loquendi in hunc usque diem ostendit, Scriptorem
rem antiquam narrare. Huic etiam consimilis est Textus
cap. 15. vers. ult. de filiis Jehudae, et historia Kalebi, ex vers. 13.
ejusd. cap. Et casus ille etiam, qui cap. 22. ex vers. 10. etc. narratur
|125| de duabus tribubus et dimidia, quae aram ultra Jordanem aedificaverunt,
post mortem Josuae contigisse videtur: quandoquidem in
tota illa historia nulla Josuae fit mentio, sed solus populus bellum
gerere deliberat, legatos mittit, eorumque responsum expectat et
tandem approbat. Denique ex cap. 10. vers. 14. evidenter sequitur
hunc librum multis post Josuam saeculis scriptum fuisse: Sic enim
testatur, nullus alius, sicuti ille dies, fuit nec antea neque postea, quo
Deus (ita) obediret cuiquam etc. Si quem igitur librum Josua unquam
scripsit, fuit sane ille, qui cap. 10. vers. 13. in hac eadem scilicet
historia citatur. Librum autem Judicum neminem sanae mentis sibi
persuadere credo ab ipsis Judicibus esse scriptum: epilogus enim totius
historiae, qui habetur cap. 21., clare ostendit, eum totum ab uno
solo Historico scriptum fuisse. Deinde quia ejus Scriptor saepe monet,
quod illis temporibus nullus erat Rex in Israël, non dubium est,
quin scriptus fuerit, postquam imperium reges obtinuerant. Circa
Samuëlis libros non etiam est, cur diu moremur, quandoquidem
historia longe post ejus vitam producitur. Hoc tamen tantum notari
velim, hunc librum etiam multis post Samuëlem saeculis scriptum
fuisse. Nam libr. I. cap. 9. vers. 9. Historicus per parenthesin
monet, antiquitus in Israël sic dicebat quisque, quando ibat ad consulendum
Deum, age eamus ad videntem, nam qui hodie propheta, antiquitus
videns vocabatur. Libri denique Regum, ut ex iisdem constat,
decerpti sunt ex libris rerum Salomonis (vide Reg. I. cap. II. vers.
41.), Chronicorum Regum Jehudae (vide cap. 14. vers. 19. 29. ejusdem),
et Chronicorum Regum Israëlis. Concludimus itaque omnes
hos libros, quos huc usque recensuimus, esse apographa, resque in iis
contentas ut antiquas enarrari. Si jam ad connexionem et argumentum
horum omnium librorum attendamus, facile colligemus
eos omnes ab uno eodemque Historico scriptos fuisse, qui Judaeorum
antiquitates ab eorum prima origine usque ad primam Urbis
vastationem scribere voluit. Hi enim libri ita invicem connectuntur,
ut ex hoc solo dignoscere possimus, eos non nisi unam unius
Historici narrationem continere. Nam simulac Mosis vitam narrare
desinit, ad historiam Josuae sic transit, et contigit, postquam mortuus
est Moses servus Dei, ut Deus diceret Josuae etc. Et hac morte Josuae
|126| finita, eadem transitione et conjunctione historiam Judicum incipit,
nempe, Et contigit, postquam mortuus est Josua, ut filii Israëlis
a Deo quaererent etc. Et huic libro, tanquam appendicem, librum
Rut sic annectit, Et contigit iis diebus, quibus Judices judicabant, ut
fames esset in illa terra. Cui etiam eodem modo librum primum Samuëlis
annectit, quo finito solita sua transitione ad secundum
pergit; et huic, historia Davidis nondum finita, librum primum
Regum jungit, et historiam Davidis narrare pergens, tandem huic
eadem conjunctione librum secundum annectit. Contextus deinde
et ordo historiarum etiam indicat unum tantum fuisse Historicum,
qui certum sibi scopum praefixit: incipit enim primam nationis Hebraeae
originem narrare, deinde ordine dicere, qua occasione et
quibus temporibus Moses leges tulerit, ipsisque multa praedixerit:
Deinde quomodo secundum Mosis praedictiones terram promissam
(vide cap. 7. Deuter.) invaserint, ea vero possessa legibus valedixerant
(Deuter. cap. 31. vers. 16.), indeque ipsos multa mala consequuta
sunt (ejusd. 17.). Quomodo deinde Reges eligere voluerunt
(Deut. cap. 17. vers. 14.), qui etiam prout leges curaverant,
ita res ipsis prospere vel infoeliciter cesserunt (Deut. cap. 28. vs. 36.
et vers. ult.), donec tandem imperii ruinam, sicuti ipsam Moses
praedixerat, narrat. Reliqua autem, quae ad confirmandam legem
nihil faciunt, vel prorsus silentio mandavit, vel lectorem ad alios
Historicos ablegat. Omnes igitur hi libri in unum conspirant, nempe
dicta et edicta Mosis docere, eaque per rerum eventus demonstrare.
Ex his igitur tribus simul consideratis, nempe simplicitate argumenti
horum omnium librorum, connexione, et quod sint apographa
multis post saeculis a rebus gestis scripta, concludimus, ut
modo diximus, eos omnes ab uno solo Historico scriptos fuisse.
Quisnam autem is fuerit, non ita evidenter ostendere possum, suspicor
tamen ipsum Hesdram fuisse, et quaedam non levia concurrunt,
ex quibus conjecturam facio. Nam cum Historicus (quem jam
scimus unum tantum fuisse) historiam producat usque ad Jojachini
libertatem, et insuper addat, ipsum Regis mensae accubuisse tota
ejus vita (hoc est vel Jojachini vel filii Nebucadnesoris, nam sensus
est plane ambiguus), hinc sequitur eum nullum ante Hesdram fuisse.
|127| At Scriptura de nullo, qui tum floruit, nisi de solo Hesdra testatur
(vide Hesdrae cap. 7. vers. 10.), quod ipse suum studium applicuerit
ad quaerendam legem Dei, et adornandam, et quod erat Scriptor
(ejusdem cap. vers. 6.) promptus in Lege Mosis. Quare nullum
praeter Hesdram suspicari possum fuisse, qui hos libros scripserit.
Deinde in hoc de Hesdra testimonio videmus, quod ipse non
tantum studium adhibuerit ad quaerendam legem Dei, sed etiam ad
eandem adornandam, et in Nehemiae cap. 8. vers. 8. etiam dicitur,
quod legerunt librum legis Dei explicatum, et adhibuerunt intellectum et
intellexerunt Scripturam. Cum autem in Deuteronomii libro non
tantum liber legis Mosis, vel maxima ejus pars contineatur, sed insuper
multa ad pleniorem explicationem inserta reperiantur, hinc
conjicio librum Deuteronomii illum esse librum legis Dei ab Hesdra
scriptum, adornatum et explicatum, quem tum legerunt. Quod autem
in hoc libro Deuteronomii multa per parenthesin ad pleniorem
explicationem inserantur, duo de hac re exempla ostendimus, cum
sententiam Aben Hezrae explicaremus, cujus notae plura alia reperiuntur,
ut Ex. gr. in cap. 2. vers. 12. et in Sehir habitaverunt Horitae
antea, filii autem Hesau eos expulerunt et a suo conspectu deleverunt
et loco eorum habitaverunt, sicuti Israël fecit in terra suae haereditatis,
quam Deus ipsi dedit. Explicat scilicet vers. 3. et 4. ejusdem cap., nempe
quod montem Sehir, qui filiis Hesau haereditate venerat, ipsi
eum non inhabitatum occupaverunt, sed quod ipsum invaserunt,
et Horitas, qui ipsum prius inhabitabant, inde, sicuti Israëlitae post
mortem Mosis Kenahanitas, deturbaverunt et deleverunt. Per parenthesin
etiam inseruntur verbis Mosis vers. 6. 7. 8. et 9. cap. 10.;
nemo enim non videt, quod vers. 8., qui incipit in illo tempore separavit
Deus tribum Levi, necessario debeat referri ad vers. 5., non autem
ad mortem Aharonis, quam nulla alia de causa Hezras hic inseruisse
videtur, quam quia Moses in hac narratione vituli, quem populus
adoraverat, dixerat (vide cap. 9. vers. 20.) se Deum pro Aharone
oravisse. Explicat deinde, quod Deus eo tempore, de quo Moses
hic loquitur, tribum Levi sibi elegit, ut causam electionis, et cur
Levitae in partem haereditatis non fuerint vocati, ostenderet, et hoc
facto pergit verbis Mosis filum historiae persequi. His adde libri
|128| praefationem et omnia loca, quae de Mose in tertia persona loquuntur:
et praeter haec alia multa, quae jam a nobis dignosci nequeunt,
sine dubio, ut facilius ab hominibus sui aevi perciperentur, addidit,
vel aliis verbis expressit: Si, inquam, ipsum Mosis librum legis haberemus,
non dubito, quin tam in verbis, quam in ordine, et rationibus
praeceptorum magnam discrepantiam reperiremus. Dum enim
solum Decalogum hujus libri cum Decalogo Exodi (ubi ejus historia
ex professo narratur) confero, eum ab hoc in his omnibus discrepare
video: quartum enim praeceptum non tantum alio modo imperatur,
sed insuper multo prolixius extenditur: ejus autem ratio ab
ea, quae in Decalogo Exodi adfertur, toto coelo discrepat. Denique
ordo, quo hic decimum praeceptum explicatur, etiam alius est,
quam in Exodo. Haec igitur cum hic, tum in aliis locis, ut jam dixi,
ab Hezra facta existimo, quia is legem Dei hominibus sui temporis
explicuit, atque proinde hunc esse Librum Legis Dei ab ipso ornatae
et explicatae: et hunc librum omnium, quos ipsum scripsisse
dixi, primum fuisse puto; quod hinc conjicio, quia Leges Patriae
continet, quibus populus maxime indiget: et etiam quia hic liber
antecedenti nulla conjunctione, ut reliqui omnes, annectitur, sed
soluta oratione incipit, Haec sunt verba Mosis, etc. At postquam hunc
absolvit et populum leges edocuit, tum studium adhibuisse credo ad
integram historiam Hebraeae nationis describendam, a mundo scilicet
condito usque ad summam Urbis vastationem, cui hunc Librum
Deuteronomii suo loco inseruit; et forte ejus primos quinque libros
nomine Mosis vocavit, quia in iis praecipue ejus vita continetur
et nomen a potiore sumpsit: Et hac etiam de causa sextum nomine
Josuae, septimum Judicum, octavum Ruth, nonum et forte
etiam decimum Samuelis, et denique undecimum et duodecimum
Regum appellavit. An vero Hezras huic operi ultimam manum imposuerit,
idque, ut desiderabat, perfecerit, de eo vide sequens
Caput.
|129|
~ Quantum superior disquisitio de vero horum librorum Scriptore
juvet ad eorundem perfectam intelligentiam, facile
colligitur ex solis ipsis locis, quae ad nostram de hac re sententiam
confirmandam attulimus, quaeque absque ea unicuique
deberent obscurissima videri. Verum praeter Scriptorem alia animadvertenda
in ipsis libris supersunt, quae communis superstitio vulgus
deprehendere non sinit. Horum praecipuum est, quod Hezras
(eum pro Scriptore praedictorum librorum habebo, donec aliquis
alium certiorem ostendat) narrationibus in hisce libris contentis
ultimam manum non imposuit, nec aliud fecit, quam historias ex
diversis scriptoribus colligere, et quandoque non nisi simpliciter
describere, atque eas nondum examinatas neque ordinatas posteris
reliquit. Quae autem causae impediverint (nisi forte intempestiva
mors), quo minus hoc opus omnibus suis numeris adimpleret, nequeo
conjicere. At reipsa, quamvis antiquis Hebraeorum historicis
destituti simus, ex paucissimis tamen eorum fragmentis, quae habemus,
evidentissime constat. Nam historia Hiskiae ex vers. 17.
cap. 18. lib. 2. Regum, ex relatione Esaiae, prout ipsa reperta est
scripta in Chronicis Regum Judae, descripta est: hanc namque totam
in libro Esaiae, qui in Chronicis Regum Judae continebatur
(vide libr. 2. Paralip. cap. 32. vers. paenult.), iisdem, quibus hic,
verbis narratam legimus, exceptis tantum paucissimis; ex quibus
tamen nihil aliud concludi potest, quam quod hujus Esaiae narrationis
variae lectiones repertae fuerint, nisi quis mallet in his etiam
mysteria somniare. Deinde etiam caput ultimum hujus libri in
Jeremiae cap. ultimo, 39. et 40. continetur. Praeterea cap. 7. Samuël.
2. in libr. I. Paralip. cap. 17. descriptum reperimus: at
verba variis in locis adeo mirifice mutata deprehenduntur, ut facillime
dignoscatur, haec duo capita ex duobus diversis exemplaribus


|130|
historiae Natanis desumpta esse. Denique Genealogia Regum
Idumaeae, quae habetur Genes. cap. 36. ex vs. 31., iisdem etiam verbis
in libr. I. Paralip. cap. I. deducitur, cum tamen hujus libri authorem
ea, quae narrat, ex aliis Historicis sumsisse constat, non
vero ex his duodecim libris, quos Hezrae tribuimus. Quare non
dubium est, quin, si ipsos haberemus Historicos, res ipsa directe
constaret: sed quia iisdem, ut dixi, destituti sumus, id nobis tantum
restat, ut ipsas historias examinemus; nempe earum ordinem
et connexionem, variam repetitionem, et denique in annorum
computatione discrepantiam, ut de reliquis judicare possimus.
Eas itaque vel saltem praecipuas perpendamus; et primo illam Judae
et Tamar, quam cap. 38. Genes. Historicus sic narrare incipit, Contigit
autem in illo tempore, ut Judas a suis fratribus discederet. Quod
tempus necessario referendum est ad aliud, de quo immediate loquutus
est: at ad id, de quo in Gen. immediate agitur, minime referri
potest. Ab eo enim, nempe a quo Josephus in Aegyptum ductus
fuit, usque quo Jacobus Patriarcha cum tota familia eo etiam profectus
est, non plus, quam viginti duos annos numerare possumus;
nam Josephus, cum a fratribus venderetur, septendecim annos natus
erat, et cum a Pharaone e carceribus vocari juberetur, triginta:
quibus si addantur septem anni fertilitatis et duo famis, conficient
simul viginti duos annos. Atqui hoc temporis intervallo nemo
concipere poterit tot res contingere potuisse. Nempe quod Juda
tres liberos ex unica uxore, quam tum duxit, unum post alium procreaverit,
quorum major natu, ubi per aetatem licuit, Tamar in
uxorem duxit, eo vero mortuo secundus eam in matrimonium recepit,
qui etiam obiit, et quod dudum postquam haec acta sunt,
ipse Judas cum ipsa nuru Tamar ignarus rem habuerit, ex qua iterum
duos, uno tamen partu, liberos acceperit, quorum etiam unus
intra praedictum tempus factus est parens. Cum igitur haec omnia
non possunt referri ad illud tempus, de quo in Genesi, referendum
necessario est ad aliud, de quo immediate in alio libro agebatur; ac
proinde Hezras hanc etiam historiam simpliciter descripsit, eamque
nondum examinatam reliquis inseruit. At non tantum hoc caput,
sed totam Josephi et Jacobi historiam ex diversis historicis decerptam
|131| et descriptam esse necessario fatendum est, adeo parum
sibi constare videmus. Cap. enim 47. Genes. narrat, quod Jahacob,
cum primum Pharahonem ducente Josepho salutavit, annos 130
natus erat, a quibus si auferantur viginti duo, quos propter Josephi
absentiam in maerore transegit et praeterea septemdecim aetatis Josephi,
cum venderetur, et denique septem, quos propter Rachelem
servivit, reperietur ipsum provectissimae aetatis fuisse, octoginta scilicet
et quatuor annorum, cum Leam in uxorem duceret, et contra
Dinam vix septem fuisse annorum, cum a Sechemo vim passa est,
Simeon autem et Levi vix duodecim et undecim, cum totam illam
civitatem depraedati sunt, ejusque omnes cives gladio confecerunt.
Nec hic opus habeo omnia Pentateuchi recensere. Si quis modo ad
hoc attenderit, quod in hisce quinque libris omnia praecepta scilicet
et historiae promiscue sine ordine narrentur, neque ratio temporum
habeatur, et quod una eademque historia saepe, et aliquando
diversimode repetatur, facile dignoscet haec omnia promiscue
collecta, et coacervata fuisse, ut postea facilius examinarentur, et
in ordinem redigerentur. At non tantum haec, quae in quinque libris,
sed etiam reliquae historiae usque ad vastationem urbis, quae
in reliquis septem libris continentur, eodem modo collectae sunt.
Quis enim non videt, in cap. 2. Judicum ex vers. 6. novum Historicum
adferri (qui res a Josua gestas etiam scripserat) ejusque verba
simpliciter describi. Nam postquam Historicus noster in ult. cap.
Josuae narravit, quod ipse mortem obierit, quodque sepultus fuerit,
et in primo hujus libri narrare ea promiserit, quae post ejusdem
mortem contigerunt, qua ratione, si filum suae historiae sequi volebat,
potuisset superioribus annectere, quae hic de ipso Josua narrare
incipit. Sic etiam capita 17. 18. etc. Samuëlis I. ex alio Historico
desumpta sunt, qui aliam causam sentiebat fuisse, cur David
aulam Saulis frequentare inceperit, longe diversam ab illa, quae in
cap. 16. libri ejusdem narratur: non enim sensit, quod David ex
consilio servorum a Saulo vocatus ipsum adiit (ut in cap. 16. narratur),
sed quod casu a patre ad fratres in castra missus Saulo ex occasione
victoriae, quam contra Philistaeum Goliat habuit, tum demum
innotuit, et in aula detentus fuit. Idem de cap. 26. ejusdem libri


|132| suspicor, quod nimirum historicus eandem ibi historiam, quae cap.
24. habetur, secundum opinionem alterius narrare videatur. Sed
hoc missum facio, et ad annorum computationem examinandam
pergo. Cap. 6. libri I. Regum dicitur, quod Salomon templum aedificavit
anno 480. ab Aegypti exitu, at ex historiis ipsis longe majorem
numerum concludimus. Nam

Moses populum in desertis gubernavit 40
Josuae, qui centum et decem annos vixit, non plus tribuuntur ex
Josephi et aliorum sententia quam 26
Kusan Rishgataim populum in ditione tenuit 8
Hotniel filius Kenaz judicavit 40
Heglon Rex Moabi imperium in populum tenuit 18
Eud et Sangar eundem judicaverunt 80
Jachin Rex Kanahani populum iterum in ditione tenuit 20
Quievit postea populus 40
Fuit deinde in ditione Midiani 7
Tempore Gidehonis transegit in libertate 40
Sub imperio autem Abimelechi 3
Tola filius Puae judicavit. 23
Jair autem 22
Populus iterum in ditione Philistaeorum et Hamonitarum fuit 18
Jephta judicavit 6
Absan Bethlehemita 7
Elon Sebulonita 10
Habdan Pirhatonita 8
Populus fuit iterum in ditione Philistaeorum 40
Samson judicavit 20
Heli autem 40
Fuit iterum populus in ditione Philistaeorum, antequam a Samuële
liberaretur 20
David regnavit 40
Salomon antequam templum aedificavit 4
Atque hi omnes additi numerum conficiunt annorum 580.


|133| Quibus deinde addendi sunt anni illius saeculi, quo post mortem
Josuae Respublica Hebraeorum floruit, donec a Kusan Rishgataim
subacta fuit, quorum numerum magnum fuisse credo; non enim
mihi persuadere possum, quod statim post mortem Josuae omnes,
qui ejus portenta viderant, uno momento perierunt, nec quod
eorum successores uno actu et ictu legibus valedixerunt, et ex summa
virtute in summam nequitiam et socordiam lapsi sunt, nec denique
quod Kusan Rishgataim eos dictum factum subegit. Sed cum
horum singula aetatem fere requirant, non dubium est, quin Scriptura
cap. 2. vers. 7. 9. 10. libri Judicum historias multorum annorum
comprehenderit, quas silentio transmisit. Sunt praeterea addendi
anni, quibus Samuël fuit Judex, quorum etiam numerus in Scriptura
non habetur. Sunt deinde addendi anni Regni Saulis, quos in
superiore computatione omisi, quia ex ejus historia non satis constat,
quot annos regnaverit; dicitur quidem cap. 13. vs. I. libr. I.
Samuëlis, eundem duos annos regnavisse, sed et ille textus truncatus
est, et ex ipsa historia majorem numerum colligimus. Quod
textus truncatus sit, nemo, qui Hebraeam linguam vel a primo limine
salutavit, dubitare potest. Sic enim incipit
annum natus erat Saul, cum regnaret,
et duos annos regnavit supra Israëlem. Quis, inquam, non videt
numerum annorum aetatis Saulis, cum regnum adeptus esset, omissum
esse? At quod ex ipsa historia major numerus concluditur,
credo neminem etiam dubitare. Nam cap. 27. vers. 7. ejusdem libri
habetur, quod David apud Philistaeos, ad quos propter Saulum
confugit, moratus fuit unum annum et quatuor menses: quare ex
hac computatione reliqua spatio octo mensium contingere debuerunt,
quod neminem credere existimo. Josephus saltem in fine libri
sexti Antiquitatum textum sic correxit, Regnavit itaque Saul Samuële
vivente annos decem et octo, moriente autem alios duos. Quin
tota haec historia cap. 13. nullo modo cum antecedentibus convenit.
In fine cap. 7. narratur, quod Philistaei ab Hebraeis ita debellati
fuerunt, ut non fuerint ausi vivente Samuële terminos Israëlis ingredi;
at hic, quod Hebraei (vivente Samuële) a Philistaeis invaduntur,
a quibus ad tantam miseriam et paupertatem redacti fuerant
|134| ut armis, quibus se defendere possent, destituerentur, et insuper
mediis eadem conficiendi. Sudarem sane satis, si omnes has historias,
quae in hoc primo libro Samuëlis habentur, ita conarer conciliare,
ut omnes ab uno Historico descriptae et ordinatae viderentur.
Sed ad meum propositum revertor. Anni itaque regni Saulis
superiori computationi sunt addendi. Denique annos anarchiae
Hebraeorum etiam non numeravi, quia non constant ex ipsa Scriptura.
Non, inquam, mihi constat tempus, quo illa contigerint,
quae ex cap. 17. usque ad finem libri Judicum narrantur. Ex his itaque
clarissime sequitur veram annorum computationem neque ex
ipsis historiis constare, neque ipsas historias in una eademque convenire,
sed valde diversas supponere. Ac proinde fatendum has
historias ex diversis scriptoribus collectas esse, nec adhuc ordinatas
neque examinatas fuisse. Nec minor videtur fuisse circa annorum
computationem discrepantia in libris Chronicorum Regum
Judae et libris Chronicorum Regum Israëlis. In Chronicis enim
Regum Israëlis habebatur, quod Jehoram filius Aghabi regnare incepit
anno secundo regni Jehorami filii Jehosaphat (vide Regum
libr. 2. cap. I. vers. 17.). At in Chronicis Regum Judae, quod Jehoram
filius Jehosaphat regnare incepit anno quinto regni Jehorami
filii Aghabi (vide cap. 8. vers. 16. ejusd. libri). Et si quis praeterea
historias libri Paralip. conferre velit cum historiis librorum Regum,
plures similes discrepantias inveniet, quas hic non opus habeo recensere,
et multo minus authorum commenta, quibus has historias
conciliare conantur. Rabini namque plane delirant. Commentatores
autem, quos legi, somniant, fingunt, et linguam denique
ipsam plane corrumpunt. Ex. gr. cum in libr. 2. Paralip. dicitur, annos
quadraginta duos natus erat Aghazia, cum regnaret: fingunt
quidam hos annos initium capere a regno Homri, non autem a nativitate
Aghaziae: quod si possent ostendere intentum authoris librorum
Paralip. hoc fuisse, non dubitaverim affirmare, eundem
loqui nescivisse. Et ad hunc modum plura alia fingunt, quae si vera
essent, absolute dicerem antiquos Hebraeos et linguam suam, et
narrandi ordinem plane ignoravisse, nec ullam rationem neque normam
Scripturas interpretandi agnoscerem, sed ad libitum omnia |135| At plerique nec in reliquis
aliquod vitium incidisse concedunt; sed statuunt Deum singulari
quadam providentia omnia Biblia incorrupta servasse: varias autem
lectiones signa profundissimorum mysteriorum esse dicunt, idem
de asterismis, qui in medio paragrapho 28 habentur, contendunt,
imo in ipsis apicibus literarum magna arcana contineri. Quod
sane an ex stultitia et anili devotione, an autem ex arrogantia et malitia,
ut Dei arcana soli habere crederentur, haec dixerint, nescio;
hoc saltem scio, me nihil, quod arcanum redoleat, sed tantum pueriles
cogitationes apud istos legisse. fingere liceret. Si quis tamen putat, me hic nimis generaliter, nec
satis cum fundamento loqui, ipsum rogo, ut hoc agat, et nobis
ostendat certum aliquem ordinem in hisce historiis, quem Historici
in Chronologicis sine peccato imitari possent, et dum historias interpretatur
et conciliare conatur, phrases et modos loquendi, et
orationes disponendi, et contexendi adeo stricte observet, atque
ita explicet, ut eos secundum suam explicationem in scribendo imitari
etiam possimus: quod si praestiterit, manus ipsi statim dabo, et
erit mihi magnus Apollo; nam fateor, quamvis diu quaesiverim, me
nihil tamen unquam simile invenire potuisse: Quin addo me nihil
hic scribere, quod dudum et diu meditatum non habuerim, et quanquam
a pueritia opinionibus de Scriptura communibus imbutus fuerim,
non tamen potui tandem haec non admittere. Sed non est, cur
circa haec lectorem diu detineam, et ad rem desparatam provocem;
opus tamen fuit rem ipsam proponere, ut meam mentem clarius explicarem:
ad reliqua igitur, quae circa fortunam horum librorum
notanda suscepi, pergo. Nam venit praeterea, quae modo ostendimus,
notandum, quod hi libri ea diligentia a Posteris servati non
fuerint, ut nullae mendae irrepserint; plures enim dubias lectiones
animadverterunt antiquiores Scribae, et praeterea aliquot loca truncata,
non tamen omnia; an autem mendae talis notae sint, ut lectori
magnam moram injiciant, de eo jam non disputo; credo tamen eas
levioris esse momenti, iis saltem, qui Scripturas liberiore judicio
legunt, et hoc certo affirmare possum, me nullam animadvertisse
mendam, nec lectionum varietatem circa moralia documenta, quae
ipsa obscura aut dubia reddere possent.
Legi etiam et insuper novi nugatores
|136| aliquos Kabbalistas, quorum insaniam nunquam mirari satis
potui. Quod autem mendae, uti diximus, irrepserint, neminem
sani judicii dubitare credo, qui textum illum Sauli (quem jam ex
Libr. I. Samuël. cap. 13. vers. I. allegavimus) legit et etiam vers. 2.
cap. 6. Samuël. 2., nempe et surrexit et ivit David et omnis populus,
qui ipsi aderat, ex Juda, ut inde auferrent arcam Dei. Nemo hic etiam
non videre potest locum, quo iverant, nempe Kirjat Jeharim, unde
arcam auferrent, esse omissum: nec etiam negare possumus, quod
vs. 37. cap. 13. Sam. 2. perturbatus et truncatus sit, scilicet, et Absalom
fugit ivitque ad Ptolomaeum filium Hamihud Regem Gesur, et luxit
filium suum omnibus diebus, et Absalom fugit ivitque Gesur mansitque ibi
tres annos. Et ad hunc modum scio me antehac alia notavisse, quae
impraesentiarum non occurrunt. Quod autem notae marginales, quae
in Hebraeis Codicibus passim inveniuntur, dubiae fuerint lectiones, nemo
etiam dubitare potest, qui attendit, quod pleraeque ex magna literarum
Hebraicarum similitudine inter se ortae sint. Nempe ex similitudine,
quam habet Kaf cum Bet, Jod cum Vau, Dalet cum Res
etc. Ex. gr. ubi lib. 2. Sam. cap. 5. v. paenult. scribitur et in eo (tempore),
quo audies habetur in margine cum audies, et cap. 21. Jud.
v. 22. et quando earum patres vel fratres
in multitudine (h.e. saepe) ad nos venerint etc., habetur in margine
ad litigandum. Et ad hunc modum permultae deinde etiam ortae
sunt ex usu literarum, quas Quiescentes vocant, quarum nimirum pronunciatio
saepissime nulla sentitur, et promiscue una pro alia sumitur.
Ex. gr. Levit. cap. 25. vs. 30. scribitur
et confirmabitur domus, quae est in civitate, cui non est murus,
in margine autem habetur cui est murus etc. At quamvis
haec per se satis clara sint, libet rationibus quorundam Pharisaeorum
respondere, quibus persuadere conantur notas marginales ad
aliquod mysterium significandum ab ipsis librorum Sacrorum Scriptoribus
appositas vel indicatas fuisse. Harum primam, quae quidem
me parum tangit, sumunt ex usu legendi Scripturas: si, inquiunt, hae
notae appositae sunt propter lectionum varietatem, quas posteri decidere
non potuerunt, cur ergo usus invaluit, ut sensus marginalis
ubique retineatur? cur, inquiunt, sensum, quem retinere volebant,


|137| in margine notaverunt? debuerant contra ipsa volumina
scribere, prout legi volebant, non autem sensum et lectionem, quam
maxime probabant, in margine notare. Secunda vero ratio et quae
aliquam speciem prae se ferre videtur, ex ipsa rei natura sumitur.
Nempe quod mendae non data opera, sed casu in Codices irrepserunt,
et quod ita fit, varie contingit. At in quinque libris semper
nomen puella, uno tantum excepto loco, defectivum
contra regulam Grammatices sine litera he scribitur, in margine
vero recte secundum regulam Grammatices universalem. An
hoc etiam ex eo, quod manus in describendo erravit, contigerit?
quo fato id fieri potuit, ut calamus semper, quotiescunque hoc
nomen occurrerit, festinaret? deinde hunc defectum facile et sine
scrupulo ex regulis Grammatices supplere et emendare potuissent.
Igitur cum hae lectiones casu non contigerint, nec tam clara vitia
correxerint, hinc concludunt, haec certo consilio a primis Scriptoribus
facta fuisse, ut iis aliquid significarent. Verum his facile respondere
possumus, nam quod ex usu, qui apud eos invaluit, argumentantur,
nihil moror; nescio quid superstitio suadere potuit, et forte
inde factum est, quia utramque lectionem aeque bonam seu tolerabilem
aestimabant, ideoque, ne earum aliqua negligeretur, unam
scribendam et aliam legendam voluerunt. Timebant scilicet in re
tanta judicium determinare, ne incerti falsam pro vera eligerent,
ideoque neutram alterutri praeponere voluerunt, quod absolute fecissent,
si unam solam scribere et legere jussissent, praesertim cum in
Sacris voluminibus notae marginales non scribantur: vel forte inde
factum est, quia quaedam, quamvis recte descripta, aliter tamen
legi, prout scilicet in margine notaverant, volebant. Ideoque
universaliter instituerunt, ut Biblia secundum notas marginales
legerentur. Quae causa autem Scribas moverit, quaedam expresse
legenda in margine notare, jam dicam, nam non omnes marginales
notae dubiae sunt lectiones, sed etiam, quae ab usu remota erant,
notaverunt. Nempe verba obsoleta, et quae probati illius temporis
mores non sinebant in publica concione legi. Nam antiqui
Scriptores malitia privati nullis aulicis ambagibus, sed res propriis
suis nominibus indicabant. At postquam malitia et luxus regnavit,
|138| illa, quae sine obscoenitate ab antiquis dicta sunt, in obscoenis haberi
inceperunt. Hac autem de causa Scripturam ipsam mutare non erat
opus, attamen ut plebis imbecillitati subvenirent, introduxerunt,
ut nomina coitus et excrementorum honestius in publico legerentur,
videlicet sicuti ipsa in margine notaverunt. Denique quicquid
fuerit, cur usu factum fuerit, ut Scripturas secundum marginales
lectiones legant, et interpretentur, id saltem non fuit, quod vera
interpretatio secundum ipsas debet fieri. Nam praeterquam quod ipsi
Rabini in Talmud saepe a Masoretis recedunt, et alias habebant
lectiones, quas probabant, ut mox ostendam, quaedam insuper in
margine reperiuntur, quae minus secundum usum linguae probata
videntur. Ex. gr. in Libr. 2. Samuël. cap. 14. vers. 22. scribitur
quia Rex effecit secundum sententiam sui
servi, quae constructio plane regularis est et convenit cum illa v. 15.
ejusdem cap., at quae in margine habetur (servi tui) non convenit
cum persona verbi. Sic etiam v. ult. cap. 16. ejusdem Libri
scribitur ut cum consultat (id est consultatur)
verbum Dei, ubi in margine additur quis pro verbi nominativo.
Quod non satis accurate factum videtur, nam communis
hujus linguae usus est, verba impersonalia in tertia persona singularis
verbi activi usurpare, ut Grammaticis notissimum. Et ad hunc modum
plures inveniuntur notae, quae nullo modo scriptae lectioni praeponi
possunt. Quod autem ad secundam rationem Pharisaeorum attinet, ei
etiam ex modo dictis facile respondetur, nempe quod Scribae praeter
dubias lectiones verba etiam obsoleta notaverunt: Nam non dubium
est, quin in lingua Hebraea, sicuti in reliquis, multa obsoleta
et antiquata posterior usus fecerit, et reperta fuerint ab ultimis Scribis
in Bibliis, quae, uti diximus, omnia notaverunt, ut coram populo
secundum tum receptum usum legerentur. Hac igitur de causa
nomen nahgar ubique notatum reperitur, quia antiquitus communis
erat generis, et idem significabat, quod apud Latinos Juvenis.
Sic etiam Hebraeorum metropolis vocari apud antiquos solebat
Jerusalem, non autem Jerusalaim: de pronomine
ipse, et ipsa idem sentio, quod scilicet recentiores vau in jod
mutaverunt (quae mutatio in Hebraea lingua frequens est), cum genus
|139| foeniminum significare volebant; at quod antiqui non, nisi vocalibus
hujus pronominis foemininum a masculino solebant distinguere.
Sic praeterea quorundam verborum anomalia alia apud priores, alia
apud posteros fuit, et denique antiqui literis paragogicis
singulari sui temporis elegantia utebantur. Quae omnia hic multis
exemplis illustrare possem, sed nolo taediosa lectione lectorem detinere.
At si quis roget, unde haec noverim? respondeo, quia ipsa
apud antiquissimos Scriptores, nempe in Bibliis saepe reperi, nec
tamen eos posteri imitari voluerunt, quae unica est causa, unde in
reliquis linguis, quamvis jam etiam mortuis, tamen verba obsoleta
noscuntur. Sed forte adhuc aliquis instabit, cum ego maximam
harum notarum partem dubias esse lectiones statuerim, cur nunquam
unius loci plures, quam duae lectiones repertae sint? cur aliquando
non tres vel plures? Deinde quod quaedam in Scriptis adeo
manifeste Grammaticae repugnant, quae in margine recte notantur,
ut minime credendum sit scribas haerere potuisse et, utra esset vera,
dubitare. Sed ad haec etiam facile respondetur, et quidem ad primum
dico, plures fuisse lectiones, quam quas in nostris codicibus
notatas reperimus. In Talmude enim plures notantur, quae a Masoretis
neglectae sunt, et tam aperte multis in locis ab iisdem recedunt,
ut superstitiosus ille corrector Bibliorum Bombergianorum
tandem coactus fuerit fateri, in sua praefatione, se eos reconciliare
nescire
et, inquit, hic nescimus respondere, nisi quod
supra respondimus, nempe, quod usus Talmudis est Masoretis contradicere.
Quare non satis cum fundamento statuere possumus, unius loci
non plures quam duas lectiones unquam fuisse. Attamen facile
concedo, imo credo unius loci nunquam plures, quam duas lectiones
repertas fuisse, idque ob duas rationes; nempe I. quia causa,
unde harum lectionum varietatem ortam esse ostendimus, non
plures quam duas concedere potest: ostendimus enim eas potissimum
ex similitudine quarundam literarum ortas fuisse. Quare
dubium fere semper huc tandem redibat, videlicet utra ex
duabus literis esset scribenda Bet an Kaf, Jod an Vau, Dalet
an Res etc., quarum usus frequentissimus est; et ideo saepe
|140| contingere poterat, ut utraque sensum tolerabilem pareret.
Deinde utrum syllaba longa aut brevis esset, quarum quantitas
iis literis, quas Quiescentes vocavimus, determinatur. His adde,
quod non omnes notae dubiae sunt lectiones; multas enim appositas
esse diximus honestatis causa, et etiam ut verba obsoleta et antiquata
explicarent. II. Ratio, cur mihi persuadeo, unius loci non
plures, quam duas lectiones reperiri, est, quia credo Scribas pauca
admodum exemplaria reperisse, forte non plura, quam duo vel tria.
In tractatu Scribarum cap. 6. non nisi de tribus fit mentio,
quae fingunt tempore Hezrae inventa fuisse, quia venditant has notas
ab ipso Hezra appositas fuisse. Quicquid sit, si tria habuerunt, facile
concipere possumus, duo semper in eodem loco convenisse,
quin imo unusquisque mirari sane potuisset, si in tribus tantum exemplaribus
tres diversae unius ejusdemque loci lectiones reperirentur.
Quo autem fato factum est, ut post Hezram tanta exemplarium penuria
fuerit, is mirari desinet, qui vel solum cap. I. Libr. I. Machabaeorum
legerit, vel cap. 5. Libr. 12. Antiquit. Josephi. Imo prodigio
simile videtur, quod post tantam tamque diuturnam persecutionem
pauca illa retinere potuerint; de quo neminem dubitare opinor,
qui illam historiam mediocri cum attentione legerit. Causas
itaque videmus, cur nullibi plures quam duae dubiae lectiones occurrunt.
Quapropter longe abest, ut ex eo, quod non plures duabus
ubique dentur, concludi possit, Biblia in locis notatis data opera
perperam scripta fuisse ad significanda mysteria. Quod autem ad
secundum attinet, quod quaedam reperiantur adeo perperam scripta,
ut nullo modo dubitare potuerint, quin omnium temporum scribendi
usui repugnarent, quaeque adeo absolute corrigere, non autem
in margine notare debuerant, me parum tangit, neque enim
scire teneor, quae religio ipsos moverit, ut id non facerent. Et forte
id ex animi sinceritate fecerunt, quod posteris Biblia, ut ut ab ipsis
in paucis originalibus inventa fuerint, tradere voluerunt, atque originalium
discrepantias notare, non quidem ut dubias, sed ut varias
lectiones; nec ego easdem dubias vocavi, nisi quia revera fere omnes
tales reperio, ut minime sciam, quaenam prae alia sit probanda. Denique
praeter dubias has lectiones notaverunt insuper Scribae (vacuum
|141| spatium in mediis paragraphis interponendo) plura loca
truncata, quorum numerum Masoretae tradunt; numerant scilicet
viginti octo loca, ubi in medio paragrapho spatium vacuum interponitur,
nescio an etiam in numero aliquod mysterium latere credunt.
Spatii autem certam quantitatem religiose observant Pharisaei.
Horum exemplum (ut unum adferam) habetur in Genes. cap. 4.
vs. 8., qui sic scribitur: Et dixit Kain Habeli frati suo... et contigit,
dum erant in campo, ut Kain etc., ubi spatium relinquitur
vacuum, ubi scire expectabamus, quid id fuerit, quod Kain fratri
dixerat. Et ad hunc modum (praeter illa, quae jam notavimus) a Scribis
relicta vigintiocto reperiuntur. Quorum tamen multa non apparerent
truncata, nisi spatium interjectum esset. Sed de his satis.

~ Transeo ad reliquos Veteris Testamenti libros. At de
duobus Paralipomenon nihil certi et quod operae pretium
sit, notandum habeo, nisi quod dudum post Hezram,
et forte postquam Judas Machabaeus templum restauravit,
scripti fuerunt. Nam cap. 9. libri I. narrat Historicus, quaenam
familiae primum (tempore scilicet Hezrae) Hierosolymae habitaverint;
et deinde vers. 17. Janitores, quorum duo etiam in Nehem.
cap. II. vers. 19. narrantur, indicat. Quod ostendit hos libros
dudum post urbis reaedificationem scriptos fuisse. Caeterum de
vero eorundem Scriptore, deque eorum authoritate, utilitate et
doctrina nihil mihi constat. Imo non satis mirari possum, cur inter
Sacros recepti fuerint ab iis, qui librum sapientiae, Tobiae et reliquos,
qui apocryphi dicuntur, ex canone Sacrorum deleverunt:
intentum tamen non est eorum authoritatem elevare, sed quandoquidem
ab omnibus sunt recepti, eos etiam, ut ut sunt, relinquo.
Psalmi collecti etiam fuerunt, et in quinque libros dispartiti in secundo
templo; nam Ps. 88. ex Philonis Judaei testimonio editus fuit,
dum Rex Jehojachin Babiloniae in carcere detentus adhuc erat, et

|142| Ps. 89. cum idem Rex libertatem adeptus est; nec credo, quo Philo
hoc unquam dixisset, nisi vel sui temporis recepta opinio fuisset,
vel ab aliis fide dignis accepisset. Proverbia Salomonis eodem etiam
tempore collecta fuisse credo, vel ad minimum tempore Josiae Regis,
idque quia cap. 24. vers. ult. dicitur, Haec etiam sunt Salomonis
Proverbia, quae transtulerunt viri Hiskiae Regis Judae. At hic tacere nequeo
Rabinorum audaciam, qui hunc librum cum Ecclesiaste ex canone
Sacrorum exclusos volebant, et cum reliquis, quos jam desideramus,
custodire. Quod absolute fecissent, nisi quaedam reperissent
loca, ubi lex Mosis commendatur. Dolendum sane, quod res
sacrae et optimae ab horum electione dependerint. Ipsis tamen gratulor,
quod hos etiam nobis communicare voluerunt, verum non
possum non dubitare, num eos bona cum fide tradiderint, quod
hic ad severum examen revocare nolo. Pergo igitur ad libros Prophetarum.
Cum ad hos attendo, video Prophetias, quae in iis continentur,
ex aliis libris collectas fuisse, neque in hisce eodem ordine
semper describi, quo ab ipsis Prophetis dictae vel scriptae fuerunt,
neque etiam omnes contineri, sed eas tantum, quas hinc illinc
invenire potuerunt: quare hi libri non nisi fragmenta Prophetarum
sunt. Nam Esaias regnante Huzia prophetare incepit, ut
descriptor ipse primo versu testatur. At non tantum tum temporis
prophetavit, sed insuper omnes res ab hoc Rege gestas descripsit
(vide Paral. lib. 2. cap. 26. vers. 22.), quem librum jam desideramus.
Quae autem habemus, ex Chronicis Regum Judae, et Israëlis descripta
esse ostendimus. His adde, quod Rabini statuunt hunc Prophetam
etiam regnante Manasse, a quo tandem peremtus est, prophetavisse,
et quamvis fabulam narrare videantur, videntur tamen
credidisse omnes eius Prophetias non extare. Jeremiae deinde Prophetiae,
quae historice narrantur, ex variis Chronologis decerptae
et collectae sunt. Nam praeterquam, quod perturbate accumulentur
nulla temporum ratione habita, eadem insuper historia diversis
modis repetitur. Nam cap. 21. causam apprehensionis Jeremiae
exponit, quod scilicet urbis vastationem Zedechiae ipsum consulenti
praedixerit, et hac historia interrupta transit cap. 22. ad ejus
in Jehojachinum, qui ante Zedechiam regnavit, declamationem
|143| narrandum, et quod Regis captivitatem praedixerit, et deinde
cap. 25. ea describit, quae ante haec anno scilicet quarto Jehojakimi
Prophetae revelata sunt. Deinde quae anno primo hujus Regis, et
sic porro, nullo temporum ordine servato, Prophetias accumulare
pergit, donec tandem cap. 38. (quasi haec 15 capita per parenthesin
dicta essent) ad id, quod cap. 21. narrare incepit, revertitur. Nam
conjunctio, qua illud caput incipit, ad vs. 8. 9. et 10. hujus refertur;
atque tum longe aliter ultimam Jeremiae apprehensionem describit,
et causam diuturnae ejus detentionis in atrio custodiae longe aliam
tradit, quam quae in cap. 37. narratur: Ut clare videas haec omnia
ex diversis Historicis esse collecta, nec ulla alia ratione excusari posse.
At reliquae Prophetiae, quae in reliquis capitibus continentur,
ubi Jeremias in prima persona loquitur, ex volumine, quod Baruch,
ipso Jeremia dictante, scripsit, descriptae videntur: Id enim (ut ex
cap. 36. vs. 2. constat) ea tantum continebat, quae huic Prophetae
revelata fuerant a tempore Josiae usque ad annum quartum Jehojakimi;
a quo etiam tempore hic liber incipit. Deinde ex eodem volumine
etiam descripta videntur, quae habentur ex cap. 45. vers. 2.
usque ad cap. 51. vers. 59. Quod autem Ezechiëlis liber fragmentum
etiam tantum sit, id primi ejus versus clarissime indicant; quis
enim non videt conjunctionem, qua liber incipit, ad alia jam dicta
referri, et cum iis dicenda connectere? at non tantum conjunctio,
sed totus etiam orationis contextus alia scripta supponit: annus
enim trigesimus, a quo hic liber incipit, ostendit Prophetam in
narrando pergere, non autem incipere; quod etiam Scriptor ipse
per parenthesin vers. 3. sic notat, fuerat saepe verbum Dei Ezechiëli
filio Buzi sacerdoti in terra Chaldaeorum etc., quasi diceret, verba Ezechiëlis,
quae huc usque descripserat, ad alia referri, quae ipsi ante
hunc annum trigesimum revelata erant. Deinde Josephus lib. 10.
Antiq. cap. 7. narrat Ezechiëlem praedixisse, quod Tsedechias Babiloniam
non videret, quod in nostro, quem ejus habemus, libro, non
legitur, sed contra cap. scilicet 17., quod Babiloniam captus duceretur.
De Hosea non certo dicere possumus, quod plura scripserit,
quam quae in libro, qui ejus dicitur, continentur. Attamen miror
nos ejus plura non habere, qui ex testimonio Scriptoris plus quam

|144| octoginta quatuor annos prophetavit. Hoc saltem in genere scimus,
horum librorum Scriptores neque omnium Prophetarum, neque
horum, quos habemus, omnes prophetias collegisse: Nam eorum
Prophetarum, qui regnante Manasse prophetaverunt, et de quibus
in Libr. 2. Paral. cap. 33. vers. 10. 18. 19. in genere fit mentio, nullas
plane prophetias habemus; nec etiam omnes horum duodecim
Prophetarum. Nam Jonae non nisi Prophetiae de Ninivitis describuntur,
cum tamen etiam Israëlitis prophetaverit, qua de re vide Libr.
2. Reg. cap. 14. vers. 25.
~ De Libro Jobi, et de ipso Jobo multa inter Scriptores fuit controversia.
Quidam putant Mosen eundem scripsisse, et totam historiam
non nisi parabolam esse; quod quidam Rabinorum in Talmude
tradunt, quibus Maimonides etiam favet in suo libro More Nebuchim.
Alii historiam veram esse crediderunt, quorum quidam
sunt, qui putaverunt hunc Jobum tempore Jacobi vixisse, ejusque
filiam Dinam in uxorem duxisse. At Aben Hezra, ut jam supra
dixi, in suis commentariis supra hunc librum affirmat eum ex alia
lingua in Hebraeam fuisse translatum; quod quidem vellem, ut nobis
evidentius ostendisset, nam inde possemus concludere gentiles
etiam libros sacros habuisse. Rem itaque in dubio relinquo, hoc tamen
conjicio, Jobum gentilem aliquem fuisse virum, et animi constantissimi,
cui primo res prosperae, deinde adversissimae, et tandem
foelicissimae fuerunt. Nam Ezechiël cap. 14. vers. 14. eum inter
alios nominat: atque hanc Jobi variam fortunam, et animi constantiam
multis occasionem dedisse credo de Dei providentia disputandi,
vel saltem authori hujus libri Dialogum componendi: nam
quae in eo continentur, ut etiam stylus, non viri inter cineres misere
aegrotantis, sed otiose in musaeo meditantis videntur: Et hic cum
Aben Hezra crederem hunc librum ex alia lingua translatum fuisse,
quia Gentilium poësin affectare videtur; Deorum namque Pater bis
concilium convocat, et Momus, qui hic Satan vocatur, Dei dicta
summa cum libertate carpit etc.; sed haec merae conjecturae sunt, nec
satis firmae. Transeo ad Daniëlis librum; hic sine dubio ex Cap. 8.
ipsius Daniëlis scripta continet. Undenam autem priora septem capita
descripta fuerint, nescio. Possumus suspicari, quandoquidem
|145| praeter primum Chaldaice scripta sunt, ex Chaldaeorum Chronologiis.
Quod si clare constaret, luculentissimum esset testimonium, unde
evinceretur, Scripturam eatenus tantum esse sacram, quatenus per
ipsam intelligimus res in eadem significatas, at non quatenus verba
sive linguam et orationes, quibus res significantur, intellegimus:
et praeterea libros, qui res optimas docent et narrant, quacunque
demum lingua, et a quacunque natione scripti fuerint, aeque sacros
esse. Hoc tamen notare saltem possumus, haec capita Chaldaice
scripta esse, et nihilominus aeque sacra esse, ac reliqua Bibliorum.
Huic autem Daniëlis libro primus Hezrae ita annectitur, ut facile
dignoscatur eundem Scriptorem esse, qui res Judaeorum a prima
captivitate successive narrare pergit. Atque huic non dubito annecti
Librum Ester. Nam conjunctio, qua is liber incipit, ad nullum
alium referri potest: nec credendum est, eum eundem esse, quem
Mardochaeus scripsit. Nam cap. 9. vers. 20. 21. 22. narrat alter de
ipso Mardochaeo, quod Epistolas scripserit, et quid illae continuerint:
deinde vers. 31. ejusdem cap., quod regina Ester edicto firmaverit
res ad festum Sortium (Purim) pertinentes, et quod scriptum
fuerit in libro, hoc est (ut Hebraice sonat) in libro omnibus tum
temporis (quo haec scilicet scripta sunt) noto: atque hunc fatetur
Aben Hezra, et omnes fateri tenentur, cum aliis periisse. Denique
reliqua Mardochaei refert Historicus ad Chronica Regum Persarum.
Quare non dubitandum est, quin hic liber ab eodem Historico, qui
res Daniëlis et Hezrae narravit, etiam scriptus fuerit; et insuper
etiam liber Nehemiae, quia Hezrae secundus dicitur. Quatuor igitur
hos libros, nempe Daniëlis, Hezrae, Esteris et Nehemiae ab uno
eodemque Historico scriptos esse affirmamus: quisnam autem is fuerit,
nec suspicari quidem possum. Ut autem sciamus, undenam ipse,
quisquis tandem fuerit, notitiam harum historiarum acceperit, et
forte etiam maximam earum partem descripserit, notandum, quod
praefecti, sive principes Judaeorum in secundo templo, ut eorum
Reges in primo, scribas sive historiographos habuerunt, qui annales
sive eorum Chronologiam successive scribebant: Chronologiae
enim Regum sive annales in libris Regum passim citantur: at Principum
et sacerdotum secundi templi citantur primo in libr. Nehemiae

|146| cap. 12. vers. 23., deinde in Mach. lib. I. cap. 16. vers. 24. Et sine dubio
hic ille est liber (vide Est. cap. 9. vers. 31.), de quo modo loquuti
sumus, ubi edictum Esteris, et illa Mardochaei scripta erant, quemque
cum Aben Hezra periisse diximus. Ex hoc igitur libro omnia,
quae in hisce continentur, desumpta vel descripta videntur; nullus
enim alius ab eorum Scriptore citatur, neque ullum alium publicae
authoritatis novimus. Quod autem hi libri nec ab Hezra, nec a Nehemia
scripti fuerint, patet ex eo, quod Nehem. cap. 12. vs. 10. 11.
producitur genealogia summi pontificis Jesuhgae usque ad Jaduah,
sextum scilicet pontificem, et qui Alexandro Magno, jam fere Persarum
imperio subacto, obviam ivit (vide Josephi Antiq. lib. II.
cap. 8.), vel ut Philo Judaeus in libro temporum ait, sextum et ultimum
sub Persis pontificem. Imo in eodem hoc Nehemiae cap., vers.
scilicet 22., hoc ipsum clare indicatur. Levitae, inquit Historicus,
temporis Eljasibi, Jojadae, Jonatanis et Jaduhae supra regnum Darii
Persae scripti sunt, nempe in Chronologiis: atque neminem existimare
credo, quod Hezras aut Nehemias adeo longaevi fuerint, ut quatuordecim
Reges Persarum supervixerint; nam Cyrus omnium primus
Judaeis veniam largitus est templum reaedificandi, et ab eo tempore
usque ad Darium decimumquartum, et ultimum Persarum Regem
ultra 230 anni numerantur. Quare non dubito, quin hi libri,
dudum postquam Judas Machabaeus templi cultum restauravit, scripti
fuerint, idque quia tum temporis falsi Daniëlis, Hezrae et Esteris
libri edebantur a malevolis quibusdam, qui sine dubio Sectae
Zaducaeorum erant; nam Pharisaei nunquam illos libros, quod
sciam, receperunt. Et quamvis in libro, qui Hezrae quartus dicitur,
fabulae quaedam reperiantur, quas etiam in Talmude legimus, non
tamen ideo Pharisaeis sunt tribuendi, nam, si stupidissimos demas,
nullus eorum est, qui non credat, illas fabulas ab aliquo nugatore adjectas
fuisse; quod etiam credo aliquos fecisse, ut eorum traditiones
omnibus ridendas praeberent.

Vel forte ea de causa tum temporis
descripti atque editi sunt, ut populo ostenderent, Daniëlis Prophetias
adimpletas esse, atque eum hac ratione in religione confirmarent,
|147| ne de melioribus et futura salute in tantis calamitatibus desperaret.
Verum enimvero quamvis hi libri adeo recentes et novi sint,
multae tamen mendae ex festinatione, ni fallor, describentium in eosdem
irrepserunt. In hisce enim, ut in reliquis, notae marginales, de
quibus in praecedenti Cap. egimus, plures etiam reperiuntur, et
praeterea etiam loca quaedam, quae nulla alia ratione excusari possunt,
ut jam ostendam: sed prius circa horum marginales lectiones
notari volo, quod si Pharisaeis concedendum, eas aeque antiquas
esse, ac ipsos horum librorum Scriptores, tum necessario dicendum
erit Scriptores ipsos, si forte plures fuerunt, eas ea de causa notavisse,
quia ipsas Chronologias, unde eas descripserunt, non satis
accurate scriptas invenerunt; et quamvis quaedam mendae clarae essent,
non tamen ausos fuisse antiquorum et majorum scripta emendare.
Nec opus jam habeo, ut de his prolixius hic iterum agam.
Transeo igitur ad eas indicandum, quae in margine non notantur.
Atque I. nescio, quot dicam irrepsisse in cap. 2. Hezrae: nam vs. 64.
traditur summa totalis eorum omnium, qui distributive in toto capite
numerantur, atque iidem dicuntur simul fuisse 42360: et tamen,
si summas partiales addas, non plures invenies, quam 29818. Error
igitur hic est vel in totali, vel in partialibus summis. At totalis credenda
videtur recte tradi, quia sine dubio eam unusquisque memoriter
retinuit, ut rem memorabilem, partiales autem non item.
Adeoque si error in totalem summam laberetur, statim unicuique
pateret, et facile corrigeretur. Atque hoc ex eo plane confirmatur,
quod in Nehem. cap. 7., ubi hoc caput Hezrae (quod Epistola genealogiae
vocatur) describitur, sicuti expresse vers. 5. ejusdem cap.
Nehemiae dicitur, summa totalis cum hac libri Hezrae plane convenit,
partiales autem valde discrepant: quasdam enim majores,
quasdam porro minores, quam in Hezra reperies, easque omnes
simul conficere 31089. Quare non dubium est, quin in solas summas
partiales tam libri Hezrae quam Nehemiae plures mendae irrepserint.
Commentatorum autem, qui has evidentes contradictiones
reconciliare conantur, unusquisque pro viribus sui ingenii, quicquid
potest, fingit et interea, dum scilicet literas et verba Scripturae
adorant, nihil aliud faciunt, ut jam supra monuimus, quam Bibliorum
|148| Scriptores contemtui exponere, adeo ut viderentur nescivisse
loqui, neque res dicendas ordinare: Imo nihil aliud faciunt,
quam Scripturae perspicuitatem plane obscurare: nam si ubique
liceret Scripturas ad eorum modum interpretari, nulla esset sane
oratio, de cujus vero sensu non possemus dubitare. Sed non est, cur
circa haec diu detinear: mihi enim persuadeo, quod si aliquis Historicus
ea omnia imitari vellet, quae ipsi Scriptoribus Bibliorum devote
concedunt, eum ipsi multis modis irriderent. Et si putant eum
blasphemum esse, qui Scripturam alicubi mendosam esse dicit, quaeso
quo nomine tum ipsos apellabo [appellabo], qui Scripturis, quicquid lubet,
affingunt? qui Sacros Historicos ita prostituunt, ut balbutire,
et omnia confundere credantur? qui denique sensus Scripturae perspicuos
et evidentissimos negant? quid enim in Scriptura clarius,
quam quod Hezras cum sociis in Epistola Genealogiae, in cap. 2.
libri, qui ejus dicitur, descripta, numerum eorum omnium, qui
Hierosolymam profecti sunt, per partes comprehenderit, quandoquidem
in iis, non tantum eorum numerus traditur, qui suam Genealogiam,
sed etiam eorum, qui eam non potuerunt indicare.
Quid inquam clarius, ex vers. 5. cap. 7. Nehemiae, quam quod ipse
hanc eandem Epistolam simpliciter descripserit? Ii igitur, qui haec
aliter explicant, nihil aliud faciunt, quam verum Scripturae sensum
et consequenter Scripturam ipsam negare; quod autem putant
pium esse, una loca Scripturae aliis accomodare, ridicula sane
pietas, quod loca clara obscuris, et recta mendosis accommodent,
et sana putridis corrumpant. Absit tamen, ut eos blasphemos appellem,
qui nullum animum maledicendi habent; nam errare humanum
quidem est. Sed ad propositum revertor. Praeter mendas, quae
in summis Epistolae Genealogiae tam Hezrae quam Nehemiae sunt
concedendae, plures etiam notantur in ipsis nominibus familiarum,
plures insuper in ipsis Genealogiis, in historiis, et vereor ne etiam
in ipsis Prophetiis. Nam sane Prophetia Jeremiae cap. 22. de Jechonia
nullo modo cum ejus historia (vide finem libri 2. Regum, et
Jerem. et libr. I. Paral. cap. 3. vers. 17. 18. 19.) convenire videtur,
et praecipue verba versus ultimi illius capitis; nec etiam video, qua
ratione de Tsidchia, cujus oculi, simulac filios necare vidit, effossi
|149| sunt, dicere potuit pacifice morieris etc. (vide Jerem. cap. 34. vs. 5.).
Si ex eventu Prophetiae interpretandae sunt, haec nomina mutanda
essent, et pro Tsidchia Jechonias, et contra pro hoc ille sumendus
videretur: Sed hoc nimis paradoxum, adeoque rem ut imperceptibilem
relinquere malo, praecipue quia, si hic aliquis est error, is Historico,
non vitio exemplarium tribuendus est. Quod ad reliquos attinet,
quos dixi, eos hic notare non puto, quandoquidem id non sine
magno lectoris taedio efficere possim; praesertim quia ab aliis jam
animadversa sunt. Nam R. Selomo ob manifestissimas contradictiones,
quas in relatis genealogiis observavit, coactus est in haec
verba erumpere, nempe (vide ejus commentaria in lib. I. cap. 8.
Paralip.) quod Hezras (quem libros Paral. scripsisse putat) filios Benjaminis
aliis nominibus appellat, ejusque genealogiam aliter, quam
eam habemus in libr. Geneseos, diducit, et quod denique maximam partem
civitatum Levitarum aliter, quam Josua, indicat, inde evenit, quod
discrepantia originalia invenit; et paulo infra quod Genealogia Gibeonis
et aliorum bis et varie describitur, quia Hezras plures et varias uniuscujusque
Genealogiae Epistolas invenit, et in his describendis maximum
numerum exemplarium secutus est, at quando numerus discrepantium
Genealogorum aequalis erat, tum utrorumque exemplaria descripsit;
atque hoc modo absolute concedit hos libros ex originalibus
non satis correctis nec satis certis descriptos fuisse. Imo commentatores
ipsi saepissime, dum loca conciliare student, nihil plus agunt
quam errorum causas indicare; denique neminem sani judicii credere
existimo, quod Sacri Historici consulto ita scribere voluerint, ut
sibi passim contradicere viderentur. At forte aliquis dicet, me hac
ratione Scripturam plane evertere, nam hac ratione eam ubique
mendosam esse suspicari omnes possunt: Sed ego contra ostendi, me
hac ratione Scripturae consulere, ne ejus loca clara, et pura mendosis
accommodentur, et corrumpantur: nec quia quaedam loca corrupta
sunt, idem de omnibus suspicari licet: nullus enim liber unquam
sine mendis repertus est. An quaeso ea de causa ubique mendosos
aliquis unquam suspicatus est? nemo sane: praesertim quando
oratio est perspicua, et mens authoris clare percipitur. His ea,
quae circa historiam Librorum Veteris Testamenti notare volueram
|150| absolvi. Ex quibus facile colligimus ante tempus Machabaeorum
nullum canonem Sacrorum Librorum fuisse, sed hos, quos jam habemus,
a Pharisaeis secundi templi, qui etiam formulas precandi instituerunt,
prae multis aliis selectos esse, et ex solo eorum decreto
receptos. Qui itaque authoritatem Sacrae Scripturae demonstrare
volunt, ii authoritatem uniuscujusque libri ostendere tenentur, nec
sufficit divinitatem unius probare ad eandem de omnibus concludendam:

alias statuendum concilium Pharisaeorum in hac electione
librorum errare non potuisse, quod nemo unquam demonstrabit.
Ratio autem, quae me cogit statuere, solos Pharisaeos libros Veteris
Testamenti elegisse, et in canonem Sacrorum posuisse, est, quia in
libro Daniëlis cap. ult. vers. 2. resurrectio mortuorum praedicitur,
quam Tsaducaei negabant: deinde quia ipsi Pharisaei in Talmude
hoc clare indicant. Nempe Tractatus Sabbathi cap. 2. fol. 30. pag. 2.
dicitur

dixit R. Jehuda nomine Rabi, quaesiverunt
periti abscondere librum Ecclesiastis, quia ejus verba verbis legis (N.B.
libro legis Mosis) repugnant. Cur autem ipsum non absconderunt? quia
secundum legem incipit et secundum legem desinit. Et paulo infra
et etiam librum Proverbiorum quaesiverunt
abscondere etc. et denique ejusdem Tractatus cap. I. fol. 13.
pag. 2.
profecto illum
virum benignitatis causa nomina, cui nomen Neghunja filius Hiskiae;
nam ni ipse fuisset, absconditus fuisset liber Ezechiëlis, quia ejus verba
verbis legis repugnabant etc. Ex quibus clarissime sequitur, legis peritos
concilium adhibuisse, quales libri ut sacri essent recipiendi, et quales
excludendi. Qui igitur de omnium authoritate certus esse vult,
consilium de integro ineat, et rationem cujusque exigat. Jam autem
tempus esset libros etiam Novi Testamenti eodem modo examinare.
Sed quia id a Viris cum scientiarum, tum maxime linguarum
peritissimis factum esse audio, et etiam, quia tam exactam linguae
Graecae cognitionem non habeo, ut hanc provinciam suscipere audeam,
et denique quia librorum, qui Hebraea lingua scripti fuerunt,
|151| exemplaribus destituimur, ideo huic negotio supersedere malo.
Attamen ea notare puto, quae ad meum institutum maxime faciunt,
de quibus in sequentibus.
~ Nemo, qui Novum Testamentum legit, dubitare potest
Apostolos Prophetas fuisse. Verum quia Prophetae non
semper ex revelatione loquebantur, sed contra admodum
raro, ut in fine Cap. I. ostendimus, dubitare possumus,
num Apostoli tanquam Prophetae ex revelatione et expresso
mandato, ut Moses, Jeremias et alii, an vero tanquam privati, vel doctores
Epistolas scripserint; praesertim quia in Epist. ad Corinth. I.
cap. 14. vers. 6. Paulus duo praedicandi genera indicat, ex revelatione
unum, ex cognitione alterum, atque ideo inquam dubitandum,
an in Epistolis prophetent, an vero doceant.
Verum si ad earum
stylum attendere volumus, eum a stylo Prophetiae alienissimum
inveniemus. Nam Prophetis usitatissimum erat, ubique testari,
se ex Dei edicto loqui; nempe sic dicit Deus, ait Deus exercituum,
edictum Dei etc., atque hoc non tantum videtur locum habuisse in
publicis Prophetarum concionibus, sed etiam in Epistolis, quae revelationes
continebant, ut ex illa Eliae Jehoramo scripta patet (vide
libr. 2. Paral. cap. 21. vers. 12.), quae etiam incipit
sic dicit Deus. At in Epistolis Apostolorum nihil simile legimus, sed
contra in I. ad Corinth. cap. 7. vers. 40. Paulus secundum suam sententiam
loquitur. Imo perplurimis in locis animi ambigui et perplexi
modi loquendi occurrunt, ut (Epist. ad Roman. cap. 3. vs. 28.)
arbitramur igitur, et (cap. 8. vs. 18.) arbitror enim ego, et ad hunc
modum plura. Praeter haec alii inveniuntur modi loquendi, ab authoritate
Prophetica plane remoti. Nempe, hoc autem dico ego, tanquam
infirmus, non autem ex mandato (vide Epistol. ad Corinth. I.
cap. 7. vers. 6.), consilium do tanquam vir, quia Dei gratia fidelis est
|152| (vide ejusdem cap. 7. vers. 25.) et sic alia multa; et notandum, quod,
cum in praedicto cap. ait, se praeceptum Dei vel mandatum habere
vel non habere, non intelligit praeceptum vel mandatum sibi a Deo
revelatum, sed tantum Christi documenta, quae discipulos in monte
docuit. Praeterea si ad modum etiam attendamus, quo in his
Epistolis Apostoli doctrinam Euangelicam tradunt, eum etiam a
modo Prophetarum valde discedere videbimus. Apostoli namque
ubique ratiocinantur, ita ut non prophetare, sed disputare videantur.
Prophetiae vero contra mera tantum dogmata et decreta continent,
quia in iis Deus quasi loquens introducitur, qui non ratiocinatur,
sed ex absoluto suae naturae imperio decernit, et etiam quia
Prophetae authoritas ratiocinari non patitur; quisquis enim vult sua
dogmata ratione confirmare, eo ipso ea arbitrali uniuscujusque judicio
submittit. Quod etiam Paulus, quia ratiocinatur, fecisse videtur,
qui in Epist. ad Corinth. I. cap. 10. vers. 15. ait, tanquam
sapientibus loquor, judicate vos id, quod dico. Et denique quia Prophetae
res revelatas non ex virtute luminis naturalis, hoc est, non ratiocinando
percipiebant, ut in Cap. I. ostendimus. Et quamvis in
quinque libris etiam quaedam per illationem concludi videantur, si
quis tamen ad ea attenderit, eadem nullo modo tanquam peremtoria
argumenta sumi posse videbit. Ex. gr. cum Moses Deuter.
cap. 31. vers. 27. Israëlitis dixit, si, dum ego vobiscum vixi, rebelles
fuistis contra Deum, multo magis postquam mortuus ero. Nullo modo
intelligendum est, quod Moses ratione convincere vult Israëlitas
post ejus mortem a vero Dei cultu necessario deflexuros; argumentum
enim falsum esset, quod etiam ex ipsa Scriptura ostendi posset:
nam Israëlitae constanter perseverarunt vivente Josua, et Senibus,
et postea etiam vivente Samuële, Davide, Salomone etc. Quare
verba illa Mosis moralis locutio tantum sunt, qua rethorice et prout
futuram populi defectionem vividius imaginari potuerat, praedicit:
Ratio autem, cur non dico Mosen ex se ipso, ut populo suam praedictionem
verisimilem faceret, et non tanquam Prophetam ex revelatione
haec dixisse, est, quia vers. 21. ejusdem cap. narratur
Deum hoc ipsum Mosi aliis verbis revelavisse, quem sane non opus
erat, verisimilibus rationibus certiorem de hac Dei praedictione et
|153| decreto reddere, at necesse erat, ipsam in ipsius imaginatione vivide
repraesentari, ut in Cap. I. ostendimus; quod nullo meliori
modo fieri poterat, quam praesentem populi contumaciam, quam
saepe expertus fuerat, tanquam futuram imaginando. Et ad hunc
modum omnia argumenta Mosis, quae in quinque libris reperiuntur,
intelligenda sunt; quod scilicet non sunt ex scriniis rationis
desumpta, sed tantum dicendi modi, quibus Dei decreta efficacius
exprimebat, et vivide imaginabatur. Nolo tamen absolute negare
Prophetas ex revelatione argumentari potuisse, sed hoc tantum
affirmo, quo Prophetae magis legitime argumentantur, eo eorum
cognitio, quam rei revelatae habent, ad naturalem magis accedit,
atque ex hoc maxime dignosci Prophetas cognitionem supra naturalem
habere, quod scilicet pura dogmata, sive decreta, sive sententias
loquantur; et ideo summum Prophetam Mosen nullum legitimum
argumentum fecisse; et contra longas Pauli deductiones
et argumentationes, quales in Epistol. ad Romanos reperiuntur,
nullo modo ex revelatione supranaturali scriptas fuisse concedo.
Itaque tam modi loquendi, quam disserendi Apostolorum in Epistolis
clarissime indicant, easdem non ex revelatione, et divino mandato,
sed tantum ex ipsorum naturali judicio scriptas fuisse, et nihil
continere praeter fraternas monitiones mixtas urbanitate (a qua
sane Prophetica authoritas plane abhorret), qualis est illa Pauli excusatio
in Epist. ad Rom. cap. 15. vers. 15., paulo audacius scripsi vobis,
fratres. Possumus praeterea hoc ipsum ex eo concludere, quod
nullibi legimus, quod Apostoli jussi sint scribere, sed tantum praedicare,
quocunque irent, et dicta signis confirmare. Nam eorum
praesentia, et signa absolute requirebantur ad gentes ad religionem
convertendas, easque in eadem confirmandas, ut ipse Paulus in
Epist. ad Rom. cap. I. vers. II. expresse indicat; quia valde, inquit,
desidero, ut videam vos, ut impertiar vobis donum Spiritus, ut confirmemini.
At hic objici posset, quod eodem modo possemus concludere
Apostolos nec etiam tanquam Prophetas praedicavisse: nam cum
huc aut illuc praedicatum ibant, id non ex expresso mandato, sicuti
olim Prophetae, faciebant. Legimus in Veteri Testamento, quod Jonas
Niniven praedicatum ivit, ac simul, quod eo expresse missus est, et
|154| quod ei revelatum fuerit id, quod ibi praedicare debebat. Sic etiam
de Mose prolixe narratur, quod in Aegyptum tanquam Dei legatus
profectus est, et simul, quid populo Israëlitico et Regi Pharahoni dicere,
et quaenam signa ad fidem faciendam coram ipsis facere tenebatur.
Esaias, Jeremias, Ezechiël expresse jubentur Israëlitis praedicare.
Et denique nihil Prophetae praedicaverunt, quod Scriptura non testetur
eos id a Deo accepisse. At de Apostolis nihil simile, cum
huc, aut illuc ibant praedicatum, in Novo Testamento, nisi admodum
raro legimus. Sed contra quaedam reperiemus, quae expresse
indicant, Apostolos ex proprio consilio loca ad praedicandum elegisse:
ut contentio illa ad dissidium usque, Pauli et Barnabae, de
qua vide Act. cap. 15. vers. 37. 38. etc. Et quod saepe etiam frustra
aliquo ire tentaverint, ut idem Paulus in Epist. ad Rom. cap. I.
vers. 13. testatur, nempe his temporibus multis volui venire ad vos et
prohibitus sum, et cap. 15. vers. 22. propter hoc impeditus sum temporibus
multis, quominus venirem ad vos. Et cap. denique ult. Epist. ad
Corinth. I. vers. 12. De Apollo autem fratre meo multum petii ab eo, ut
proficisceretur ad vos cum fratribus, et omnino nulla erat ei voluntas, ut
veniret ad vos; cum autem ei erit opportunitas etc. Quare tam ex his
modis loquendi, et contentione Apostolorum, quam ex eo, quod
nec, cum ad praedicandum aliquo irent, testetur Scriptura, sicut
de antiquis Prophetis, quod ex Dei mandato iverant, concludere
debueram, Apostolos tanquam doctores, et non tanquam Prophetas
etiam praedicavisse. Verum hanc quaestionem facile solvemus,
modo attendamus ad differentiam vocationis Apostolorum
et Prophetarum Veteris Testamenti. Nam hi non vocati sunt, ut
omnibus nationibus praedicarent et prophetarent, sed quibusdam
tantum peculiaribus, et propterea expressum et singulare mandatum
ad unamquamque requirebant. At Apostoli vocati sunt, ut
omnibus absolute praedicarent, omnesque ad religionem converterent.
Quocunque igitur ibant, Christi mandatum exequebantur,
nec ipsis opus erat, ut, antequam irent, res praedicandae iisdem
revelarentur; discipulis scilicet Christi, quibus ipse dixerat,
quum autem tradiderint vos, ne sitis solliciti, quomodo aut quid loquamini;
dabitur enim vobis in illa hora, quid loquemini etc. (vide Matth.
|155| cap. 10. vers. 19. 20. Concludimus itaque Apostolos ea tantum ex
singulari revelatione habuisse, quae viva voce praedicaverunt, et simul
signis confirmaverunt (vide quae in initio II. Cap. ostendimus), quae
autem simpliciter nullis adhibitis, tanquam testibus, signis, scripto
vel viva voce docuerunt, ea ex cognitione (naturali scilicet) loquuti
sunt, vel scripserunt; qua de re vide Epist. ad Corinth. I. cap. 14.
vers. 6. Nec hic nobis moram injicit, quod omnes Epistolae exordiantur
ab Apostolatus approbatione; nam Apostolis, ut mox
ostendam, non tantum virtus ad prophetandum, sed etiam authoritas
ad docendum concessa est. Et hac ratione concedimus eos
tanquam Apostolos suas Epistolas scripsisse, et hac de causa exordium
a sui Apostolatus approbatione unumquemque sumsisse: vel
forte, ut animum lectoris facilius sibi conciliarent, et ad attentionem
excitarent, voluerunt ante omnia testari, se illos esse, qui
omnibus fidelibus ex suis praedicationibus innotuerant, et qui tum
claris testimoniis ostenderant, se veram docere religionem et salutis
viam. Nam quaecunque ego in hisce Epistolis dici video de
Apostolorum vocatione, et Spiritu Sancto et divino, quem habebant,
ad eorum, quas habuerant, praedicationes referri video, iis
tantum locis exceptis, in quibus Spiritus Dei, et Spiritus Sanctus
pro mente sana, beata et Deo dicata etc. (de quibus in primo Cap.
diximus) sumitur. Ex. gr. in Epist. ad Corinth. I. cap. 7. vers. 40.
ait Paulus, beata autem est, si ita maneat secundum sententiam meam,
puto autem etiam ego, quod Spiritus Dei sit in me. Ubi per Spiritum
Dei ipsam suam mentem intelligit, ut ipse orationis contextus indicat:
hoc enim vult, viduam, quae secundo non vult nubere marito,
beatam judico secundum meam sententiam, qui caelebs vivere decrevi,
et me beatum puto. Et ad hunc modum alia reperiuntur,
quae hic adferre supervacaneum judico. Cum itaque statuendum sit
Epistolas Apostolorum a solo lumine naturali dictatas fuisse, videndum
jam est, quomodo Apostoli ex sola naturali cognitione
res, quae sub eandem non cadunt, docere poterant. Verum si ad
illa, quae circa Scripturae interpretationem Cap. VII. hujus Tractatus
diximus, attendamus, nulla hic nobis erit difficultas. Nam
quamvis ea, quae in Bibliis continentur, ut plurimum nostrum
|156|
captum superent, possumus tamen secure de iisdem disserere, modo
nulla alia principia admittamus, quam ea, quae ex ipsa Scriptura
petuntur; atque hoc eodem etiam modo Apostoli ex rebus, quas
viderant, quasque audiverant, et quas denique ex revelatione habuerant,
multa concludere, et elicere, eaque homines, si libitum
iis esset, docere poterant. Deinde quamvis religio, prout ab Apostolis
praedicabatur, nempe simplicem Christi historiam narrando,
sub rationem non cadat, ejus tamen summam, quae potissimum
documentis moralibus constat, ut tota Christi doctrina, potest
unusquisque lumine naturali facile assequi. Denique Apostoli non
indigebant lumine supernaturali ad religionem, quam antea signis
confirmaverant, communi hominum captui ita accommodandam,
ut facile ab unoquoque ex animo acciperetur; neque etiam eodem
indigebant ad homines de eadem monendos; atque hic finis Epistolarum
est, homines scilicet ea via docere et monere, quam unusquisque
Apostolorum optimam judicavit ad eosdem in religione
confirmandos: et hic notandum id, quod paulo ante diximus,
nempe, quod Apostoli non tantum virtutem acceperant ad historiam
Christi tanquam Prophetae praedicandam, eandem scilicet
sgnis [signis] confirmando, sed praeterea etiam authoritatem docendi et
monendi ea via, quam unusquisque optimam esse judicaret; quod
utrumque donum Paulus in Epist. ad Timoth. 2. cap. I. vers. II. clare
his indicat, in quo ego constitutus sum praeco et Apostolus et doctor gentium.
Et in I. ad eund. cap. 2. vers. 7., cujus constitutus sum ego praeco
et Apostolus (veritatem dico per Christum, non mentior) doctor gentium
cum fide NB. ac veritate. His, inquam, clare utramque approbationem,
nempe Apostolatus et doctoratus, indicat; at authoritatem monendi
quemcunque et quandocunque voluerit, in Epist. ad Philem.
vers. 8. his significat, quamvis multam in Christo libertatem habeam praecipiendi
tibi, quod convenit, tamen etc. Ubi notandum, quod si ea,
quae Philemoni praecipere oportebat, Paulus ut Propheta a Deo acceperat,
et tanquam Propheta praecipere debebat, tum profecto
ipsi non licuisset Dei praeceptum in preces mutare. Quare necessario
intelligendum eum loqui de libertate monendi, quae ipsi tanquam
Doctori, et non tanquam Prophetae erat. Attamen nondum
|157| satis clare sequitur Apostolos viam docendi, quam unusquisque
meliorem judicasset, eligere potuisse, sed tantum eos ex officio Apostolatus
non solum Prophetas, sed etiam Doctores fuisse, nisi
rationem in auxilium vocare velimus, quae plane docet eum, qui
authoritatem docendi habet, habere etiam authoritatem eligendi,
quam velit, viam. Sed satius erit rem omnem ex sola Scriptura demonstrare:
Ex ipsa enim clare constat, unumquemque Apostolorum
singularem viam elegisse; nempe ex his verbis Pauli Epist. ad Rom.
cap. 15. vers. 20., Sollicite curans, ut praedicarem non, ubi invocatum
erat nomen Christi, ne aedificarem supra alienum fundamentum. Sane
si omnes eandem docendi viam habebant et omnes supra idem fundamentum
Christianam religionem aedificaverant, nulla ratione Paulus
alterius Apostoli fundamenta aliena vocare poterat, utpote
quae et ipsius eadem erant: Sed quandoquidem ipsa aliena vocat,
necessario concludendum, unumquemque religionem diverso fundamento
superaedificasse, et Apostolis in suo doctoratu idem contigisse,
quod reliquis Doctoribus, qui singularem docendi methodum
habent, ut semper magis eos docere cupiant, qui plane rudes
sunt, et linguas vel scientias, etiam mathematicas, de quarum veritate
nemo dubitat, ex nullo alio discere inceperunt. Deinde si
ipsas Epistolas aliqua cum attentione percurramus, videbimus Apostolos
in ipsa religione quidem convenire, in fundamentis autem
admodum discrepare. Nam Paulus ut homines in religione confirmaret,
et iis ostenderet salutem a sola Dei gratia pendere, docuit
neminem ex operibus, sed sola fide gloriari posse, neminemque ex
operibus justificari (vide Epist. ad Rom. cap. 3. vers. 27. 28.) et
porro totam illam doctrinam de praedestinatione. Jacobus autem
contra in sua Epistola hominem ex operibus justificari et non ex
fide tantum (vide ejus Epist. cap. 2. vers. 24.) et totam doctrinam
religionis, missis omnibus illis Pauli disputationibus, paucis admodum
comprehendit. Denique non dubium est, quin ex hoc,
quod scilicet Apostoli diversis fundamentis religionem superaedificaverint,
ortae sint multae contentiones et schismata, quibus
ecclesia jam inde ab Apostolorum temporibus indesinenter vexata
fuit, et profecto in aeternum vexabitur, donec tandem aliquando
|158| religio a speculationibus philosophicis separetur et ad paucissima
et simplicissima dogmata, quae Christus suos docuit, redigatur:
quod Apostolis impossibile fuit, quia Euangelium ignotum erat
hominibus; adeoque ejus ne doctrinae novitas eorum aures multum
laederet, eam, quoad fieri poterat, hominum sui temporis ingenio
accommodaverunt (vide Epist. ad Cor. I. cap. 9. vs. 19. 20. etc.),
et fundamentis tum temporis maxime notis, et acceptis superstruxerunt:
et ideo nemo Apostolorum magis philosophatus est,
quam Paulus, qui ad gentibus praedicandum vocatus fuit. Reliqui
autem, qui Judaeis praedicaverunt, Philosophiae scilicet contemtoribus,
eorum etiam ingenio sese accomodaverunt (de hoc vide
Epist. ad Galat. cap. 2. vers. II. etc.) et religionem nudam a speculationibus
philosophicis docuerunt. Jam autem foelix profecto
nostra esset aetas, si ipsam etiam ab omni superstitione liberam videremus.

~ Qui Biblia, ut ut sunt, tanquam Epistolam Dei, e coelo
hominibus missam considerant, clamabunt sine dubio
me peccatum in Spiritum Sanctum commisisse, qui scilicet
Dei verbum mendosum, truncatum, adulteratum, et sibi
non constans statuerim, nosque ejus non nisi fragmenta habere,
et denique syngraphum pacti Dei, quod cum Judaeis pepigit,
periisse. Verum non dubito, si rem ipsam perpendere velint, quin
statim clamare desinent: Nam tam ipsa ratio, quam Prophetarum
et Apostolorum sententiae aperte clamant Dei aeternum
verbum et pactum, veramque religionem hominum cordibus,
hoc est, humanae menti divinitus inscriptam esse, eamque verum
esse Dei syngraphum, quod ipse suo sigillo, nempe sui idea, tanquam
imagine suae divinitatis consignavit. Primis Judaeis Religio
|159| tanquam lex scripto tradita est, nimirum quia tum temporis veluti
infantes habebantur. Verum imposterum Moses (Deuter. cap. 30.
vers. 6.) et Jeremias (cap. 31. vers. 33.) tempus futurum ipsis praedicant,
quo Deus suam legem eorum cordibus inscribet. Adeoque
solis Judaeis, et praecipue Zaducaeis competebat olim pro lege in
tabulis scripta pugnare, at iis minime, qui ipsam mentibus inscriptam
habent: qui igitur ad haec attendere velit, nihil in supradictis
reperiet, quod Dei verbo sive verae Religioni, et fidei repugnet,
vel quod eam infirmare possit, sed contra nos eandem confirmare,
ut etiam circa finem Cap. X. ostendimus; et ni hoc esset, plane de
his tacere decrevissem, imo libenter concessissem ad effugiendas
omnes difficultates, in Scripturis profundissima latere mysteria: sed
quia inde intolerabilis orta est superstitio, et alia perniciosissima
incommoda, de quibus in praefatione Cap. VII. loquutus sum, his minime
supersedendum esse duxi; praesertim quia religio nullis superstitiosis
ornamentis indiget, sed contra de ipsius splendore adimitur,
quando similibus figmentis adornatur. At dicent, quamvis lex
divina cordibus inscripta sit, Scripturam nihilominus Dei esse verbum,
adeoque non magis de Scriptura, quam de Dei Verbo dicere
licet, eandem truncatam, et depravatam esse: Verum ego contra
vereor, ne nimis studeant esse sancti et Religionem in superstitionem
convertant, imo ne simulacra et imagines, hoc est chartam et
atramentum pro Dei Verbo adorare incipiant. Hoc scio, me nihil
indignum Scriptura aut Dei verbo dixisse, qui nihil statuerim,
quod non evidentissimis rationibus verum esse demonstraverim; et
hac de causa etiam certo affirmare possim, me nihil dixisse, quod impium
sit, vel quod impietatem redoleat. Fateor profanos quosdam
homines, quibus religio onus est, ex his licentiam peccandi sumere
posse, et sine ulla ratione, sed tantum ut voluptati concedant, hinc
concludere Scripturam ubique esse mendosam et falsificatam, et
consequenter nullius etiam authoritatis. Verum similibus subvenire
impossibile est secundum illud tritum, quod nihil adeo recte dici
potest, quin male interpretando possit depravari. Qui voluptatibus
indulgere volunt, facile causam quamcumque invenire possunt, nec
olim ii, qui ipsa originalia, arcam foederis, imo ipsos Prophetas et
|160| Apostolos habebant, meliores fuerunt, nec magis obtemperantes,
sed omnes tam Judaei, quam Gentiles iidem semper fuerunt, et in
omni aevo virtus admodum rara fuit. Attamen ut omnem amoveam
scrupulum, ostendendum hic est, qua ratione Scriptura, et quaecunque
res muta sacra et divina dici debeat, deinde quid sit revera verbum
Dei, et quod id non contineatur in certo numero librorum, et
denique Scripturam, quatenus ea docet, quae ad obedientiam et salutem
necessaria sunt, non potuisse corrumpi. Nam ex his facile unusquisque
judicare poterit, nos nihil contra Dei verbum dixisse, nec
ullum locum impietati dedisse.
~ Id sacrum et divinum vocatur, quod pietati et religioni exercendae
destinatum est, et tamdiu tantum sacrum erit, quamdiu homines
eo religiose utuntur: quod si pii esse desinant, et id etiam simul
sacrum esse desinet: at si idem ad res impias patrandas dedicent,
tum id ipsum, quod antea sacrum erat, immundum et profanum reddetur.
Ex. gr. locus quidam a Jacobo Patriarcha vocatus fuit
domus Dei, quia ibi Deum ei revelatum coluit: sed a Prophetis
ille ipse locus vocatus fuit domus iniquitatis (vide
Hamos cap. 5. vs. 5. et Hoseae cap. 10. vs. 5.), quia Israëlitae ex instituto
Jarobohami ibi idolis sacrificare solebant. Aliud exemplum,
quod rem clarissime indicat. Verba ex solo usu certam habent significationem,
et si secundum hunc eorum usum ita disponantur, ut
homines eadem legentes ad devotionem moveant, tum illa verba
sacra erunt, et etiam liber tali verborum dispositione scriptus. Sed
si postea usus ita pereat, ut verba nullam habeant significationem,
vel quod liber prorsus negligatur, sive ex malitia, sive quia eodem
non indigent, tum et verba, et liber nullius usus, neque sanctitatis
erunt: denique si eadem verba aliter disponantur, vel quod usus
praevaluerit ad eadem in contrariam significationem sumenda, tum
et verba et liber, qui antea sacri, impuri et profani erunt. Ex quo
sequitur nihil extra mentem absolute, sed tantum respective ad
ipsam, sacrum aut profanum aut impurum esse. Quod etiam ex multis
Scripturae locis evidentissime constat. Jeremias (ut unum aut
alterum adferam) cap. 7. vers. 4. ait Judaeos sui temporis falso vocavisse
templum Salomonis, templum Dei: nam, ut ipse in eodem
|161| capite pergit, Dei nomen illi templo tantum inesse potuerat, quamdiu
ab hominibus, qui ipsum colunt, et justitiam defendunt, frequentatur;
quod si ab homicidis, furibus, idololatris, aliisque nefariis
hominibus frequentetur, tum foveam potius esse transgressorum.
Quid de arca foederis factum sit, nihil Scriptura narrat, quod
saepe miratus sum: hoc tamen certum est, eandem periisse, vel cum
templo combustam fuisse, etsi nihil magis sacrum, nec majoris reverentiae
apud Hebraeos fuit. Hac itaque ratione Scriptura etiam
tamdiu sacra est, et ejus orationes divinae, quamdiu homines ad
devotionem erga Deum movet: sed si ab iisdem prorsus negligatur,
ut olim a Judaeis, nihil est praeter chartam, et atramentum, et ab
iisdem absolute profanatur, et corruptioni obnoxia relinquitur,
ideoque si tum corrumpitur, aut perit, falso tum dicitur verbum
Dei corrumpi, aut perire: sicuti etiam tempore Jeremiae falso diceretur
templum, quod tum temporis templum Dei esset, flammis
periisse. Quod ipse Jeremias etiam de ipsa lege ait: Sic namque impios
sui temporis increpat
qua ratione dicitis, periti sumus,
et lex Dei nobiscum est. Certe frustra adornata fuit; calamus scribarum
frustra (factus est), hoc est, falso dicitis vos, etsi Scriptura penes
vos est, legem Dei habere, postquam ipsam irritam fecistis.
Sic etiam cum Moses primas tabulas fregit, ille minime verbum
Dei prae ira e manibus ejecit, atque fregit (nam quis hoc de Mose,
et verbo Dei suspicari posset), sed tantum lapides, qui quamvis antea
sacri essent, quia iis inscriptum erat foedus, sub quo Judaei Deo
obedire se obligaverant, tamen quia postea vitulum adorando pactum
illud irritum fecerant, nullius prorsus tum erant sanctitatis; et
eadem etiam de causa secundae cum arca perire potuerunt. Non itaque
mirum, si jam etiam prima originalia Mosis non extent, neque
quod ea, quae in superioribus diximus, libris, quos habemus, contigerint,
quando verum originale foederis divini, et omnium sanctissimum
totaliter perire potuerit. Desinant ergo nos impietatis
accusare, qui nihil contra verbum Dei loquuti sumus, nec idem contaminavimus,
sed iram, si quam justam habere possint, in antiquos
vertant, quorum malitia Dei arcam, templum, legem et omnia
|162| sacra profanavit, et corruptioni subjecit. Deinde si secundum illud
Apostoli in 2. Epist. ad Corinth. cap. 3. vers. 3. Dei Epistolam
in se habent non atramento, sed Dei Spiritu, neque in tabulis
lapideis, sed in tabulis carneis cordis scriptam, desinant
literam adorare et de eadem adeo esse solliciti. His puto me
satis explicuisse, qua ratione Scriptura Sacra et divina habenda
sit. Videndum jam est, quid proprie intelligendum sit per
debar Jehova (verbum Dei). dabar quidem significat verbum, orationem,
edictum et rem. Quibus autem de causis res aliqua Hebraice
dicitur Dei esse, et ad Deum refertur, in Cap. I. ostendimus; atque
ex iis facile intelligitur, quid Scriptura significare velit per
verbum Dei, orationem, edictum et rem. Omnia itaque hic repetere
non est opus, nec etiam quae in Cap. VI. de miraculis tertio loco
ostendimus. Sufficit rem tantum indicare, ut, quae de his hic dicere
volumus, melius intelligantur. Nempe, quod verbum Dei,
quando de subjecto aliquo praedicatur, quod non sit ipse Deus,
proprie significat legem illam Divinam, de qua in IV. Cap. egimus:
hoc est, religionem toti humano generi universalem, sive catholicam,
qua de re vide Esaiae cap. I. vers. 10. etc., ubi verum vivendi
modum docet, qui scilicet non in caeremoniis, sed in charitate, et
vero animo consistit, eumque legem, et verbum Dei promiscue
vocat. Sumitur deinde metaphorice pro ipso naturae ordine, et
fato (quia revera ab aeterno divinae naturae decreto pendet et sequitur)
et praecipue pro eo, quod hujus ordinis Prophetae praeviderant,
idque quia ipsi res futuras per causas naturales non percipiebant,
sed tanquam Dei placita vel decreta. Deinde etiam sumitur
pro omni cujuscunque Prophetae edicto, quatenus id singulari
sua virtute, vel dono Prophetico, et non ex communi naturali lumine
perceperat, idque potissimum, quia revera Deum tanquam legislatorem
percipere solebant Prophetae, ut Cap. IV. ostendimus. Tribus
itaque his de causis Scriptura verbum Dei appellatur: nempe
quia veram docet religionem, cujus Deus aeternus est author; deinde
quia praedictiones rerum futurarum, tanquam Dei decreta narrat;
et denique quia ii, qui revera fuerunt ejus authores, ut plurimum
non ex communi naturali lumine, sed quodam sibi peculiari docuerunt,
|163| et Deum eadem loquentem introduxerunt. Et quamvis praeter
haec plura in Scriptura contineantur, quae mere historica sunt,
et ex lumine naturali percepta, nomen tamen a potiore sumitur.
Atque hinc facile percipimus, qua ratione Deus author Bibliorum
sit intelligendus, nempe propter veram religionem, quae in iis docetur:
at non quod voluerit certum numerum librorum hominibus
communicare. Deinde hinc etiam scire possumus, cur Biblia in libros
Veteris et Novi Testamenti dividantur: videlicet quia ante
adventum Christi Prophetae religionem praedicare solebant, tanquam
legem Patriae, et ex vi pacti tempore Mosis initi: post adventum
autem Christi eandem tanquam legem catholicam, et ex
sola vi passionis Christi omnibus praedicaverunt Apostoli; at non
quod doctrina diversi sint, nec quod tanquam syngrapha foederis
scripti fuerint, nec denique quod religio catholica, quae maxime
naturalis est, nova esset, nisi respectu hominum, qui eam non noverant;
in mundo erat, ait Johannes Euangelista cap. I. vers. 10.,
et mundus non novit eum. Quamvis itaque pauciores libros, tam Veteris,
quam Novi Testamenti haberemus, non tamen Dei verbo (per
quod proprie, ut jam diximus, vera religio intelligitur) destitueremur,
sicuti non putamus nos eodem jam destitutos esse, etsi multis
aliis praestantissimis scriptis caremus, ut libro Legis, qui tanquam
foederis syngraphum religiose in templo custodiebatur, et praeterea
libris Bellorum, Chronologiarum, et aliis plurimis, ex quibus
hi, quos Veteris Testamenti habemus, decerpti et collecti sunt: atque
hoc multis praeterea rationibus confirmatur. Nempe I. quia libri
utriusque Testamenti non fuerunt expresso mandato uno eodemque
tempore omnibus saeculis scripti, sed casu quibusdam hominibus,
idque prout tempus et eorum singularis constitutio exigebat,
ut aperte indicant Prophetarum vocationes (qui ut impios sui
temporis monerent, vocati sunt), et etiam Apostolorum Epistolae.
II. quia aliud est Scripturam et mentem Prophetarum, aliud autem
mentem Dei, hoc est, ipsam rei veritatem intelligere, ut ex eo, quod
in Cap. II. de Prophetis ostendimus, sequitur. Quod etiam in Historiis
et miraculis locum habere ostendimus Cap. VI. Atqui hoc de locis,
in quibus de vera religione et vera virtute agitur, minime dici
|164| potest. III. quia Libri Veteris Testamenti ex multis electi fuerunt,
et a concilio tandem Pharisaeorum collecti et probati, ut in Cap. X.
ostendimus. Libri autem Novi Testamenti decretis etiam Conciliorum
quorundam in Canonem assumpti sunt, quorum etiam decretis
plures alii, qui sacri a multis habebantur, ut spurii rejecti sunt. At
horum Conciliorum (tam Pharisaeorum quam Christianorum) membra
non constabant ex Prophetis, sed tantum ex Doctoribus et peritis;
et tamen fatendum necessario est, eos in hac electione verbum
Dei pro norma habuisse: adeoque antequam omnes libros probaverant,
debuerunt necessario notitiam Verbi Dei habere. IV. quia
Apostoli non tanquam Prophetae, sed (ut in praecedente Capite
diximus) tanquam Doctores scripserunt, et viam ad docendum elegerunt,
quam faciliorem judicaverunt fore discipulis, quos tum docere
volebant: ex quo sequitur in iis (ut etiam in fine praedicti Capitis
conclusimus) multa contineri, quibus jam ratione religionis
carere possumus. V. denique quia quatuor habentur in Novo Testamento
Euangelistae, et quis credet, quod Deus quater Historiam
Christi narrare voluerit, et scripto hominibus communicare? et
quamvis quaedam in uno contineantur, quae in alio non habentur,
et quod unus ad alium intelligendum saepe juvat, inde tamen non
concludendum est, omnia, quae in hisce quatuor narrantur, cognitu
necessaria fuisse, et Deum eos elegisse ad scribendum, ut Christi Historia
melius intelligeretur; nam unusquisque suum Euangelium diverso
loco praedicavit, et unusquisque id, quod praedicaverat, scripsit,
idque simpliciter, ut Historiam Christi dilucide narraret, et
non ad reliquos explicandum. Si jam ex eorum mutua collatione facilius
et melius quandoque intelliguntur, id casu contingit et paucis
tantum in locis, quae quamvis ignorarentur, historia tamen aeque
perspicua esset, et homines non minus beati. His ostendimus Scripturam
ratione religionis tantum, sive ratione legis divinae universalis,
proprie vocari verbum Dei: Superest jam ostendere eandem,
quatenus proprie sic vocatur, non esse mendosam, depravatam, neque
truncatam. Atqui id hic mendosum, depravatum, atque truncatum
voco, quod adeo perperam scriptum et constructum est, ut sensus
orationis ex usu linguae investigari, vel ex sola Scriptura depromi
|165| nequeat: nam affirmare nolo, quod Scriptura, quatenus legem
Divinam continet, semper eosdem apices, easdem literas, et
denique eadem verba servavit (hoc enim Masoretis, et qui literam
superstitiose adorant, demonstrandum relinquo), sed tantum quod
sensus, ratione cujus tantum oratio aliqua divina vocari potest, incorruptus
ad nos pervenit, tametsi verba, quibus primo significatus
fuit, saepius mutata fuisse supponantur. Nam hoc, ut diximus, nihil
Scripturae divinitati detrahit; nam Scriptura aeque divina esset,
etsi aliis verbis aut alia lingua scripta fuisset. Quod itaque legem
divinam hac ratione incorruptam accepimus nemo dubitare potest.
Nam ex ipsa Scriptura absque ulla difficultate, et ambiguitate percipimus
ejus summam esse, Deum supra omnia amare, et proximum
tanquam se ipsum: atqui hoc adulterium esse non potest, nec a festinante
et errante calamo scriptum; nam si Scriptura unquam aliud
docuit, necessario etiam reliqua omnia docere aliter debuit, quandoquidem
hoc totius religionis fundamentum est, quo sublato tota
fabrica uno lapsu ruit. Adeoque talis Scriptura illa eadem non
esset, de qua hic loquimur, sed alius prorsus liber. Manet igitur
inconcussum Scripturam hoc semper docuisse, et consequenter hic
nullum errorem, qui sensum corrumpere possit, incidisse, qui statim
ab unoquoque non animadverteretur, nec aliquem hoc depravare
potuisse, cujus malitia non illico pateret. Cum itaque hoc fundamentum
statuendum sit incorruptum, idem necessario fatendum
est de reliquis, quae ex eo absque ulla controversia sequuntur, et
quae etiam fundamentalia sunt: ut, quod Deus existit, quod omnibus
provideat, quod sit omnipotens, et quod piis ex ipsius decreto
bene sit, improbis vero male, et quod nostra salus a sola ejus gratia
pendeat. Haec enim omnia Scriptura perspicue ubique docet,
et semper docere debuit, alias reliqua omnia vana essent, et sine
fundamento: nec minus incorrupta statuenda reliqua moralia,
quandoquidem ab hoc universali fundamento evidentissime sequuntur.
Videlicet justitiam defendere, inopi auxilio esse, neminem
occidere, nihil alterius concupiscere etc. Horum inquam nihil nec
hominum malitia depravare, nec vetustas delere potuit. Quicquid
enim ex his deletum esset, id statim iterum horum universale fundamentum
|166| dictavisset, et praecipue documentum charitatis, quae
ubique in utroque Testamento summe commendatur. Adde quod,
quamvis nullum facinus execrandum excogitari possit, quod non
sit ab aliquo commissum, tamen nemo est, qui ad facinora sua excusanda
leges delere tentet, aut aliquid, quod impium sit, tanquam
documentum aeternum et salutare introducere: ita enim hominum
naturam constitutam videmus, ut unusquisque (sive Rex, sive subditus
sit), si quid turpe commisit, factum suum talibus circumstantiis
adornare studeat, ut nihil contra justum et decorum commisisse
credatur. Concludimus itaque absolute totam legem divinam
universalem, quam Scriptura docet, incorruptam ad nostras
manus pervenisse. At praeter haec alia adhuc sunt, de quibus non
possumus dubitare, quin bona fide nobis sint tradita. Nempe summae
Historiarum Scripturae, quia notissimae omnibus fuerunt. Vulgus
Judaeorum solebat olim nationis antiquitates Psalmis cantare.
Summa etiam rerum a Christo gestarum et ejus passio statim per totum
Romanum Imperium vulgata fuit. Quare minime credendum
est, nisi maxima hominum pars in eo conveniret, quod incredibile
est, id, quod harum historiarum praecipuum est, posteros aliter
tradidisse, quam a primis acceperant. Quicquid igitur adulteratum
est, aut mendosum, id tantum in reliquis contingere potuit:
Videlicet in una aut altera historiae aut Prophetiae circumstantia, ut
populus ad devotionem magis commoveretur, vel in uno aut altero
miraculo, ut Philosophos torquerent, vel denique in rebus speculativis,
postquam a schismaticis in religionem introduci inceperunt,
ut sic unusquisque sua figmenta authoritate divina abutendo statuminaret.
Sed ad salutem parum refert, sive talia depravata sint, sive
minus: quod in sequenti Cap. ex professo ostendam, etsi ex jam
dictis et praecipue ex Cap. II. jam constare puto.
|167|
~ In Cap. II. hujus Tractatus ostendimus, Prophetas singularem
tantum potentiam imaginandi, sed non intelligendi habuisse,
Deumque nulla Philosophiae arcana, sed res simplicissimas
tantum iisdem revelavisse, seseque eorum praeconceptis opinionibus
accommodavisse. Ostendimus deinde in Cap. V. Scripturam
res eo modo tradere, et docere, quo facillime ab unoquoque percipi
possunt; quae scilicet non ex axiomatibus, et definitionibus res
deducit, et concatenat, sed tantum simpliciter dicit, et ad fidem faciendam,
sola experientia, miraculis scilicet, et historiis dicta confirmat,
quaeque etiam tali stylo, et phrasibus narrantur, quibus maxime
plebis animus commoveri potest: qua de re vide Cap. VI. circa
ea, quae loco III. demonstrantur. Ostendimus denique in Cap. VII.
difficultatem intelligendi Scripturam in sola lingua, et non in sublimitate
argumenti sitam esse. His accedit, quod Prophetae non peritis,
sed omnibus absolute Judaeis praedicaverunt, Apostoli autem
doctrinam Euangelicam in Ecclesiis, ubi communis omnium erat
conventus, docere solebant: ex quibus omnibus sequitur, Scripturae
doctrinam non sublimes speculationes, neque res philosophicas
continere, sed res tantum simplicissimas, quae vel a quovis tardissimo
possunt percipi. Non satis itaque mirari possum eorum, de quibus
supra loquutus sum, ingenia, qui scilicet tam profunda in Scriptura
vident mysteria, ut nulla humana lingua possint explicari; et
qui deinde in religionem tot res philosophicae speculationis introduxerunt,
ut Ecclesia Academia, et Religio scientia, vel potius
altercatio videatur. Verum quid miror, si homines, qui lumen supra
naturale habere jactant, Philosophis, qui nihil praeter naturale
habent, nolint cognitione cedere. Id sane mirarer, si quid novi,
quod solius esset speculationis, docerent, et quod olim apud Gentiles
|168| Philosophos non fuerit tritissimum (quos tamen caecutiisse
ajunt); nam si inquiras, quaenam mysteria in Scriptura latere vident,
nihil profecto reperies, praeter Aristotelis, aut Platonis, aut alterius
similis commenta, quae saepe facilius possit quivis Idiota somniare,
quam literatissimus ex Scriptura investigare. Etenim absolute
statuere nolumus ad doctrinam Scripturae nihil pertinere,
quod solius sit speculationis; nam in superiori Cap. quaedam hujus
generis attulimus, tanquam Scripturae fundamentalia; sed hoc tantum
volo, talia admodum pauca, atque admodum simplicia esse.
Quaenam autem ea sint, et qua ratione determinentur, hic ostendere
constitui; quod nobis jam facile erit, postquam novimus, Scripturae
intentum non fuisse scientias docere; hinc enim facile judicare
possumus, nihil praeter obedientiam eandem ab hominibus
exigere, solamque contumaciam, non autem ignorantiam damnare.
Deinde quia obedientia erga Deum in solo amore proximi consistit
(nam qui proximum diligit, eo scilicet fine, ut Deo obsequatur, is,
ut Paulus ait in Epistola ad Rom. cap. 13. vs. 8., Legem implevit),
hinc sequitur, in Scriptura nullam aliam scientiam commendari,
quam quae omnibus hominibus necessaria est, ut Deo secundum hoc
praescriptum obedire possint, et qua ignorata, homines necessario
debent esse contumaces, vel saltem sine disciplina obedientiae; reliquas
autem speculationes, quae huc directe non tendunt, sive eae
circa Dei, sive circa rerum naturalium cognitionem versentur, Scripturam
non tangere, atque adeo a Religione revelata separandas. At
etsi haec unusquisque, uti diximus, jam facile videre potest, tamen,
quia hinc totius Religionis decisio pendet, rem totam accuratius
ostendere, et clarius explicare volo: Ad quod requiritur, ut ante
omnia ostendamus, intellectualem, sive accuratam Dei cognitionem,
non esse donum omnibus fidelibus commune sicuti obedientiam.
Deinde cognitionem illam, quam Deus per Prophetas ab
omnibus universaliter petiit, et unusquisque scire tenetur, nullam
esse, praeter cognitionem Divinae ejus Justitiae, et Charitatis, quae
ambo ex ipsa Scriptura facile demonstrantur. Nam I. evidentissime
sequitur ex Exodi cap. 6. vs. 3., ubi Deus Mosi, ad singularem gratiam,
ipsi largitam, indicandum, ait
|169| et revelatus sum
Abrahamo, Isaaco, et Jacobo Deo Sadai, sed nomine meo Jehova
non sum cognitus ipsis: ubi ad meliorem explicationem notandum
El Sadai significare Hebraice Deum, qui sufficit, quia unicuique,
quod ei sufficit, dat; et quamvis saepe Sadai absolute pro
Deo sumatur, non dubitandum tamen est, quin ubique nomen
El Deus subintelligendum sit. Deinde notandum in Scriptura nullum
nomen praeter Jehova reperiri, quod Dei absolutam essentiam,
sine relatione ad res creatas indicet. Atque ideo Hebraei hoc solum
nomen Dei esse proprium contendunt, reliqua autem appellativa
esse; et revera reliqua Dei nomina, sive ea substantiva sint,
sive adjectiva, attributa sunt, quae Deo competunt, quatenus cum
relatione ad res creatas consideratur, vel per ipsas manifestatur. Ut
El, vel cum litera He paragogica Eloah, quod nihil aliud
significat, quam potentem, ut notum; nec Deo competit, nisi per
excellentiam, sicuti cum Paulum Apostolum appellamus; alias
virtutes ejus potentiae explicantur, ut El (potens) magnus, tremendus,
justus, misericors, etc. vel ad omnes comprehendendas simul
hoc nomen in plurali numero usurpatur, et significatione singulari,
quod in Scriptura frequentissimum. Jam quandoquidem
Deus Mosi dicit, se nomine Jehova non fuisse patribus cognitum,
sequitur, eos nullum Dei attributum novisse, quod ejus absolutam
essentiam explicat, sed tantum ejus effecta, et promissa, hoc est,
ejus potentiam, quatenus per res visibiles manifestatur. Atqui hoc
Deus Mosi non dicit, ad eosdem infidelitatis accusandum, sed contra
ad eorum credulitatem, et fidem extollendam, qua quamvis
non aeque singularem Dei cognitionem ac Moses habuerint, Dei
tamen promissa fixa rataque crediderunt, non ut Moses, qui quamvis
sublimiores de Deo cogitationes habuerit, de divinis tamen promissis
dubitavit, Deoque objecit, quod, loco promissae salutis, Judaeorum
res in pejus mutaverit. Cum itaque Patres Dei singulare nomen
ignoraverint, hocque Deus Mosi dicat factum, ad eorum animi
simplicitatem et fidem laudandam, simulque ad commemorandam
singularem gratiam Mosi concessam, hinc evidentissime sequitur,
id quod primo loco statuimus, homines ex mandato non teneri Dei
|170| attributa cognoscere, sed hoc peculiare esse donum quibusdam
tantum fidelibus concessum; nec operae pretium est hoc pluribus
Scripturae testimoniis ostendere; quis enim non videt divinam cognitionem
non fuisse omnibus fidelibus aequalem? et neminem
posse ex mandato sapientem esse, non magis, quam vivere, et esse?
Viri, mulieres, pueri, et omnes ex mandato obtemperare quidem
aeque possunt, non autem sapere. Quod si quis dicat, non esse quidem
opus Dei attributa intelligere, at omnino simpliciter, absque
demonstratione credere, is sane nugabitur: Nam res invisibiles, et
quae solius mentis sunt objecta, nullis aliis oculis videri possunt,
quam per demonstrationes; qui itaque eas non habent, nihil harum
rerum plane vident; atque adeo quicquid de similibus auditum
referunt, non magis eorum mentem tangit, sive indicat, quam
verba Psittaci, vel automati, quae sine mente, et sensu loquuntur.
Verum antequam ulterius pergam, rationem dicere teneor,
cur in Genesi saepe dicitur, quod Patriarchae nomine Jehova praedicaverint,
quod plane jam dictis repugnare videtur. Sed si ad illa,
quae Cap. VIII. ostendimus, attendamus, facile haec conciliare poterimus;
in praedicto enim Cap. ostendimus scriptorem Pentateuchi res,
et loca non iisdem praecise nominibus indicare, quae eodem tempore,
de quo loquitur, obtinebant, sed iis, quibus tempore scriptoris
melius innotuerant. Deus igitur in Genesi Patriarchis praedicatus
nomine Jehova indicatur, non quia Patribus hoc nomine
innotuerat, sed quia hoc nomen apud Judaeos summae erat reverentiae:
hoc, inquam, necessario dicendum, quandoquidem in hoc nostro
textu Exodi expresse dicitur, Deum hoc nomine non fuisse
cognitum Patriarchis, et etiam quod Exodi cap. 3. 13. Moses Dei
nomen scire cupit: quod si antea notum fuisset, fuisset saltem et
ipsi etiam notum. Concludendum igitur, ut volebamus; nempe
fideles Patriarchas hoc Dei nomen ignoravisse, Deique cognitionem
donum Dei, non autem mandatum esse. Tempus igitur est, ut
ad secundum transeamus, nempe, ad ostendendum Deum nullam
aliam sui cognitionem ab hominibus per Prophetas petere, quam
cognitionem divinae suae Justitiae, et Charitatis, hoc est talia Dei
attributa, quae homines certa vivendi ratione imitari possunt: quod
|171| quidem Jeremias expressissimis verbis docet. Nam cap. 22. vs. 15.
16. de Rege Josia loquens haec ait

Pater tuus quidem comedit, et bibit, et
fecit judicium, et justitiam, tum ei bene (fuit), judicavit jus pauperis,
et indigentis, tum ipsi bene (fuit), nam (NB.) hoc est me cognoscere,
dixit Jehova: nec minus clara sunt, quae habentur cap. 9. vs. 23
nempe
sed in hoc
tantum glorietur unusquisque, me intelligere, et cognoscere, quod ego Jehova
facio charitatem, judicium, et justitiam in terra, nam his delector,
ait Jehova. Colligitur hoc etiam praeterea ex Exodi cap. 34. vers. 6. 7.,
ubi Deus Mosi cupienti ipsum videre, et noscere, nulla alia attributa
revelat, quam quae divinam Justitiam et Charitatem explicant.
Denique illud Johannis, de quo etiam in sequentibus, apprime hic
notandum venit, qui scilicet, quia nemo Deum vidit, Deum per
solam charitatem explicat, concluditque eum revera Deum habere,
et noscere, qui charitatem habet. Videmus itaque Jeremiam, Mosen,
Johannem Dei cognitionem, quam unusquisque scire tenetur,
paucis comprehendere, eamque in hoc solo, ut volebamus, ponere,
quod scilicet Deus sit summe justus, et summe misericors, sive
unicum verae vitae exemplar. His accedit, quod Scriptura nullam
Dei definitionem expresse tradit, nec alia Dei attributa amplectenda
praeter modo dicta praescribat, nec ex professo, ut haec, commendet:
ex quibus omnibus concludimus, intellectualem Dei cognitionem,
quae ejus naturam, prout in se est, considerat, et quam
naturam homines certa vivendi ratione imitari non possunt, neque
tanquam exemplum sumere, ad veram vivendi rationem instituendam,
ad fidem, et religionem revelatam nullo modo pertinere, et
consequenter homines circa hanc sine scelere toto coelo errare posse.
Minime itaque mirum, quod Deus sese imaginationibus, et praeconceptis
Prophetarum opinionibus accommodaverit, quodque fideles
diversas de Deo foverint sententias, ut in Cap. II. multis exemplis
ostendimus. Deinde minime etiam mirum, quod Sacra volumina
ubique adeo improprie de Deo loquantur, eique manus, pedes, oculos,
|172| aures, mentem, et motum localem tribuant, et praeterea etiam
animi commotiones, ut quod sit Zelotypus, misericors etc., et
quod denique ipsum depingant tanquam Judicem, et in coelis, tanquam
in solio regio sedentem, et Christum ad ipsius dextram. Loquuntur
nimirum secundum captum vulgi, quem Scriptura non
doctum, sed obedientem reddere studet. Communes tamen Theologi,
quicquid horum lumine naturali videre potuerunt cum divina
natura non convenire, metaphorice interpretandum, et quicquid
eorum captum effugit, secundum literam accipiendum contenderunt.
Sed, si omnia, quae in Scriptura hujus generis reperiuntur,
essent necessario metaphorice interpretanda, et intelligenda,
tum Scriptura non plebi et rudi vulgo, sed peritissimis tantum, et
maxime Philosophis scripta esset. Quinimo, si impium esset pie,
et simplicitate animi haec, quae modo retulimus, de Deo credere,
profecto maxime cavere debuissent Prophetae, saltem propter vulgi
imbecillitatem, a similibus phrasibus, et contra Dei attributa,
prout unusquisque eadem amplecti tenetur, ante omnia ex professo,
et clare docere, quod nullibi factum est: adeoque minime credendum
opiniones absolute consideratas, absque respectu ad opera,
aliquid pietatis, aut impietatis habere, sed ea tantum de causa hominem
aliquid pie, aut impie credere dicendum, quatenus ex suis
opinionibus ad obedientiam movetur, vel ex iisdem licentiam ad
peccandum, aut rebellandum sumit, ita ut, siquis vera credendo fiat
contumax, is revera impiam, et si contra falsa credendo obediens,
piam habet fidem; veram enim Dei cognitionem non mandatum,
sed donum divinum esse ostendimus, Deumque nullam aliam ab
hominibus petiisse, quam cognitionem divinae suae Justitiae, et Charitatis,
quae cognitio non ad scientias, sed tantum ad obedientiam
necessaria est.
|173|
~ Ad veram fidei cognitionem apprime necessarium esse,
scire, quod Scriptura accommodata sit non tantum captui
Prophetarum, sed etiam varii, et inconstantis Judaeorum
vulgi, nemo qui vel leviter attendit, ignorare potest;
qui enim omnia, quae in Scriptura habentur, promiscue amplectitur,
tanquam universalem, et absolutam de Deo doctrinam, nec
accurate cognovit, quidnam captui vulgi accommodatum sit, non
poterit vulgi opiniones cum divina doctrina non confundere, et
hominum commenta et placita pro divinis documentis non venditare,
Scripturaeque authoritate non abuti. Quis inquam non videt,
hanc maximam esse causam, cur sectarii tot, tamque contrarias opiniones,
tanquam fidei documenta doceant, multisque Scripturae
exemplis confirment, unde apud Belgas dudum in usum Proverbii
abierit, geen ketter sonder letter. Libri namque Sacri non ab uno
solo, nec unius aetatis vulgo scripti fuerunt, sed a plurimis, diversi
ingenii, diversique aevi viris, quorum, si omnium tempus computare
velimus, fere bis mille annorum, et forte multo longius invenietur.
Sectarios tamen istos nolumus ea de causa impietatis accusare,
quod scilicet verba Scripturae suis opinionibus accommodant;
sicuti enim olim ipsa captui vulgi accommodata fuit, sic
etiam unicuique eandem suis opinionibus accommodare licet, si
videt, se ea ratione Deo, in iis, quae justitiam, et charitatem spectant,
pleniore animi consensu obedire posse; sed ideo eosdem
accusamus, quod hanc eandem libertatem reliquis nolunt concedere,
sed omnes, qui cum iisdem non sentiunt, quanquam honestissimi,
et verae virtuti obtemperantes sint, tanquam Dei hostes
tamen persequuntur, et contra eos, qui iis assentantur, quamvis
impotentissimi animi sint, tamen tanquam Dei electos diligunt,
quo nihil profecto scelestius, et reipublicae magis perniciosum excogitari
potest. Ut igitur constet, quousque, ratione fidei, uniuscujusque
|174| libertas sentiendi, quae vult, se extendit, et quosnam,
quamvis diversa sentientes, tanquam fideles tamen aspicere tenemur,
fides, ejusque fundamentalia determinanda sunt; quod quidem
in hoc Capite facere constitui, simulque fidem a Philosophia
separare, quod totius operis praecipuum intentum fuit. Ut haec
igitur ordine ostendam, summum totius Scripturae intentum repetamus,
id enim nobis veram normam fidei determinandae indicabit.
Diximus in superiori Capite, intentum Scripturae esse tantum
obedientiam docere. Quod quidem nemo inficias ire potest. Quis
enim non videt, utrumque Testamentum nihil esse praeter obedientiae
disciplinam? nec aliud utrumque intendere, quam quod homines
ex vero animo obtemperent? Nam, ut jam omittam, quae in
superiori Capite ostendi, Moses non studuit Israëlitas ratione convincere,
sed pacto, juramentis, et beneficiis obligare, deinde populo
legibus obtemperare sub poena interminatus est, et praemiis
eundem ad id hortatus; quae omnia media non ad scientias, sed ad
solam obedientiam sunt. Euangelica autem doctrina nihil praeter
simplicem fidem continet, nempe Deo credere, eumque revereri,
sive, quod idem est, Deo obedire. Non opus igitur habeo, ad
rem manifestissimam demonstrandam, textus Scripturae, qui obedientiam
commendant, et quorum perplures in utroque Testamento
reperiuntur, coäcervare. Deinde quidnam unusquisque
exequi debeat, ut Deo obsequatur, ipsa etiam Scriptura plurimis
in locis quam clarissime docet, nempe totam legem in hoc solo
consistere, in amore scilicet erga proximum; quare nemo etiam negare
potest, quod is, qui ex Dei mandato proximum tanquam se
ipsum diligit, revera est obediens, et secundum legem beatus, et
qui contra odio habet, vel negligit, rebellis est, et contumax.
Denique apud omnes in confesso est, Scripturam non solis peritis,
sed omnibus cujuscunque aetatis, et generis hominibus scriptam,
et vulgatam fuisse: atque ex his solis evidentissime sequitur, nos
ex Scripturae jussu, nihil aliud teneri credere, quam id, quod ad
hoc mandatum exequendum absolute necessarium sit. Quare hoc
ipsum mandatum unica est totius fidei catholicae norma, et per id
solum omnia fidei dogmata, quae scilicet unusquisque amplecti tenetur,
|175|determinanda sunt. Quod cum manifestissimum sit, et quod
ex hoc solo fundamento, vel sola ratione omnia legitime possunt
deduci, judicet unusquisque, qui fieri potuit, ut tot dissensiones in
Ecclesia ortae sint? et an aliae potuerint esse causae, quam quae in initio
Cap. VII. dictae sunt? Eae itaque ipsae me cogunt hic ostendere
modum, et rationem determinandi ex hoc invento fundamento fidei
dogmata; nam ni hoc fecero, remque certis regulis determinavero,
merito credar me huc usque parum promovisse, quandoquidem
unusquisque, quicquid velit, sub hoc etiam praetextu, quod
scilicet medium necessarium sit ad obedientiam, introducere poterit;
praesertim quando de divinis attributis fuerit quaestio. Ut itaque
rem totam ordine ostendam, a fidei definitione incipiam, quae
ex hoc dato fundamento sic definiri debet, nempe quod nihil aliud
sit, quam de Deo talia sentire, quibus ignoratis tollitur erga Deum
obedientia, et hac obedientia posita, necessario ponuntur. Quae definitio
adeo clara est, et adeo manifeste ex modo demonstratis sequitur,
ut nulla explicatione indigeat. Quae autem ex eadem sequuntur,
paucis jam ostendam. Videlicet I. fidem non per se, sed
tantum ratione obedientiae salutiferam esse, vel, ut ait Jacob. cap. 2.
vs. 17. fidem per se absque operibus mortuam esse; qua de re vide
totum hujus Apostoli praedictum caput. II. Sequitur, quod is, qui
vere est obediens, necessario veram et salutiferam habet fidem. Obedientia
enim posita, et fidem necessario poni diximus, quod etiam
idem Apostolus cap. 2. vs. 18. expresse ait, nempe his, ostende mihi
fidem tuam, absque operibus, et ego ostendam tibi ex operibus meis fidem
meam. Et Johannes in Epist. I. cap. 4. vers. 7. 8. quisquis diligit
(scilicet proximum), ex Deo natus est, et novit Deum, qui non diligit,
non novit Deum; nam Deus est Charitas. Ex quibus iterum sequitur,
nos neminem judicare posse fidelem, aut infidelem esse, nisi ex operibus:
Nempe, si opera bona sunt, quamvis dogmatibus ab aliis fidelibus
dissentiat, fidelis tamen est; et contra si mala sunt, quamvis
verbis conveniat, infidelis tamen est. Obedientia enim posita fides
necessario ponitur, et fides absque operibus mortua est. Quod etiam
idem Johannes vers. 13. ejusdem cap. expresse docet. Per hoc, inquit,
cognoscimus, quod in eo manemus, et ipse manet in nobis, quod de Spiritu
|176| suo dedit nobis, nempe Charitatem. Dixerat enim antea, Deum
esse Charitatem, unde (ex suis scilicet tum receptis principiis) concludit,
eum revera Spiritum Dei habere, qui Charitatem habet. Imo,
quia nemo Deum vidit, inde concludit, neminem Deum sentire,
vel animadvertere, nisi ex sola Charitate erga proximum, atque adeo
neminem etiam aliud Dei attributum noscere posse, praeter hanc
Charitatem, quatenus de eadem participamus. Quae quidem rationes
si non peremtoriae sunt, satis tamen clare Johannis mentem
explicant, sed longe clarius, quae habentur cap. 2. vers. 3. 4. ejusdem
Epist., ubi expressissimis verbis id, quod hic volumus, docet. Et per
hoc, inquit, scimus, quod ipsum novimus, si praecepta ipsius observamus.
Qui dicit, novi eum, et praecepta ejus non observat, mendax est, et in eo
non est veritas. Atque ex his iterum sequitur, eos revera Antichristos
esse, qui viros honestos, et qui Justitiam amant, persequuntur,
propterea quod ab ipsis dissentiunt, et cum ipsis eadem fidei dogmata
non defendunt: Qui enim Justitiam et Charitatem amant, eos per
hoc solum fideles esse scimus; et qui fideles persequitur, Antichristus
est. Sequitur denique fidem non tam requirere vera, quam pia
dogmata, hoc est, talia, quae animum ad obedientiam movent: Tametsi
inter ea plurima sint, quae nec umbram veritatis habent, dummodo
tamen is, qui eadem amplectitur, eadem falsa esse ignoret,
alias rebellis necessario esset. Quomodo enim fieri posset, ut aliquis,
qui Justitiam amare, et Deo obsequi studet, tanquam divinum
adoret, quod a divina natura alienum scit esse: at animi simplicitate
errare possunt homines, et Scriptura non ignorantiam, sed
solam contumaciam, ut jam ostendimus, damnat; imo ex sola fidei
definitione hoc necessario sequitur, cujus omnes partes ex universali
jam ostenso fundamento, et unico totius Scripturae intento, nisi
nostra placita admiscere lubet, peti debent; atqui haec non expresse
exigit vera, sed talia dogmata, quae ad obedientiam necessaria sunt,
quae scilicet animum in amore erga proximum confirment, cujus
tantum ratione unusquisque in Deo (ut cum Johanne loquar) et
Deus in unoquoque est. Cum itaque uniuscujusque fides ratione
obedientiae, vel contumaciae tantum, et non ratione veritatis, aut
falsitatis pia, vel impia sit habenda, et nemo dubitet, commune hominum
|177| ingenium varium admodum esse, nec omnes in omnibus aeque
acquiescere, sed opiniones diverso modo homines regere, quippe
quae hunc devotionem, eae ipsae alterum ad risum, et contemtum
movent, hinc sequitur, ad fidem catholicam, sive universalem
nulla dogmata pertinere, de quibus inter honestos potest dari controversia:
Quae enim ejus naturae sunt, respectu unius pia, et respectu
alterius impia esse possunt, quandoquidem ex solis operibus
sunt judicanda.
Ad fidem ergo catholicam ea solummodo dogmata
pertinent, quae erga Deum obedientia absolute ponit, et quibus
ignoratis, obedientia est absolute impossibilis; de reliquis autem,
prout unusquisque, quia se ipsum melius novit, sibi, ad se in amore
Justitiae confirmandum, melius esse viderit, sentire debet. Et hac
ratione, puto, nullum locum controversiis in Ecclesia relinqui: Nec
jam verebor fidei universalis dogmata, sive universae Scripturae intenti
fundamentalia enumerare, quae (ut ex iis, quae in his duobus Capitibus
ostendimus, evidentissime sequitur) omnia huc tendere debent,
nempe, dari ens supremum, quod Justitiam et Charitatem
amat, cuique omnes, ut salvi sint, obedire tenentur, eumque cultu
Justitiae, et Charitate erga proximum adorare, atque hinc facile omnia
determinantur, quaeque adeo nulla, praeter haec, sunt. Videlicet,
I. Deum, hoc est ens supremum, summe justum, et misericordem,
sive verae vitae exemplar existere; qui enim nescit, vel non credit,
ipsum existere, ei obedire nequit, neque eum Judicem noscere.
II. eum esse unicum: Hoc enim etiam ad supremam devotionem, admirationem,
et amorem erga Deum absolute requiri nemo dubitare
potest. Devotio namque, admiratio, et amor, ex sola excellentia
unius supra reliquos orientur. III. eum ubique esse praesentem, vel
omnia ipsi patere: Si res ipsum latere crederentur, vel ipsum omnia
videre ignoraretur, de aequitate ejus Justitiae, qua omnia dirigit,
dubitaretur, vel ipsa ignoraretur. IV. ipsum in omnia supremum habere
jus, et dominium, nec aliquid jure coactum, sed ex absoluto
beneplacito, et singulari gratia facere: Omnes enim ipsi absolute
obedire tenentur, ipse autem nemini. V. Cultum Dei, ejusque obedientiam
in sola Justitia, et Charitate, sive amore erga proximum
consistere. VI. omnes, qui hac vivendi ratione Deo obediunt, salvos
|178| tantum esse, reliquos autem, qui sub imperio voluptatum vivunt,
perditos: Si homines hoc firmiter non crederent, nihil causae
esset, cur Deo potius, quam voluptatibus obtemperare mallent.
VII. denique Deum poenitentibus peccata condonare: Nullus enim
est, qui non peccet; si igitur hoc non statueretur, omnes de sua salute
desperarent, nec ulla esset ratio, cur Deum misericordem crederent;
qui autem hoc firmiter credit, videlicet Deum ex misericordia,
et gratia, qua omnia dirigit, hominum peccata condonare,
et hac de causa in Dei amore magis incenditur, is revera Christum
secundum Spiritum novit, et Christus in eo est. Atque haec omnia
nemo ignorare potest apprime cognitu necessaria esse, ut homines,
nullo excepto, ex praescripto Legis supra explicato, Deo obedire
possint, nam horum aliquo sublato, tollitur etiam obedientia.
Caeterum
quid Deus, sive illud verae vitae exemplar sit: an scilicet sit
ignis, spiritus, lux, cogitatio etc., id nihil ad fidem, ut nec etiam,
qua ratione sit verae vitae exemplar, an scilicet propterea, quod animum
justum, et misericordem habet, vel quia res omnes per ipsum
sunt, et agunt, et consequenter nos etiam per ipsum intelligimus,
et per ipsum id, quod verum aequum, et bonum est videmus? perinde
est, quicquid de his unusquisque statuerit. Deinde nihil etiam ad
fidem, si quis credat, quod Deus secundum essentiam, vel secundum
potentiam ubique sit, quod res dirigit ex libertate, vel necessitate
naturae, quod leges tanquam princeps praescribat, vel tanquam
aeternas veritates doceat, quod homo ex arbitrii libertate, vel
ex necessitate divini decreti Deo obediat, quodque denique praemium
bonorum, et poena malorum naturalis vel supranaturalis sit:
Haec, et similia, inquam, nihil refert, in respectu fidei, qua ratione
unusquisque intelligat; dummodo nihil eum in finem concludat, ut
majorem licentiam ad peccandum sumat, vel ut minus fiat Deo obtemperans;
quinimo unusquisque, ut jam supra diximus, haec fidei
dogmata ad suum captum accommodare tenetur, eaque sibi eo modo
interpretari, quo sibi videtur eadem facilius, sine ulla haesitatione,
sed integro animi consensu amplecti posse, ut consequenter
Deo pleno animi consensu obediat: Nam, ut jam etiam monuimus,
sicuti olim fides secundum captum, et opiniones Prophetarum, et
|179| vulgi illius temporis revelata, scriptaque fuit, sic etiam jam unusquisque
tenetur eandem suis opinionibus accommodare, ut sic
ipsam, absque ulla mentis repugnantia, sineque ulla haesitatione
amplectatur; ostendimus enim, fidem non tam veritatem, quam
pietatem exigere, et non nisi ratione obedientiae piam, et salutiferam
esse; et consequenter neminem nisi ratione obedientiae fidelem
esse. Quare non ille, qui optimas ostendit rationes, optimam necessario
ostendit fidem, sed ille, qui optima ostendit opera Justitiae,
et Charitatis. Quae Doctrina, quam salutaris, quamque necessaria
sit in republica, ut homines pacifice, et concorditer vivant: quotque,
inquam, quantasque perturbationum, et scelerum causas praescindat,
omnibus judicandum relinquo. Atque hic, antequam ulterius
pergam, notandum venit, nos, ex modo ostensis, facile respondere
posse ad objectiones, quas Cap. I. movimus, quando de Deo
cum Israëlitis ex Monte Sinai loquente verba fecimus: Nam quamvis
vox illa, quam Israëlitae audiverunt, illis hominibus nullam philosophicam,
seu mathematicam certitudinem de Dei existentia dare
potuerat, sufficiebat tamen ad eosdem in admirationem Dei,
prout ipsum antea noverant, rapiendos, et ad obedientiam instigandos:
qui finis illius spectaculi fuit. Nam Deus non volebat Israëlitas
suae essentiae absoluta attributa docere (nulla enim tum temporis
revelavit), sed eorum animum contumacem frangere, et ad
obedientiam trahere; ideoque non rationibus, sed tubarum strepitu,
tonitru, et fulminibus eosdem adorsus est. (Vide Exodi cap. 20.
vers. 20.)
~ Superest jam, ut tandem ostendam, inter fidem, sive Theologiam,
et Philosophiam nullum esse commercium, nullamve affinitatem,
quod jam nemo potest ignorare, qui harum duarum facultatum,
et scopum, et fundamentum novit, quae sane toto coelo discrepant:
Philosophiae enim scopus nihil est, praeter veritatem: Fidei
autem, ut abunde ostendimus, nihil praeter obedientiam, et pietatem.
Deinde Philosophiae fundamenta notiones communes sunt,
et ipsa ex sola natura peti debet. Fidei autem: historiae, et lingua, et
ex sola Scriptura, et revelatione petenda, ut in VII. Cap. ostendimus.
Fides igitur summam unicuique libertatem ad philosophandum
|180| concedit, ut quicquid velit, de rebus quibuscunque sine scelere
sentire possit, et eos tantum, tanquam haereticos, et schismaticos
damnat, qui opiniones docent, ad contumaciam, odia, contentiones,
et iram suadendum: et eos contra fideles tantum habet,
qui Justitiam et Charitatem, pro viribus suae rationis, et facultatibus,
suadent. Denique, quoniam haec, quae hic ostendimus, praecipua
sunt, quae in hoc tractatu intendo, volo, antequam ulterius
pergam, lectorem enixissime rogare, ut haec duo Capita attentius
legere, et iterum, atque iterum perpendere dignetur; et sibi persuasum
habeat, nos non eo scripsisse animo, ut nova introduceremus,
sed ut depravata corrigeremus, quae tandem aliquando correcta
videre speramus.
Qui Philosophiam a Theologia separare nesciunt, disputant,
num Scriptura rationi, an contra ratio Scripturae
debeat ancillari; hoc est, an sensus Scripturae rationi,
an vero ratio Scripturae accommodari debeat: atque hoc
a scepticis, qui rationis certitudinem negant, illud autem a
dogmaticis defenditur. Sed tam hos quam illos toto coelo
errare ex jam dictis constat. Nam utram sequamur sententiam,
vel rationem vel Scripturam corrumpere necesse est. Ostendimus
enim Scripturam non res philosophicas, sed solam pietatem docere,
et omnia, quae in eadem continentur, ad captum et praeconceptas
opiniones vulgi fuisse accommodata. Qui igitur ipsam [Scripturam] ad
Philosophiam accommodare vult, is sane Prophetis multa, quae
ne per somnium cogitarunt, affinget, et perperam eorum mentem
interpretabitur. Qui autem contra rationem et Philosophiam
Theologiae ancillam facit, is antiqui vulgi praejudicia tanquam res
divinas tenetur admittere, et iisdem mentem occupare et obcaecare;
adeoque uterque, hic scilicet sine ratione, ille vero cum ratione
insaniet. Primus, qui inter Pharisaeos aperte statuit Scripturam
|181| rationi esse accommodandam, fuit Maimonides (cujus quidem
sententiam Cap. VII. recensuimus, multisque argumentis refutavimus),
et quamvis hic author magnae inter eos fuerit authoritatis,
eorum tamen maxima pars hac in re ab eo recedit, et pedibus it in
sententiam cujusdam R. Jehudae Alpakhar, qui errorem Maimonidis
vitare cupiens in alterum ei contrarium incidit. Statuit scilicet
rationem Scripturae ancillari debere, eique prorsus submitti;
nec aliquid in Scriptura propterea metaphorice explicandum sensit,
quod literalis sensus rationi, sed tantum, quia ipsi Scripturae,
hoc est, claris ejus dogmatibus repugnat; atque hinc hanc universalem
regulam format, videlicet, quicquid Scriptura dogmatice
docet, et expressis verbis affirmat, id ex sola ejus authoritate, tanquam
verum absolute admittendum; nec ullum aliud dogma in
Bibliis reperietur, quod ei directe repugnet, sed tantum per consequentiam,
quia scilicet modi loquendi Scripturae saepe videntur
supponere aliquid contrarium ei, quod expresse docuit: et propterea
tantum eadem loca metaphorice explicanda. Ex. gr. Scriptura
clare docet, Deum esse unicum (vide Deut. cap. 6. vers. 4.),
nec ullibi alius locus reperitur directe affirmans, dari plures Deos:
at quidem plura, ubi Deus de se, et Prophetae de Deo in plurali numero
loquuntur, qui modus tantum loquendi supponit, non autem
ipsius orationis intentum indicat, plures esse Deos, et ideo
ipsa omnia metaphorice explicanda, scilicet non quia rationi repugnat,
plures dari, sed quia ipsa Scriptura directe affirmat, unicum
esse Deum. Sic etiam, quia Scriptura Deut. cap. 4. vers. 15.
directe (ut putat) affirmat, Deum esse incorporeum, ideo, ex sola
scilicet hujus loci et non rationis authoritate, tenemur credere
Deum non habere corpus, et consequenter ex sola Scripturae authoritate
omnia loca metaphorice explicare tenemur, quae Deo manus,
pedes etc. tribuunt, quorumque solus modus loquendi videtur
Deum corporeum supponere. Haec est hujus authoris sententia,
quem quatenus Scripturas per Scripturas explicare vult, laudo: at
miror, quod vir ratione praeditus ipsam destruere studeat.

Verum
|182| quidem est Scripturam per Scripturam explicandam esse, quamdiu
de solo orationum sensu, et mente Prophetarum laboramus, sed
postquam verum sensum eruimus, necessario judicio et ratione
utendum, ut ipsi assensum praebeamus. Quod si ratio, quamvis reclamet
Scripturae, tamen plane submittenda est, quaeso an id cum,
vel sine ratione, ut caeci, facere debemus? Si hoc, stulte sane et
sine judicio agimus; si illud? ex solo igitur rationis imperio Scripturam
amplectimur, quam igitur, si eidem repugnaret, non amplecteremur.
Et quaeso quis mente aliquid amplecti potest reclamante
ratione? quid enim aliud est mente aliquid negare, quam quod ratio
reclamat? et profecto non satis mirari possum, quod rationem,
donum maximum, et lucem divinam mortuis literis, et quae humana
malitia depravari potuerunt, submittere velint, et quod nullum
existimetur scelus, contra mentem, verum Dei verbi syngraphum,
indigne loqui, eamque corruptam, caecam, et perditam statuere;
at maximum habeatur scelus, talia de litera et verbi Dei idolo
cogitare. Pium esse putant, rationi et proprio judicio nihil fidere,
at impium de fide eorum dubitare, qui nobis Libros Sacros
tradiderunt, quod quidem mera stultitia est, non pietas. Sed quaeso
quid eos sollicitat? quid timent? an Religio et fides defendi non
possunt, nisi homines data opera omnia ignorent et rationi prorsus
valedicant? profecto, si hoc credunt, Scripturae magis timent,
quam fidunt. Sed longe absit, quod Religio et pietas rationem, aut
quod ratio Religionem sibi ancillari velit, et quod utraque suum
regnum summa cum concordia obtinere nequeat; qua de re statim,
nam hic ante omnia istius Rabini Regulam examinare libet. Is, uti
diximus, vult nos id omne, quod Scriptura affirmat aut negat,
tanquam verum amplecti, vel tanquam falsum rejicere teneri: deinde
Scripturam nunquam aliquid expressis verbis affirmare vel negare,
contrarium ei, quod in alio loco affirmavit vel negavit. Quae
duo, quam temere dicta sint, nemo ignorare potest. Nam ut jam
omittam, quod non animadverterit, Scripturam diversis libris constare,
diversis temporibus, diversis hominibus, et denique a diversis
authoribus scriptam esse, tum hoc alterum, quod haec ex
propria authoritate, et ratione et Scriptura nihil tale dicentibus,
|183| statuat; debuisset enim ostendere omnia loca, quae non nisi per
consequentiam aliis repugnant, posse ex natura linguae, et ratione
loci commode metaphorice explicari, deinde Scripturam ad nostras
manus incorruptam venisse. Sed rem ordine examinemus, et
quidem circa primum rogo, quid si ratio reclamet, an nihilominus
tenemur id, quod Scriptura affirmat vel negat, tanquam verum
amplecti, vel tanquam falsum rejicere? at forte addet, nihil in
Scriptura reperiri, quod rationi repugnet. Verum ego insto, ipsam
expresse affirmare et docere, Deum esse zelotypum (nempe in ipso
Decalogo et Exod. 4. vers. 14. et Deut. 4. vers. 24. et pluribus aliis
locis); atqui hoc rationi repugnat, ergo nihilominus tanquam verum
ponendum. Imo si quaedam in Scriptura reperiantur, quae supponant
Deum non esse zelotypum, ea necessario metaphorice
essent explicanda, ut nihil tale supponere videantur. Sic etiam Scriptura
expresse dicit, Deum in montem Sinai descendisse (vide
Exod. cap. 19. vers. 20. etc.), ipsique alios motus locales tribuit,
nec ullibi docet expresse, Deum non moveri, adeoque hoc etiam
omnibus tanquam verum admittendum, et quod Salomon dicit,
Deum nullo loco comprehendi (vide I. Reg. cap. 8. vers. 27.), quandoquidem
non expresse statuit, sed tantum inde sequitur, Deum non
moveri, id necessario ita explicandum, ne videatur Deo motum localem
detrahere. Sic etiam coeli pro Dei habitaculo, et solio sumendi
essent, quia Scriptura id expresse affirmat. Et ad hunc modum
plurima secundum opiniones Prophetarum et vulgi dicta, et
quae sola ratio et Philosophia, non autem Scriptura, docet falsa
esse, quae tamen omnia ex opinione istius authoris, quia nulla in
his rationi consultatio est, tanquam vera essent supponenda.. Deinde
falso affirmat, unum locum alteri per consequentiam tantum repugnare,
non autem directe. Nam Moses directe affirmat, Deum
esse ignem (vide Deut. 4. vers. 24.) et directe negat, Deum ullam
habere similitudinem cum rebus visibilibus (vide Deut. 4. vers. 12.),
et, si regerat, hoc non directe, sed tantum per consequentiam negare
Deum esse ignem, adeoque illi accommodandum, ne id negare
videatur, age concedamus, Deum esse ignem, vel potius, ne
cum ipso insaniamus, haec missa faciamus, et aliud exemplum in medium
|184| proferamus. Nempe Samuël directe negat, Deum sententiae
poenitere (vide I. Samuël. cap. 15. vers. 29.) et Jeremias contra affirmat,
Deum poenitere boni et mali, quod decreverat (vide Jerem.
cap. 18. vers. 8. 10.); quid? an ne haec quidem sibi invicem directe
opponuntur? quem igitur ex istis duobus metaphorice explicare
vult? Utraque sententia universalis est et utrique contraria; quod
una directe affirmat, id altera directe negat. Adeoque ipse ex ipsius
regula, hoc ipsum tanquam verum amplecti et simul tanquam falsum
rejicere tenetur. Deinde quid refert, quod locus aliquis non
directe, sed tantum per consequentiam alteri repugnet, si consequentia
clara sit, et loci circumstantia, et natura metaphoricas explicationes
non patiantur, quorum plurima in Bibliis reperiuntur,
de quibus vide Cap. Secundum (ubi ostendimus Prophetas diversas,
et contrarias habuisse opiniones) et praecipue omnes illas contradictiones,
quas in Historiis esse ostendimus (nempe Capitibus
IX. et X.). Nec opus habeo hic omnia recensere, nam dicta sufficiunt
ad absurda, quae ex hac sententia et regula sequuntur, ejusque
falsitatem et authoris praecipitantiam ostendendum. Quare tam
hanc, quam illam Maimonidis sententiam explodimus, et pro inconcusso
statuimus, quod nec Theologia rationi, nec ratio Theologiae
ancillari teneatur, sed unaquaeque suum regnum obtineat.
Nempe, uti diximus, ratio regnum veritatis, et sapientiae, Theologia
autem pietatis, et obedientiae: nam rationis potentia, ut jam
ostendimus, non eo usque se extendit, ut determinare possit, quod
homines sola obedientia absque rerum intelligentia possint esse
beati: Theologia vero nihil praeter hoc dictat, nihilque praeter
obedientiam imperat, et contra rationem nihil vult, neque potest:
Fidei enim dogmata (ut in praecedente Capite ostendimus) eatenus
tantum determinat, quatenus obedientiae sufficit; quomodo autem
praecise ratione veritatis intelligenda sint, rationi determinandum
relinquit, quae revera mentis lux est, sine qua nihil videt praeter
insomnia, et figmenta.
Atque hic per Theologiam praecise intelligo
revelationem, quatenus indicat scopum, quem diximus Scripturam
intendere (nempe rationem et modum obediendi, sive
verae pietatis et fidei dogmata), hoc est, id quod proprie vocatur
|185| Dei verbum, quod in certo numero librorum non consistit (qua de
re vide Cap. XII.). Theologiam enim sic acceptam, si ejus praecepta
sive documenta vitae spectes, cum ratione convenire, et si ejus intentum
et finem, nulla in re eidem repugnare comperies, et propterea
omnibus universalis est. Quod ad totam Scripturam in genere
attinet, jam etiam Cap. VII. ostendimus, ejus sensum ex sola
ejus historia, et non ex universali historia Naturae, quae solius
Philosophiae fundamentum est, determinandum esse; nec nobis
moram injicere debet, si postquam ejus verum sensum sic investigavimus,
ipsam hic illic rationi repugnare comperiamus. Nam
quicquid hujus generis in Bibliis reperitur, vel quod homines salva
charitate ignorare possunt, id certo scimus Theologiam sive
verbum Dei non tangere, et consequenter unumquemque de iis,
quicquid velit, sentire posse absque scelere. Absolute igitur concludimus,
quod nec Scriptura rationi, nec ratio Scripturae accommodanda
sit. Verum enimvero quandoquidem Theologiae fundamentum,
quod scilicet homines vel sola obedientia salvantur, ratione
non possumus demonstrare, verum sit, an falsum, potest ergo
nobis etiam objici, cur igitur id credimus? si sine ratione, tanquam
caeci, id ipsum amplectimur, ergo nos etiam stulte et sine judicio
agimus. Quod si contra statuere velimus, hoc fundamentum
ratione demonstrari posse, erit ergo Theologia Philosophiae pars,
nec ab eadem esset separanda. Sed ad haec respondeo me absolute
statuere hoc Theologiae fundamentale dogma non posse lumine
naturali investigari, vel saltem neminem fuisse, qui ipsum demonstraverit,
et ideo revelationem maxime necessariam fuisse: at nihilominus
nos judicio uti posse, ut id jam revelatum morali saltem
certitudine amplectamur: Dico morali certitudine, nam non est,
quod expectemus, nos de eo certiores esse posse, quam ipsos Prophetas,
quibus primo revelatum fuit, et quorum tamen certitudo
non nisi moralis fuit, ut jam ostendimus Cap. II. hujus Tractatus.
Ii igitur tota errant via, qui Scripturae authoritatem mathematicis
demonstrationibus ostendere conantur. Nam Bibliorum authoritas
ab authoritate Prophetarum dependet, adeoque ipsa nullis fortioribus
argumentis demonstrari potest, quam iis, quibus Prophetae
|186| olim suam populo persuadere solebant; imo nullo alio fundamento
nostra de eadem certitudo fundari potest, quam eo, quo Prophetae
suam certitudinem et authoritatem fundabant. Nam totam Prophetarum
certitudinem his tribus consistere ostendimus. Nempe I. distincta,
et vivida imaginatione, II. Signo, III. denique et praecipuo, animo
ad aequum et bonum inclinato; nec ullis aliis rationibus fundabantur,
adeoque neque etiam populo, cui olim viva voce, nec
nobis, quibus scripto loquuntur, ullis aliis rationibus suam authoritatem
demonstrare poterunt. At primum, quod scilicet res
vivide imaginabantur, Prophetis tantum constare poterat, quare
tota nostra de revelatione certitudo in reliquis duobus tantum,
nempe Signo, et Doctrina fundari potest et debet. Quod quidem
Moses etiam expresse docet. Nam Deuter. cap. 18. jubet populum
obedire Prophetae, qui nomine Dei verum signum dedit, sed si falso
aliquid, etsi nomine Dei, praedixerit, mortis tamen eundem damnare,
ut et etiam eum, qui populum a vera religione seducere voluerit,
tametsi suam authoritatem signis et portentis confirmaverit:
qua de re vide Deut. cap. 13., unde sequitur verum Prophetam a
falso dignosci ex doctrina et miraculo simul; talem enim Moses verum
esse declarat, eique absque ullo fraudis timore credere jubet:
atque eos falsos esse ait et reos mortis, qui falso, etsi nomine Dei,
aliquid praedixerint, vel qui falsos Deos, etsi vera miracula fecissent,
docuerunt. Quare nos etiam hac tantum de causa Scripturae,
hoc est ipsis Prophetis credere tenemur, nimirum propter doctrinam
signis confirmatam. Nam quoniam videmus Prophetas Charitatem
et Justitiam supra omnia commendare, et nihil aliud intendere,
hinc concludimus, eos non dolo malo, sed ex vero animo
docuisse, homines obedientia et fide beatos fieri, et quia hoc insuper
signis confirmaverunt, hinc nobis persuademus, eos non temere
id dixisse, neque deliravisse, dum prophetabant; in quo
etiam magis confirmamur, dum attendimus, quod nihil morale docuerunt,
quod cum ratione planissime non conveniat; nam non
temere est, quod verbum Dei in Prophetis cum ipso verbo Dei in
nobis loquente omnino conveniat. Atque haec, inquam, nos aeque
certi ex Bibliis, ac olim Judaei ex viva voce Prophetarum haec eadem
|187| concludebant. Nam supra in fine Cap. XII. ostendimus Scripturam
ratione doctrinae et praecipuarum historiarum incorruptam
ad nostras manus pervenisse. Quare hoc totius Theologiae et Scripturae
fundamentum, quamvis mathematica demonstratione ostendi
nequeat, sano tamen judicio amplectimur. Nam inscitia
quidem est, id, quod tot Prophetarum testimoniis confirmatum est,
et ex quo magnum solamen iis, qui ratione non ita pollent, oritur,
et Reipublicae non mediocris utilitas sequitur, et quod absolute
sine periculo aut damno credere possumus, nolle tamen amplecti,
idque ea sola de causa, quia mathematice demonstrari nequit: quasi
vero ad vitam sapienter instituendam, nihil tanquam verum admittamus,
quod ulla dubitandi ratione in dubium revocari queat,
aut quod pleraeque nostrae actiones non admodum incertae sint, et
alea plenae. Equidem fateor, qui putant Philosophiam et Theologiam
sibi invicem contradicere, et propterea alterutram e suo regno
deturbandam existimant, et huic aut illi valedicendum, eos non
absque ratione studere Theologiae firma fundamenta jacere, eamque
mathematice demonstrare conari. Quis enim nisi desperatus et insanus
rationi temere valedicere vellet, vel artes et scientias contemnere,
et rationis certitudinem negare? at interim eos absolute
excusare non possumus, quandoquidem rationem in auxilium vocare
volunt ad eandem repellendam, et certa ratione eandem incertam
reddere conantur. Imo dum student mathematicis demonstrationibus
Theologiae veritatem et authoritatem ostendere, et
rationi et lumini naturali authoritatem adimere, nihil aliud faciunt
quam ipsam Theologiam sub rationis imperium trahere, et plane
videntur supponere, Theologiae authoritatem nullum habere splendorem,
nisi lumine naturali rationis illustretur. Et, si contra jactant
se interno Spiritus Sancti testimonio omnino acquiescere, et
nulla alia de causa rationem in auxilium vocare, quam propter infideles,
ad eosdem scilicet convincendos, nil tamen fidei eorum
dictis habendum, nam jam facile ostendere possumus, eos vel ex
affectibus, vel vana gloria id dicere. Ex praecedente enim Capite
evidentissime sequitur, Spiritum Sanctum non nisi de bonis operibus
testimonium dare; quae etiam Paulus ideo in Epist. ad Galat.
|188| cap. 5. vers. 22. fructus Spiritus Sancti vocat, et ipse revera nihil
aliud est, praeter animi acquiescentiam, quae ex bonis actionibus
in mente oritur. De veritate autem et certitudine rerum, quae solius
sunt speculationis, nullus Spiritus testimonium dat, praeter
rationem, quae sola, ut jam ostendimus, veritatis regnum sibi vindicavit.
Si quem ergo praeter hunc Spiritum contendunt habere,
qui ipsos de veritate certos reddit, id falso jactant, et non nisi ex
affectuum praejudicio loquuntur, vel prae magno timore, ne a Philosophis
vincantur et publice risui exponantur, ad sacra confugiunt;
sed frustra, nam quam aram sibi parare potest, qui rationis majestatem
laedit? verum eos missos facio, quandoquidem me meae causae
satisfecisse puto, quod ostenderim, qua ratione Philosophia a
Theologia separanda sit, et in quo utraque potissimum consistat,
et quod neutra neutri ancilletur, sed quod unaquaeque suum regnum
sine ulla alterius repugnantia obtineat, et quod denique, ubi data
fuit occasio, etiam ostenderim absurda, incommoda et damna,
quae secuta sunt ex eo, quod homines has duas facultates miris modis
inter se confuderint, nec accurate inter ipsas distinguere, unamque
ab alia separare sciverint. Jam antequam ad alia pergam, hic
expresse monere volo (tametsi jam dictum sit) circa utilitatem,
et necessitatem Sacrae Scripturae, sive revelationis, quod ipsam permagnam
statuo. Nam, quandoquidem non possumus lumine naturali
percipere, quod simplex obedientia via ad salutem sit, sed sola
revelatio doceat, id ex singulari Dei gratia, quam ratione assequi
non possumus, fieri, hinc sequitur Scripturam magnum admodum
solamen mortalibus attulisse. Quippe omnes absolute obedire
possunt, et non nisi paucissimi sunt, si cum toto humano genere
comparentur, qui virtutis habitum ex solo rationis ductu acquirunt,
adeoque, nisi hoc Scripturae testimonium haberemus, de
omnium fere salute dubitaremus.


|189|
Huc usque Philosophiam a Theologia separare curavimus
et libertatem philosophandi ostendere, quam haec unicuique
concedit. Quare tempus est, ut inquiramus, quo
usque haec libertas sentiendi, et quae unusquisque sentit, dicendi
in optima Republica se extendat. Hoc ut ordine examinemus, de
fundamentis Reipublicae disserendum, et prius de jure naturali
uniuscujusque, ad Rempublicam et Religionem nondum attendentes.
~ Per jus et institutum naturae nihil aliud intelligo, quam regulas
naturae uniuscujusque individui, secundum quas unumquodque naturaliter
determinatum concipimus ad certo modo existendum et
operandum. Ex. gr. pisces a natura determinati sunt ad natandum,
magni ad minores comedendum, adeoque pisces summo naturali
jure aqua potiuntur, et magni minores comedunt. Nam certum est
naturam absolute consideratam jus summum habere ad omnia, quae
potest, hoc est, jus naturae eo usque se extendere, quo usque ejus
potentia se extendit; naturae enim potentia ipsa Dei potentia est,
qui summum jus ad omnia habet: sed quia universalis potentia totius
naturae nihil est praeter potentiam omnium individuorum simul,
hinc sequitur unumquodque individuum jus summum habere
ad omnia, quae potest, sive jus uniuscujusque eo usque se extendere,
quo usque ejus determinata potentia se extendit: Et quia lex
summa naturae est, ut unaquaeque res in suo statu, quantum in se
est, conetur perseverare, idque nulla alterius, sed tantum sui habita
ratione, hinc sequitur unumquodque individuum jus summum
ad hoc habere, hoc est (uti dixi), ad existendum et operandum
prout naturaliter determinatum est. Nec hic ullam agnoscimus differentiam
inter homines et reliqua naturae individua, neque inter
homines ratione praeditos et inter alios, qui veram rationem ignorant,
neque inter fatuos, delirantes, et sanos. Quicquid enim unaquaeque
|190| res ex legibus suae naturae agit, id summo jure agit, nimirum
quia agit, prout ex natura determinata est, nec aliud potest.
Quare inter homines, quamdiu sub imperio solius naturae vivere
considerantur, tam ille, qui rationem nondum novit, vel qui virtutis
habitum nondum habet, ex solis legibus appetitus summo jure
vivit, quam ille, qui ex legibus rationis vitam suam dirigit. Hoc
est, sicuti sapiens jus summum habet ad omnia, quae ratio dictat, sive
ex legibus rationis vivendi; sic etiam ignarus, et animi impotens
summum jus habet ad omnia, quae appetitus suadet, sive ex legibus
appetitus vivendi. Atque hoc idem est, quod Paulus docet,
qui ante legem, hoc est, quamdiu homines ex naturae imperio vivere
considerantur, nullum peccatum agnoscit.
~ Jus itaque naturale uniuscujusque hominis non sana ratione, sed
cupiditate et potentia determinatur. Non enim omnes naturaliter
determinati sunt ad operandum secundum regulas et leges rationis,
sed contra, omnes ignari omnium rerum nascuntur, et antequam
veram vivendi rationem noscere possunt et virtutis habitum acquirere,
magna aetatis pars, etsi bene educati fuerint, transit, et nihilominus
interim vivere tenentur, seque, quantum in se est, conservare,
nempe ex solo appetitus impulsu: quandoquidem natura
iis nihil aliud dedit, et actualem potentiam ex sana ratione vivendi
denegavit, et propterea non magis ex legibus sanae mentis vivere
tenentur, quam felis ex legibus naturae leoninae. Quicquid itaque
unusquisque, qui sub solo naturae imperio consideratur, sibi utile
vel ductu sanae rationis, vel ex affectuum impetu judicat, id summo
naturae jure appetere, et quacunque ratione, sive vi, sive dolo,
sive precibus, sive quocunque demum modo facilius poterit, ipsi
capere licet, et consequenter pro hoste habere eum, qui impedire
vult, quominus animum expleat suum.
~ Ex quibus sequitur Jus et Institutum naturae, sub quo omnes nascuntur,
et maxima ex parte vivunt, nihil nisi quod nemo cupit, et
quod nemo potest, prohibere; non contentiones, non odia, non iram,
non dolos, nec absolute aliquid, quod appetitus suadet, aversari: nec
mirum, nam natura non legibus humanae rationis, quae non nisi
hominum verum utile, et conservationem intendunt, intercluditur,
|191| sed infinitis aliis, quae totius naturae, cujus homo particula
est, aeternum ordinem respiciunt: Ex cujus sola necessitate omnia
individua certo modo determinantur ad existendum et operandum. Quicquid ergo nobis in natura ridiculum, absurdum, aut malum
videtur, id inde venit, quod res tantum ex parte novimus, totiusque
naturae ordinem et cohaerentiam maxima ex parte ignoramus,
et quod omnia ex usu nostrae rationis dirigi volumus, cum tamen id,
quod ratio malum esse dictat, non malum sit respectu ordinis
et legum universae naturae, sed tantum solius nostrae naturae legum
respectu.
~ Verum enimvero, quanto sit hominibus utilius secundum leges,
et certa nostrae rationis dictamina vivere, quae, uti diximus, non nisi
verum hominum utile intendunt, nemo potest dubitare. Praeterea
nullus est, qui non cupiat secure extra metum, quoad fieri potest,
vivere; quod tamen minime potest contingere, quamdiu unicuique
ad lubitum omnia facere licet, nec plus juris rationi, quam
odio et irae conceditur; nam nullus est, qui inter inimicitias, odia,
iram, et dolos non anxie vivat, quaeque adeo, quantum in se est, non
conetur vitare. Quod si etiam consideremus homines absque mutuo
auxilio miserrime, et absque rationis cultu necessario vivere,
ut in Cap. V. ostendimus, clarissime videbimus homines ad secure,
et optime vivendum necessario in unum conspirare debuisse, ac
proinde effecisse, ut jus, quod unusquisque ex natura ad omnia habebat,
collective haberent, neque amplius ex vi et appetitu uniuscujusque,
sed ex omnium simul potentia, et voluntate determinaretur.
Quod tamen frustra tentassent, si, nisi quod appetitus suadet,
sequi vellent (ex legibus enim appetitus unusquisque diverse
trahitur), adeoque firmissime statuere, et pacisci debuerunt ex solo
rationis dictamine (cui nemo aperte repugnare audet, ne mente
carere videatur) omnia dirigere, et appetitum, quatenus in damnum
alterius aliquid suadet, fraenare, neminique facere, quod sibi
fieri non vult, jusque denique alterius tanquam suum defendere.
Qua autem ratione pactum hoc iniri debeat, ut ratum fixumque
sit, hic jam videndum. Nam lex humanae naturae universalis est,
ut nemo aliquid, quod bonum esse judicat, negligat, nisi spe majoris
|192| boni, vel ex metu majoris damni; nec aliquod malum perferat, nisi
ad majus evitandum, vel spe majoris boni: Hoc est, unusquisque de
duobus bonis, quod ipse majus esse judicat, et de duobus malis, quod
minus sibi videtur, eliget. Dico expresse, quod sibi eligenti majus aut
minus videtur, non quod res necessario ita se habeat, ut ipse judicat.
Atque haec lex adeo firmiter naturae humanae inscripta est, ut inter aeternas
veritates sit ponenda, quas nemo ignorare potest. At ex ea necessario
sequitur neminem absque dolo promissurum, se jure, quod
in omnia habet, cessurum, et absolute neminem promissis staturum,
nisi ex metu majoris mali vel spe majoris boni. Quod ut melius intelligatur,
ponatur Latronem me cogere, ut ei promittam me mea bona,
ubi velit, ipsi daturum. Jam quandoquidem, ut jam ostendi, meum
jus naturale sola mea potentia determinatur, certum est, quod, si possum
dolo me ab hoc Latrone liberare, ipsi, quicquid velit, promittendo,
mihi id naturae jure facere licere, dolo scilicet, quicquid velit, pacisci.
Vel ponatur, me absque fraude alicui promisisse me spatio viginti
dierum non gustaturum cibum neque ullum alimentum, et postea
vidisse me stulte promisisse, nec sine damno maximo promisso stare
posse, quandoquidem ex jure naturali de duobus malis minus eligere
teneor; possum ergo summo jure fidem talis pacti rumpere, et dictum,
indictum ut sit, facere. Atque hoc inquam jure naturali licere,
sive vera et certa ratione videam, sive ex opinione videre videar me
male promisisse: sive enim id vere, sive falso videam, maximum timebo
malum, quodque adeo ex naturae instituto omni modo vitare
conabor. Ex quibus concludimus pactum nullam vim habere posse,
nisi ratione utilitatis, qua sublata pactum simul tollitur, et irritum
manet. Ac propterea stulte alterius fidem in aeternum sibi aliquem
expostulare, si simul non conatur efficere, ut ex ruptione pacti ineundi
plus damni quam utilitatis ruptorem sequatur: quod quidem
in Republica instituenda maxime locum habere debet.
At si omnes
homines facile solo ductu rationis duci possent, summamque Reipublicae
utilitatem et necessitatem noscere, nullus esset, qui dolos
prorsus non detestaretur; sed omnes summa cum fide ex cupiditate
summi hujus boni, nempe Reipublicae conservandae, pactis omnino
starent, et fidem summum Reipublicae praesidium, supra omnia servarent;
|193| sed longe abest, ut omnes ex solo ductu rationis facile semper
duci possint: nam unusquisque a sua voluptate trahitur, et avaritia,
gloria, invidia, ira etc. saepissime mens ita occupatur, ut nullus
locus rationi relinquatur: quapropter quamvis homines certis
signis simplicis animi promittant, et paciscantur se fidem servaturos,
nemo tamen nisi promisso aliud accedat, de fide alterius potest
esse certus; quandoquidem unusquisque naturae jure, dolo agere
potest, nec pactis stare tenetur, nisi spe majoris boni vel metu majoris
mali. Verum quia jam ostendimus jus naturale sola potentia
uniuscujusque determinari, sequitur, quantum unusquisque potentiae,
quam habet, in alterum vel vi, vel sponte transfert, tantum
etiam de suo jure alteri necessario cedere, et illum summum jus
in omnes habere, qui summam habet potestatem, qua omnes vi cogere,
et metu summi supplicii, quod omnes universaliter timent,
retinere potest: quod quidem jus tamdiu tantum retinebit, quamdiu
hanc potentiam, quicquid velit, exequendi, conservabit; alias
precario imperabit, et nemo fortior, nisi velit, ei obtemperare tenebitur.
~ Hac itaque ratione sine ulla naturalis juris repugnantia, societas
formari potest, pactumque omne summa cum fide semper servari;
si nimirum unusquisque omnem, quam habet, potentiam in societatem
transferat, quae adeo summum naturae jus in omnia, hoc est,
summum imperium sola retinebit, cui unusquisque vel ex libero
animo, vel metu summi supplicii parere tenebitur. Talis vero societatis
jus Democratia vocatur, quae proinde definitur coetus universus
hominum, qui collegialiter summum jus ad omnia, quae potest,
habet. Ex quo sequitur summam potestatem nulla lege teneri,
sed omnes ad omnia ei parere debere: hoc enim tacite vel expresse
pacisci debuerunt omnes, cum omnem suam potentiam se defendendi,
hoc est, omne suum jus in eam transtulerunt. Quippe si aliquid
sibi servatum volebant, debuerant simul sibi cavere, quo id tuto
defendere possent; cum autem id non fecerint, nec absque imperii
divisione, et consequenter destructione facere potuerint, eo
ipso se arbitrio summae potestatis absolute submiserunt: quod cum
absolute fecerint idque (ut jam ostendimus) et necessitate cogente,
|194| et ipsa ratione suadente, hinc sequitur, quod, nisi hostes imperii esse
velimus, et contra rationem, imperium summis viribus defendere
suadentem, agere, omnia absolute summae potestatis mandata exiqui [exequi]
tenemur, tametsi absurdissima imperet; talia enim ratio exequi
etiam jubet, ut de duobus malis minus eligamus. Adde quod hoc periculum,
se scilicet alterius imperio et arbitrio absolute submittendi,
facile unusquisque adire poterat; nam, ut ostendimus, summis
potestatibus hoc jus, quicquid velint, imperandi, tamdiu tantum
competit, quamdiu revera summam habent potestatem: quod si
eandem amiserint, simul etiam jus omnia imperandi amittunt, et in
eum vel eos cadit, qui ipsum acquisiverunt, et retinere possunt.
Quapropter raro admodum contingere potest, ut summae potestates
absurdissima imperent; ipsis enim maxime incumbit, ut sibi prospiciant,
et imperium retineant, communi bono consulere, et omnia
ex rationis dictamine dirigere: violenta enim imperia, ut ait Seneca,
nemo continuit diu. Quibus accedit, quod in democratico imperio
minus timenda sunt absurda. Nam fere impossibile est, ut major
unius coetus pars, si magnus est, in uno absurdo conveniat: deinde
propter ejus fundamentum et finem, qui, ut etiam ostendimus,
nullus alius est quam absurda appetitus vitare, et homines sub rationis
limites, quoad ejus fieri potest, continere, ut concorditer et pacifice
vivant; quod fundamentum si tollatur, facile tota fabrica
ruet. His ergo providere summae tantum potestati incumbit, subditis
autem, uti diximus, ejus mandata exequi, nec aliud jus agnoscere,
quam quod summa potestas jus esse declarat. At forsan aliquis
putabit, nos hac ratione subditos servos facere, quia putant servum
esse eum, qui ex mandato agit, et liberum, qui animo suo morem
gerit, quod quidem non absolute verum est; nam revera is, qui
a sua voluptate ita trahitur, et nihil, quod sibi utile est, videre neque
agere potest, maxime servus est, et solus ille liber, qui integro
animo ex solo ductu rationis vivit. Actio autem ex mandato, hoc
est, obedientia libertatem quidem aliquo modo tollit, at non
illico servum facit, sed actionis ratio. Si finis actionis non est ipsius
agentis, sed imperantis utilitas, tum agens servus est, et sibi inutilis:
at in Republica et imperio, ubi salus totius populi, non imperantis,
|195| summa lex est, qui in omnibus summae potestati obtemperat,
non sibi inutilis servus, sed subditus dicendus; et ideo illa
Respublica maxime libera est, cujus leges sana ratione fundatae
sunt; ibi enim unusquisque, ubi velit, liber esse potest, hoc
est, integro animo ex ductu rationis vivere. Sic etiam liberi, tametsi
omnibus parentum mandatis obedire tenentur, non tamen
servi sunt; nam parentum mandata liberorum utilitatem
maxime spectant. Magnam ergo differentiam inter servum, filium
et subditum agnoscimus, qui propterea sic definiuntur, nempe,
servus est, qui mandatis domini, quae utilitatem imperantis tantum
spectant, obtemperare tenetur; filius autem, qui id, quod
sibi utile est, ex mandato parentis agit; subditus denique, qui id,
quod communi et consequenter quoque sibi utile est, ex mandato
summae potestatis agit. Atque his imperii democratici fundamenta
satis clare ostendisse puto; de quo prae omnibus agere malui,
quia maxime naturale videbatur, et maxime ad libertatem, quam
natura unicuique concedit, accedere. Nam in eo nemo jus suum naturale
ita in alterum transfert, ut nulla sibi imposterum consultatio
sit, sed in majorem totius Societatis partem, cujus ille unam facit.
Atque hac ratione omnes manent, ut antea in statu naturali, aequales.
Deinde de hoc solo imperio ex professo agere volui, quia ad
meum intentum maxime facit, qui de utilitate libertatis in Republica
agere constitueram. Reliquarum ergo potestatum fundamentis
supersedeo, nec nobis, ut earum jus noscamus, scire jam opus est,
unde ortum habuerint, et saepe habeant; id enim ex modo ostensis
satis superque constat. Nam quisquis summam habet potestatem,
sive unus sit, sive pauci, sive denique omnes, certum est ei summum
jus, quicquid velit, imperandi, competere; et praeterea, quisquis
potestatem se defendendi sive sponte, sive vi coactus in alium
transtulit, eum suo jure naturali plane cessisse et consequenter eidem
ad omnia absolute parere decrevisse, quod omnino praestare
tenetur, quamdiu Rex, sive Nobiles, sive Populus summam, quam
acceperunt, potestatem, quae juris transferendi fundamentum fuit,
conservant; nec his plura addere opus est.

~ Imperii fundamentis et jure ostensis, facile erit determinare,
|196| quid jus civile privatum, quid injuria, quid justitia, et injustitia in
statu civili sit: deinde quis confoederatus, quis hostis et quid denique
crimen laesae majestatis sit. Per jus enim civile privatum nihil
aliud intelligere possumus, quam uniuscujusque libertatem ad sese
in suo statu conservandum, quae edictis summae potestatis determinatur,
solaque ejusdem authoritate defenditur. Nam postquam
unusquisque jus suum ex proprio beneplacito vivendi, quo sola
sua potestate determinabatur, hoc est, suam libertatem et potentiam
se defendendi in alium transtulit, ex sola illius ratione jam vivere
tenetur, et solo ejusdem praesidio defendere. Injuria est, cum
civis vel subditus ab alio aliquod damnum contra jus civile, sive
edictum summae potestatis pati cogitur: Injuria enim non nisi in
statu civili potest concipi; sed neque a summis potestatibus, quibus
jure omnia licent, ulla fieri potest subditis; ergo in privatis
tantum, qui jure tenentur invicem non laedere, locum habere potest.
Justitia est animi constantia tribuendi unicuique, quod ei ex
jure civili competit: Injustitia autem est specie juris alicui detrahere,
quod ei ex vera legum interpretatione competit: Vocantur
etiam aequitas et iniquitas, quia qui constituti sunt ad lites dirimendas,
nullum respectum personarum, sed omnes aequales habere tenentur,
et jus uniuscujusque aeque defendere, non diviti invidere,
neque pauperem contemnere. Confoederati sunt homines duarum
civitatum, qui ne belli discrimine in periculum veniant, vel ob
aliam quamcumque utilitatem inter se contrahunt invicem non laedere,
sed contra necessitate cogente opitulari, idque unoquoque
suum imperium retinente. Hic contractus tamdiu erit validus,
quamdiu ejus fundamentum, nempe ratio periculi, sive utilitatis in
medio erit: quippe nemo contrahit, nec pactis stare tenetur, nisi
spe alicujus boni, vel sollicitudine alicujus mali: quod fundamentum
si tollatur, pactum ex sese tollitur; quod etiam experientia satis
superque docet. Nam quamvis diversa imperia inter se contrahant
invicem non laedere, conantur tamen, quantum possunt, impedire,
quo minus alterutrum potentius evadat, nec fidem dictis habent,
nisi utriusque ad contrahendum finem et utilitatem satis perspectam
habuerint; alias dolum timent, nec injuria; quis enim dictis et
|197| promissis ejus, qui summam potestatem, et jus retinet ad quidlibet faciendum,
et cui sui imperii salus et utilitas summa lex debet esse, acquiescet,
nisi stultus, qui summarum potestatum jus ignorat? et si praeterea
ad pietatem, et religionem attendamus, videbimus insuper neminem,
qui imperium tenet, absque scelere promissis stare posse cum
damno sui imperii; quicquid enim promisit, quod in damnum sui imperii
cadere videt, id praestare non potest, nisi fidem subditis datam
solvendo, qua tamen maxime tenetur, et quam etiam servare, sanctissime
promittere solent. Porro hostis est, quicunque extra civitatem
ita vivit, ut neque ut confoederatus, neque ut subditus imperium civitatis
agnoscit: hostem enim imperii non odium, sed jus facit, et jus
civitatis in eum, qui ejus imperium nullo contrahendi genere agnoscit,
idem est ac in eum, qui damnum intulit: quippe quacunque ratione
poterit, eundem vel ad deditionem, vel ad confoederationem
jure potest cogere. Denique crimen laesae majestatis in subditis
sive civibus tantum, qui pacto tacito vel expresso omne suum
jus in civitatem transtulerunt, locum habet, atque is subditus tale
crimen commisisse dicitur, qui jus summae potestatis aliqua ratione
arripere, seu in alium transferre conatus est. Dico conatus est, nam si
non essent condemnandi nisi post factum commissum, sero plerumque
post jus arreptum, aut translatum in alium id conaretur civitas.
Dico deinde absolute, qui aliqua ratione jus summae potestatis arripere
conatur, nullam scilicet agnoscendo differentiam, sive inde
damnum sive incrementum totius Reipublicae quam clarissime sequeretur.
Quacunque enim ratione id conatus est, majestatem laesit
et jure damnatur, quod quidem in bello omnes fatentur jure optimo
fieri; nempe si quis stationem suam non servat, sed inscio imperatore
hostem adit, quamvis bono consilio, sed suo, rem aggressus
fuerit, hostemque expugnaverit, capitis tamen jure damnatur, quia
juramentum jusque imperatoris violavit. At quod omnes absolute
cives hoc jure semper teneantur, non aeque clare omnes vident, ratio
tamen eadem prorsus est. Nam quandoquidem Respublica solo
summae potestatis consilio debet conservari, et dirigi, hocque jus ei
soli competere absolute pacti sunt, si quis ergo solo suo arbitrio, et
inscio supremo consilio negotium aliquod publicum aggressus est
|198| exequi, quamvis inde incrementum civitatis, uti diximus, certo
sequeretur, jus tamen summae potestatis violavit, et majestatem laesit,
atque jure merito damnatur.
~ Superest jam, ut omnem scrupulum amoveamus, respondere, an
id, quod supra affirmavimus, quod scilicet unusquisque, qui rationis
usum non habet, in statu naturali ex legibus appetitus summo jure
naturae vivit, non aperte juri divino revelato repugnet? nam cum
omnes absolute (sive rationis usum habeant, sive minus) aeque tenerentur
ex mandato divino proximum tanquam se ipsum amare, non
ergo sine injuria alteri damnum inferre possumus et solis legibus
appetitus vivere. Verum huic objectioni, si tantum ad statum naturalem
attendimus, facile respondere possumus; nam is et natura et
tempore prior est religione. Nemo enim ex natura scit, se ulla erga
Deum teneri obedientia, imo nec ulla ratione hoc assequi, sed
tantum ex revelatione signis confirmata unusquisque id habere potest.
Quare ante revelationem nemo jure divino, quod non potest
non ignorare, tenetur. Et ideo status naturalis cum statu religionis
minime confundendus, sed absque religione et lege, et consequenter
absque peccato et injuria concipiendus, ut jam fecimus, et Pauli
authoritate confirmavimus. Nec tantum ratione ignorantiae statum
naturalem ante jus divinum revelatum, et absque eodem concipimus,
sed etiam ratione libertatis, qua omnes nascuntur. Si
enim homines ex natura jure divino tenerentur, vel si jus divinum
ex natura jus esset, superfluum erat, ut Deus cum hominibus contractum
iniret, et pacto et juramento eosdem obligaret. Quare absolute
concedendum jus divinum ab eo tempore incepisse, a quo homines
expresso pacto Deo promiserunt in omnibus obedire, quo sua libertate
naturali quasi cesserunt, jusque suum in Deum transtulerunt,
sicuti in statu civili fieri diximus. Sed de his in sequentibus prolixius
agam.
Verum instari adhuc potest, quod summae potestates aeque
ac subditi hoc jure divino tenentur, quas tamen diximus jus naturale
retinere, et iis omnia jure licere. Quare ad hanc integram amovendam
difficultatem, quae non tam ex ratione status, quam juris naturalis
oritur, dico, quod unusquisque in statu naturali eadem ratione
tenetur jure revelato, ac tenetur ex dictamine sanae rationis vivere;
|199| nempe quia ipsi utilius est et ad salutem necessarium; quod si
nollet, cum suo periculo licet. Atque adeo ex solo proprio, non autem
ex alterius decreto vivere, neque aliquem mortalem judicem,
nec jure religionis vindicem agnoscere tenetur. Atque hoc jus summam
potestatem retinuisse affirmo, quae quidem homines consulere
potest, at neminem judicem agnoscere tenetur, nec ullum mortalem
praeter se alicujus juris vindicem, nisi Prophetam, qui expresse
a Deo missus fuerit, quique id indubitatis signis ostenderit. At nec
tunc quidem hominem, sed Deum ipsum judicem agnoscere cogitur.
Quod si summa potestas nollet Deo in jure suo revelato obedire, id
ipsi cum suo periculo, et damno licet, nullo scilicet jure civili vel
naturali repugnante: Jus enim civile ab ejus decreto tantum pendet:
Jus autem naturale pendet a legibus naturae, quae non Religioni, humanum
tantum utile intendenti, sed ordini universae naturae, hoc
est, aeterno Dei decreto nobis incognito accomodatae sunt. Quod
quidem Alii obscurius concepisse videntur, qui scilicet statuunt,
hominem contra voluntatem Dei revelatam quidem, sed non contra
ejus aeternum decretum, quo omnia praedeterminavit, posse peccare.
Si quis autem jam roget, quid si summa potestas aliquid contra
religionem, et obedientiam, quam Deo expresso pacto promisimus,
imperet? divino an humano imperio obtemperandum? Sed
quia de his in sequentibus prolixius agam, hic breviter tantum
dico, Deo supra omnia obediendum, quando certam, et indubitatam
habemus revelationem: Sed quia circa religionem maxime errare
solent homines, et pro ingeniorum diversitate multa magno certamine
fingere, ut experientia plus quam satis testatur, certum est,
quod si nemo summae potestati jure teneretur obtemperare in iis,
quae ipse ad religionem pertinere putat, tum jus civitatis a diverso
uniuscujusque judicio et affectu penderet. Nam nemo eodem teneretur,
qui id contra suam fidem, et superstitionem statutum judicaret,
atque adeo unusquisque sub hoc praetextu licentiam ad omnia
sumere posset: et quandoquidem hac ratione jus civitatis prorsus
violatur, hinc sequitur summae potestati, cui soli jura imperii conservare,
et tutari tam jure divino, quam naturali incumbit, jus summum
competere de religione statuendi, quicquid judicat; et omnes
|200| ad ejusdem de eadem decreta, et mandata, ex fide ipsi data, quam
Deus omnino servari jubet, obtemperare teneri. Quod si ii, qui summum
tenent imperium, sint Ethnici, vel cum iis nihil contrahendum,
sed potius quam jus suum in eos transferant, extrema pati deliberandum,
vel si contraxerint, jusque suum in eos transtulerint,
quandoquidem eo ipso se, religionemque defendendi privaverunt,
iis obtemperare tenentur, fidemque servare, vel ad id cogi, excepto
eo, cui Deus certa revelatione singulare contra Tyrannum promiserit
auxilium, vel nominatim exceptum voluit. Sic videmus ex
tot Judaeis, qui Babylone erant, tres tantum juvenes, qui de Dei auxilio
non dubitabant, Nabucadonozori obtemperare noluisse; reliqui
autem sine dubio, excepto etiam Daniële, quem Rex ipse adoraverat,
jure coacti obtemperaverunt, animo forte reputantes se ex
Dei decreto Regi deditos, Regemque summum obtinere imperium
et divina directione conservare. Contra Eleazarus stante adhuc utcunque
Patria, exemplum constantiae suis dare voluit, ut eum secuti
omnia potius tolerarent, quam paterentur jus suum et potestatem
in Graecos transferri, et omnia experirentur, ne in Ethnicorum fidem
jurare cogerentur; quod etiam quotidiana experientia confirmatur.
Qui enim Christianum imperium obtinent, ad majorem ejus
securitatem non dubitant foedus cum Turcis et Ethnicis pangere,
subditosque suos, qui eo habitatum eunt, jubere, ne majorem libertatem
ad aliquid humanum aut divinum exercendum sumant,
quam expresse contraxerunt, vel illud imperium concedit. Ut patet
ex contractu Belgarum cum Japonensibus, de quo supra diximus.
|201|
~ Contemplatio praecedentis Capitis de jure summarum potestatum
in omnia, deque jure naturali uniuscujusque in
easdem translato, quamvis cum praxi non parum conveniat,
et praxis ita institui possit, ut ad eandem magis ac magis
accedat, nunquam tamen fiet, quin in multis mere theoretica
maneat. Nam nemo unquam suam potentiam et consequenter
neque suum jus ita in alium transferre poterit, ut homo esse desinat;
nec talis ulla summa potestas unquam dabitur, quae omnia ita, ut
vult, exequi possit: Frustra enim subdito imperaret, ut illum odio
habeat, qui eum sibi beneficio junxit, ut amet, qui ei damnum intulit,
ut contumeliis non offendatur, ut a metu liberari non cupiat, et
alia perplurima hujusmodi, quae ex legibus humanae naturae necessario
sequuntur. Atque hoc ipsam etiam experientiam clarissime docere
existimo; nam nunquam homines suo jure ita cesserunt, suamque
potentiam in alium ita transtulerunt, ut ab iis ipsis, qui eorum
jus, et potentiam acceperunt, non timerentur, et imperium, non
magis propter cives, quanquam suo jure privatos, quam propter
hostes periclitaretur; et sane si homines jure suo naturali ita privari
possent, ut nihil in posterum possent, nisi volentibus iis, qui supremum
Jus retinuerunt, tum profecto impune violentissime in subditos
regnare liceret: quod nemini in mentem venire posse credo.
Quare concedendum unumquemque multa sibi sui juris reservare,
quae propterea a nullius decreto, sed a suo solo pendent.
Attamen
ut recte intelligatur, quousque imperii jus et potestas se extendat,
notandum imperii potestatem non in eo praecise contineri, quod
|202| homines metu cogere potest, sed absolute in omnibus, quibus efficere
potest, ut homines ejus mandatis obsequantur: non enim ratio
obtemperandi, sed obtemperantia subditum facit. Nam quacunque
ratione homo deliberet summae potestatis mandata exequi, sive
ideo sit, quod poenam timet, sive quod aliquid inde sperat, sive quod
Patriam amat, sive alio quocunque affectu impulsus, tamen ex proprio
suo consilio deliberat, et nihilominus ex summae potestatis
imperio agit. Non igitur ex eo, quod homo proprio consilio aliquid
facit, illico concludendum eum id ex suo, et non imperii jure agere;
nam quandoquidem tam cum ex amore obligatus, quam cum metu
coactus ad malum evitandum, semper ex proprio consilio, et decreto
agit, vel imperium nullum esset, nec ullum jus in subditos,
vel id necessario ad omnia se extendit, quibus effici potest, ut homines
ipsi cedere deliberent, et consequenter quicquid subditus
facit, quod mandatis summae potestatis respondet, sive id amore
obligatus, sive metu coërcitus, sive (quod quidem magis frequens)
ex spe et metu simul, sive ex reverentia, quae passio est ex metu et
admiratione composita, sive quacunque ratione ductus, ex jure
imperii, non autem suo agit.
Quod etiam hinc quam clarissime constat,
quod obedientia non tam externam, quam animi internam
actionem respiciat; adeoque ille maxime sub alterius imperio est,
qui alteri integro animo ad omnia ejus mandata obtemperare deliberat,
et consequitur eum maximum tenere imperium, qui in subditorum
animos regnat; quod si qui maxime timentur, maximum
tenerent imperium, tum profecto id Tyrannorum subditi tenerent,
qui a suis Tyrannis maxime timentur. Deinde quamvis non perinde
animis, ac linguis imperari possit, sunt tamen animi aliqua ratione
sub imperio summae potestatis, quae multis modis efficere potest,
ut permagna hominum pars, quicquid vult, credat, amat, odio habeat
etc. Adeoque etsi haec non directo mandato summae potestatis
fiant, fiunt tamen saepe, ut experientia abunde testatur, ex authoritate
ipsius potentiae, et ipsius directione, id est, ex ipsius jure:
quare sine ulla intellectus repugnantia concipere possumus homines,
qui ex solo imperii jure credunt, amant, odio habent, contemnunt,
et absolute nullo non affectu corripiuntur.
|203| ~ At quanquam hac ratione jus et potestatem imperii satis amplam
concipimus, nunquam tamen fiet, ut ullum adeo magnum detur, ut
ii, qui id tenent, potentiam absolute ad omnia, quae velint, habeant,
quod me jam satis clare ostendisse puto. Qua autem ratione imperium
formari posset, ut nihilominus secure semper conservetur,
jam dixi meum intentum non esse, id ostendere, attamen ut ad id,
quod volo, perveniam, ea notabo, quae in hunc finem divina revelatio
Mosen olim docuit, et deinde Hebraeorum historias, et successus
perpendemus, ex quibus tandem videbimus, quaenam praecipue
subditis, ad majorem imperii securitatem, et incrementum concedenda
sunt a summis potestatibus.
~ Quod imperii conservatio praecipue pendeat a subditorum fide,
eorumque virtute et animi constantia in exequendis mandatis, ratio,
et experientia quam clarissime docent: qua autem ratione iidem
duci debeant, ut fidem et virtutem constanter servent, non
aeque facile est videre. Omnes namque tam qui regunt, quam qui
reguntur, homines sunt ex labore scilicet proclives ad libidinem.
Imo qui tantum varium multitudinis ingenium experti sunt, de eo
fere desperant: quia non ratione, sed solis affectibus gubernatur,
praeceps ad omnia, et facillime vel avaritia vel luxu corrumpitur:
Unusquisque solus omnia se scire putat, et omnia ex suo ingenio
moderari vult, et eatenus aliquid aequum vel iniquum, fasque nefasque
existimat, quatenus in suum lucrum vel damnum cadere judicat,
prae gloria aequales contemnit, nec ab iis dirigi patitur, prae invidia
melioris laudis, vel fortunae, quae nunquam aequalis est, malum
alterius cupit, eoque delectatur: nec opus est omnia recensere, norunt
quippe omnes, quid sceleris fastidium praesentium et rerum novandarum
cupiditas, quid praeceps ira, quid contemta paupertas
frequenter suadeant hominibus, quantumque eorum animos occupent
agitentque. His ergo omnibus praevenire et imperium ita constituere,
ut nullus locus fraudi relinquatur, imo omnia ita instituere,
ut omnes, cujuscunque ingenii sint, jus publicum privatis
commodis praeferant, hoc opus, hic labor est. Rei quidem necessitas
multa excogitare coëgit, attamen nunquam eo perventum est,
ut imperium non magis propter cives, quam hostes periclitaretur,
|204| et qui id tenent, non magis illos, quam hos timerent. Testis invictissima
ab hostibus Romanorum Respublica, toties a suis civibus
victa et miserrime oppressa, ac praecipue in bello civili Vespasiani
contra Vitellium: Qua de re vide Tacitum in initio libr. IV. Histor.,
ubi miserrimam urbis faciem depingit. Alexander simplicius (ut ait
Curtius in fine libr. 8) famam in hoste, quam in cive aestimabat,
quippe a suis credebat magnitudinem suam posse destrui etc. Et fatum
suum timens amicos haec praecatur, Vos modo me ab intestina
fraude et domesticorum insidiis praestate securum, belli martisque
discrimen impavidus subibo. Philippus in acie tutior, quam in theatro
fuit, hostium manum saepe vitavit, suorum effugere non valuit.
Aliorum quoque Regum exitus si reputaveritis, plures a suis quam
ab hoste interemptos numerabitis (vide Q. Curtii lib. 9. par 6.). Hac
igitur de causa Reges, qui olim imperium usurpaverant, ad se scilicet
securos praestandos, persuadere conati sunt, se genus suum a Diis immortalibus
ducere. Nimirum quia putabant, si modo subditi et omnes
eosdem non ut aequales aspicerent, sed Deos esse crederent, libenter
se ab iisdem regi paterentur, seseque facile ipsis dederent. Sic
Augustus Romanis persuasit se ab Aenea, qui Veneris filius et inter
Deos credebatur, originem suam ducere: Se templis, et effigie numinum,
per flamines, et sacerdotes coli voluit (Tac. Annal. lib. I.).
Alexander ut Jovis filius salutari voluit; quod quidem consilio, non
autem ex superbia fecisse videtur, ut ejus responsio ad Hermolai invectivam
indicat. Illud, inquit, paene risu dignum fuit, quod Hermolaus
postulabat me, ut aversarer Jovem, cujus oraculo agnoscor.
An etiam, quid Dii respondeant, in mea potestate est? obtulit nomen
filii mihi, recipere (NB.) ipsis rebus, quas agimus, haud alienum
fuit. Utinam Indi quoque Deum esse me credant. Fama enim
bella constant, et saepe, quod falso creditum est, veri vicem obtinuit.
(Curtii lib. 8. par. 8.) Quibus paucis acute rem simulatam
ignaris persuadere pergit, et simul causam simulationis innuit.
Quod etiam Cleo in sua oratione, qua Macedonibus conabatur
persuadere, ut Regi assentarentur, fecit; postquam enim
laudes Alexandri cum admiratione narrando, ejusdemque merita
recensendo, simulationi speciem veri dedit, ad rei utilitatem
|205| sic transit, Persas quidem, non pie solum, sed etiam prudenter Reges suos
inter Deos colere: Majestatem enim imperii salutis esse tutelam, et tandem
concludit, semet ipsum, cum Rex inisset convivium, prostraturum
humi corpus. Debere idem facere caeteros et imprimis sapientia
praeditos (vide ejusd. lib. 8. par. 5.). Sed prudentiores erant Macedones,
nec homines nisi prorsus barbari sint, tam aperte falli et ex subditis
inutiles sibi servi fieri patiuntur. Alii autem facilius persuadere potuerunt
Majestatem sacram esse et vicem Dei in terra gerere, et a
Deo, non autem ab hominum suffragio, et consensu constitui, singularique
providentia et auxilio divino conservari, atque defendi. Et
ad hunc modum Monarchae ad sui imperii securitatem alia excogitaverunt,
quae omnia missa facio, et ut ad ea, quae volo, perveniam,
ea tantum, uti dixi, notabo et perpendam, quae in hunc finem olim
divina revelatio Mosen docuit.
~ Diximus jam supra Cap. V., quod, postquam Hebraei Aegypto
exiverunt nullo alterius nationis jure amplius tenebantur, sed iis ad
lubitum nova jura instituere, et quas volebant, terras occupare licebat.
Nam postquam ab intoleranda Aegyptiorum oppressione liberati,
et nulli mortalium ullo pacto addicti erant, jus suum naturale
ad omnia, quae possent, iterum adepti sunt, et unusquisque de
integro deliberare poterat, num id retinere, an vero eodem cedere,
idque in alium transferre volebat. Igitur in hoc statu naturali constituti,
ex consilio Mosis, cui omnes maximam fidem habebant, suum
jus in neminem mortalium, sed tantum in Deum transferre deliberaverunt,
nec diu cunctati omnes aeque uno clamore promiserunt,
Deo ad omnia ejus mandata absolute obtemperare, nec aliud jus
agnoscere, nisi quod ipse revelatione Prophetica ut jus statueret.
Atque haec promissio, sive juris in Deum translatio eodem modo
facta est, ac in communi societate supra concepimus fieri, quando
homines jure suo naturali cedere deliberant. Expresse enim pacto
(vide Exod. cap. 24. vers. 7.) et juramento jure suo naturali libere,
non autem vi coacti, neque minis territi cesserunt, et in Deum
transtulerunt. Deinde ut pactum ratum fixumque esset, et absque
fraudis suspicione, nihil Deus cum ipsis pepigit, nisi postquam experti
sunt ejus admirandam potentiam, qua sola servati fuerant, et
|206| qua sola in posterum servari poterant (vide Exod. cap. 19. vs. 4. 5.).
Nam hoc ipso, quod se sola Dei potentia servari posse crediderunt,
omnem suam naturalem potentiam se conservandi, quam ex se habere
antea forte putaverant, in Deum transtulerunt, et consequenter
omne suum jus. Imperium ergo Hebraeorum Deus solus tenuit,
quodque adeo solum ex vi pacti Regnum Dei jure vocabatur, et
Deus jure etiam Rex Hebraeorum: et consequenter hujus imperii
hostes, hostes Dei, et cives, quid id usurpare vellent, rei laesae divinae
Majestatis, et jura denique imperii, jura et mandata Dei. Quare
in hoc imperio jus civile et Religio, quae, ut ostendimus, in sola
obedientia erga Deum consistit, unum et idem erant. Videlicet
Religionis dogmata non documenta, sed jura et mandata erant,
pietas justitia, impietas crimen et injustitia aestimabatur: Qui a
Religione deficiebat, civis esse desinebat, et eo solo hostis habebatur,
et qui pro Religione moriebatur, pro Patria mori reputabatur,
et absolute jus civile et Religio nullo prorsus discrimine habebantur.
Et hac de causa hoc imperium Theocratia vocari potuit;
quandoquidem ejus cives nullo jure nisi a Deo revelato tenebantur.
Verum enimvero haec omnia opinione magis, quam re constabant.
Nam Hebraei revera jus imperii absolute retinuerunt, ut
ex jam dicendis constabit; nempe ex modo, et ratione, qua hoc
imperium administrabatur, et quam hic explicare constitui.
~ Quandoquidem Hebraei suum jus in nullum alium transtulerunt,
sed omnes aeque ut in Democratia suo jure cesserunt, unoque ore
clamaverunt, quicquid Deus loquetur (nullo expresso mediatore)
faciemus, hinc sequitur omnes ab hoc pacto aequales prorsus mansisse,
jusque Deum consulendi, legesque accipiendi, et interpretandi
omnibus aequale fuisse, et absolute omnem imperii administrationem
omnes aeque tenuisse. Hac ergo de causa omnes aeque
prima vice Deum adiverunt, ut quae imperare vellet, audirent; sed
in hac prima salutatione adeo perterriti fuerunt, et Deum loquentem
adeo attoniti audiverunt, ut supremum sibi tempus adesse putaverint:
Pleni igitur metu Mosen de novo sic adeunt, ecce Deum in
igne loquentem audivimus, nec causa est, cur mori velimus; hic certe
ingens ignis nos vorabit; si iterum nobis vox Dei audienda est, certe
moriemur. Tu igitur adi, et audi omnia Dei nostri dicta, et tu (non
|207| Deus) nobis loqueris: Ad omne, quod Deus tibi loquetur, obediemus idque
exequemur. His clare primum pactum aboleverunt, suumque jus
Deum consulendi ejusque edicta interpretandi in Mosen absolute
transtulerunt: Non enim hic, ut antea, ad omnia, quae Deus ipsis, sed
quae Deus Mosi loqueretur, obedire promiserunt (vide Deuter. cap. 5.
post Decalog. et cap. 18. vers. 15. 16.). Moses ergo solus legum divinarum
lator, et interpres mansit, et consequenter etiam supremus
Judex, quem nemo judicare poterat, et qui solus apud Hebraeos
vicem Dei, hoc est, supremam majestatem habuit: quandoquidem
solus jus habebat Deum consulendi, et populo divina responsa dandi,
ipsumque ad ea exequenda cogendi. Solus, inquam, nam si quis,
vivente Mose nomine Dei praedicare aliquid volebat, quamvis verus
Propheta esset, reus tamen erat, et supremi juris usurpator (vide
Numer. cap. II. vers. 28.), et hic notandum, quod, etsi Mosen
populus elegerit, successorem tamen loco Mosis eligere jure non
potuit: Nam simul ac jus suum Deum consulendi in Mosen transtulerunt,
et absolute promiserunt ipsum loco divini oraculi habere,
omne jus plane amiserunt, et quem Moses successorem eligeret,
tanquam a Deo electum admittere debebant. Quod si talem elegisset,
qui ut ipse totam imperii administrationem haberet, nempe jus
Deum in suo tentorio solus consulendi, et consequenter authoritatem
leges instituendi et abrogandi, de bello et pace decernendi, legatos
mittendi, judices constituendi, successorem eligendi, et absolute
summae potestatis omnia officia administrandi, imperium
mere monarchicum fuisset, nec ulla alia esset differentia, nisi quod
communiter monarchicum imperium ex Dei decreto, ipsi etiam
Monarchae occulto, Hebraeorum autem a Dei decreto Monarchae
tantum revelato certa ratione regatur, vel regi debuerit. Quae quidem
differentia Monarchae dominium, et jus in omnes non minuit,
sed contra auget. Caeterum quod ad populum utriusque imperii,
aeque uterque subjectus est, et ignarus divini decreti: Nam uterque
ab ore Monarchae pendet, et quid fas nefasque sit, ab eo solo intelligit,
nec propterea quod populus credit, Monarcham nihil, nisi
ex Dei decreto ipsi revelato, imperare, eidem minus, sed contra
magis revera subjectus est. At Moses nullum talem successorem

|208| elegit, sed imperium ita administrandum successoribus reliquit, ut
nec populare, nec aristocraticum, nec monarchicum, sed Theocraticum
vocari potuerit. Nam jus leges interpretandi, et Dei
responsa communicandi penes unum, et jus et potestas imperium
administrandi secundum leges jam explicatas, et jam communicata
responsa, penes alium erat. Qua de re vide Num. cap. 27. vers. 21.
Et ut haec melius intelligantur, administrationem totius imperii
ordine exponam. Primo jussus est populus domum aedificare, quae
quasi Dei, hoc est supremae illius imperii Majestatis aula esset. Atque
haec non sumtibus unius, sed totius populi aedificanda fuit, ut
domus, ubi Deus consulendus erat, communis esset juris. Regiae
hujus divinae aulici, et administratores Levitae electi sunt: horum
autem supremus, et quasi a Rege Deo secundus electus est Aharon
frater Mosis, in cujus locum ejus filii legitime succedebant. Hic
ergo, ut Deo proximus, summus legum divinarum interpres erat,
et qui populo divini oraculi responsa dabat, et qui denique pro
populo Deo supplicabat. Quod si cum his jus eadem imperandi haberet,
nihil restabat, ut absolutus esset monarcha, sed eo privatus
erat, et absolute tota tribus Levi communi imperio ita destituta
fuit, ut ne quidem partem cum reliquis tribubus habuerit, quam jure
possideret, unde saltem vivere posset; sed ut a reliquo populo
aleretur, instituit, at ita, ut semper maximo honore a communi
plebe haberetur, utpote sola Deo dicata. Deinde, militia ex reliquis
duodecim tribubus formata, jussi sunt Canahanitarum imperium
invadere, idque in duodecim partes dividere, et tribubus per sortes
distribuere. Ad hoc ministerium electi sunt duodecim principes,
ex unaquaque tribu unus, quibus simul cum Josua, et summo
pontifice Eleazaro, jus datum est terras in aequales duodecim partes
dividere, et per sortes distribuere. Militiae autem summus imperator
Josua electus est, qui solus in rebus novis jus habebat Deum
consulendi, at non ut Moses solus in suo tentorio, vel in tabernaculo,
sed per summum Pontificem, cui soli responsa Dei dabantur,
deinde Dei mandata per pontificem communicata statuendi, et populum
ad ea cogendi, media ad eadem exequenda excogitandi et
adhibendi, ex militia, quot velit, et quos velit eligendi, legatos

|209| suo nomine mittendi, et absolute omne jus belli a solo ejus decreto
pendebat: In ejus autem locum nemo legitime succedebat, nec
ab aliquo nisi a Deo immediate eligebatur, idque cogente universi
populi necessitate; alias omnia belli et pacis a principibus Tribuum
administrabantur, ut mox ostendam. Denique omnes ab anno vigesimo
aetatis usque ad sexagesimum arma ad militandum capere
jussit, et ex solo populo exercitus formare, qui non in fidem imperatoris,
nec summi pontificis, sed Religionis sive Dei jurabant:
qui adeo exercitus, sive ordines Dei vocabantur, et Deus contra
apud Hebraeos Deus exercituum, et hac de causa arca foederis in
magnis proeliis, a quorum discrimine totius populi vel victoria,
vel clades pendebat, in medio exercitu ibat, ut populus Regem
suum quasi praesentem videns, extremis viribus pugnaret. Ex his
a Mose successoribus mandatis facile colligimus, ipsum administratores,
non autem dominatores imperii elegisse. Nam nemini jus
dedit, Deum solus et, ubi vellet, consulendi, et consequenter nemini
authoritatem dedit, quam ipse habebat, leges statuendi, et
abrogandi, de bello et pace discernendi, administratores tam templi,
quam civitatum eligendi; quae omnia summi imperii tenentis
officia sunt: summus enim pontifex jus quidem habebat leges interpretandi,
et responsa Dei dandi, at non ut Moses, quandocunque
volebat, sed tantum ab imperatore, vel summo concilio vel similibus
rogatus: et contra summus exercitus imperator, et concilia
Deum, quando volebant, consulere poterant, at non nisi a summo
pontifice Dei responsa accipere; quare Dei dicta in ore pontificis
non decreta, ut in ore Mosis, sed tantum responsa erant: a Josua
autem et conciliis accepta, tum demum vim mandati et decreti habebant.
Deinde hic summus pontifex, qui Dei responsa a Deo accipiebat,
militiam non habebat, nec imperium jure possidebat: et
contra, qui terras jure possidebant, leges statuere jure non poterant.
Summus deinde pontifex tam Aharon, quam filius ejus Eleazarus,
uterque a Mose quidem electus fuit, mortuo autem Mose nemo jus
eligendi pontificem habuit, sed filius patri legitime succedebat.
Imperator exercitus a Mose etiam electus fuit, et non ex jure summi
pontificis, sed jure Mosis ipsi dato, personam imperatoris induit;
|210| et ideo mortuo Josua pontifex neminem ejus loco elegit, nec
principes de novo imperatore Deum consuluerunt, sed unusquisque
in militiam suae tribus, et omnes simul in universam militiam
jus Josuae retinuerunt; et videtur non opus fuisse summo imperatore,
nisi quando conjunctis viribus contra communem hostem pugnare
debebant; quod quidem maxime locum habuit tempore Josuae,
quo locum fixum nondum omnes habebant, et omnia communis
juris erant; at postquam omnes tribus terras jure belli possessas,
et quas adhuc possidere in mandatis erat, inter se diviserunt,
nec amplius omnia omnium erant, eo ipso ratio communis
imperatoris cessavit, quandoquidem tribus diversae non tam concives
quam confoederatae ab ea divisione reputari debuerunt: Respectu
Dei et Religionis concives quidem aestimari debuerunt; at respectu
juris, quod una in aliam habebat, non nisi confoederatae: eodem
fere modo (si templum commune demas), ac Praepotentes
Confoederati Belgarum Ordines: Nam divisio rei communis in
partes nihil aliud est, quam quod unusquisque suam partem solus
jam possideat, et reliqui jure, quod in illam partem habebant, cedant.
Hac igitur de causa Moses principes tribuum elegit, ut post
divisum imperium unusquisque curam suae partis haberet, nempe
Deum per summum pontificem de rebus suae tribus consulendi, suae
militiae imperandi, urbes condendi et muniendi, judices in unaquaque
urbe constituendi, hostem sui singularis imperii invadendi,
et absolute omnia belli et pacis administrandi. Nec alium judicem
praeter Deum noscere tenebatur, vel quem Deus prophetam expresse
misisset: Alias si a Deo defecisset, reliquae tribus ipsum non
tanquam subditum judicare, sed tanquam hostem, qui fidem contractus
solverat, invadere debebant. Quorum exempla in Scriptura
habemus. Mortuo enim Josua filii Israëlis, non summus novus
imperator, Deum consuluerunt; intellecto autem, quod tribus Judae
omnium prima hostem suum invadere debebat, ipsa sola cum Simeone
contrahit, ut junctis viribus utriusque hostem invaderent,
in quo contractu reliquae tribus non fuerunt comprehensae (vide
Judic. cap. I vers. 1. 2. 3.), sed unaquaeque separatim (ut in praedicto
cap. narratur) bellum contra suum hostem gerit, et quem vult,

|211| in ditionem et fidem accipit, etsi in mandatis esset, nulli ulla pacti
conditione parcere, sed omnes exterminare: propter quod peccatum
reprehenduntur quidem, a nemine autem in judicium vocantur.
Nec erat, quod propterea bella contra invicem movere inciperent,
et rebus alterius alii se immiscerent; contra Benjaminitas, qui reliquos
offenderant et pacis vinculum ita solverant, ut nullus ex confoederatis
secure apud ipsos hospitium habere posset, hostiliter invadunt,
et ter proelio commisso tandem victores, omnes nocentes
et innocentes jure belli aeque trucidant, quod postea sera poenitentia
lamentati sunt.
~ His exemplis, quae de jure uniuscujusque tribus modo diximus,
plane confirmantur. At forsan aliquis rogabit, quisnam successorem
principis cujusque tribus eligebat? verum de hac re nihil certi
ex ipsa Scriptura possum colligere; hoc tamen conjicio, quod quandoquidem
unaquaeque tribus in familias erat divisa, quarum capita
ex senioribus familiae eligebantur, ex his qui senior erat, loco principis
jure succedebat: ex Senioribus enim Moses septuaginta coadjutores,
qui cum ipso supremum concilium formabant, elegit; qui
post mortem Josuae imperii administrationem habuerunt, senes in
Scriptura vocantur, et denique apud Hebraeos nihil frequentius,
quam per senes judices intelligere, quod omnibus notum existimo.
Sed ad nostrum propositum parum refert hoc certo scire; sufficit,
quod ostenderim, neminem post mortem Mosis omnia summi imperatoris
officia habuisse: nam quandoquidem omnia non ab unius
viri, neque unius concilii, neque populi decreto pendebant, sed
quaedam ab una tribu, alia a reliquis aequali utriusque jure administrabantur,
sequitur evidentissime imperium ab obitu Mosis neque
monarchicum, neque aristocraticum, neque populare mansisse, sed,
uti diximus, Theocraticum, I. quia imperii domus regia templum
erat, et sola ejus ratione, ut ostendimus, omnes tribus concives
erant; II. quia omnes cives in fidem Dei supremi sui judicis jurare
debebant, cui soli in omnibus absolute obedire promiserant. Et denique
quia summus omnium imperator, quando eo opus erat, a nemine
nisi a solo Deo eligebatur. Quod Moses nomine Dei populo
expresse praedicit Deuter. cap. 18. vers. 15. et re ipsa electio Gideonis
|212| Samsonis et Samuëlis testatur; quare non dubitandum,
quin reliqui fideles duces simili etiam modo electi fuerint, etsi id
ex eorum historia non constet.
~ His positis tempus est, ut videamus, quantum haec ratio imperii
constituendi animos moderari poterat, et tam eos, qui regebant,
quam qui regebantur, ita continere, ut neque hi rebelles, neque
illi Tyranni fierent.
~ Qui imperium administrant, vel qui id tenent, quicquid facinoris
committunt, id semper specie juris adumbrare, et populo id
a se honeste factum persuadere student, quod facile etiam obtinent,
quando tota juris interpretatio ab iis solis pendet. Nam non dubium
est, quin eo ipso maximam ad omnia, quae volunt, et eorum
appetitus suadet, libertatem sumant, et contra magnam iisdem
adimi, si jus leges interpretandi apud alium sit, et simul si vera earundem
interpretatio omnibus ita pateat, ut nemo de eadem dubitare
possit. Ex quo manifestum fit, magnam Hebraeorum principibus
causam facinorum sublatam fuisse, eo quod jus omne leges interpretandi
Levitis datum fuerit (vide Deuteron. cap. 21. vers. 5.),
qui nullam imperii administrationem nec partem cum caeteris habebant,
et quorum tota fortuna et honor a vera legum interpretatione
pendebat. Deinde quod universus populus jussus est singulis
septem annis certo in loco congregari, ubi a Pontifice leges edoceretur,
et praeterea ut unusquisque solus continuo, et summa cum
attentione librum legis legeret, et perlegeret (vide Deuteron.
cap. 31. vers. 9. etc. et cap. 6. vers. 7.). Principes igitur maxime
sui saltem causa curare debebant, ut omnia secundum leges praescriptas,
et omnibus satis perspectas administrarent, si a populo
maximo honore coli volebant, qui tum eos utpote Dei imperii ministros,
et vicem Dei gerentes veneraretur; alias summum subditorum
odium, quale Theologicum esse solet, fugere non poterant.
Ad haec, nempe ad effraenatam Principum libidinem coërcendam,
aliud permagni momenti accessit, videlicet quod militia ex omnibus
civibus (nullo a vigesimo usque ad sexagesimum aetatis annum
excepto) formabatur, et quod Principes nullum extraneum militem
mercede conducere poterant. Hoc, inquam, permagni fuit
|213| momenti; nam certum est Principes sola militia, cui stipendia solvunt,
populum opprimere posse. Deinde eos nihil magis timere
quam libertatem militum concivium, quorum virtute, labore, et
magno sui sanguinis impendio imperii libertas et gloria parta est.
Ideo Alexander, cum secundo contra Darium dimicandum erat,
audito Parmenionis consilio, non ipsum, qui consilium dedit, sed
Polyperconta, qui cum eodem stabat, increpuit. Nam, ut ait
Curtius lib. 4. par. 13., Parmenionem nuper acrius, quam vellet, increpitum
rursus castigare non sustinuit, nec Macedonum libertatem,
quam maxime, ut jam diximus, timebat, opprimere potuit, nisi
postquam numerum militum ex captivis longe supra Macedones
auxit; tum enim animo suo impotenti, et diu civium optimorum
libertate coërcito, morem gerere potuit. Si haec itaque militum
concivium libertas humani imperii principes, qui soli totam laudem
victoriarum usurpare solent, retinet, multo magis Hebraeorum
principes coërcere debuit, quorum milites non pro Principis, sed
pro Dei gloria pugnabant, et solo Dei responso accepto proelium
committebant.
~ Accessit deinde, quod omnes Hebraeorum Principes solo religionis
vinculo associati erant: quare, si aliquis ab eadem defecisset,
jusque divinum uniuscujusque violare incepisset, eo hostis a
reliquis haberi potuerat, et jure opprimi.
~ Accessit III. timor novi alicujus Prophetae: modo enim probatae
vitae aliquis receptis quibusdam signis ostenderet se Prophetam
esse, eo ipso jus summum imperandi habebat, nempe sicuti Moses
Dei nomine ei soli revelati, et non tantum ut principes per pontificem
consulti; et non dubium est, quin tales populum oppressum facile
ad se trahere poterant, et levibus signis, quicquid vellent, persuadere;
cum contra si res recte administrabantur, princeps in
tempore providere poterat, ut Propheta prius ejus judicio stare
deberet, ut ab eo examinaretur, num probatae vitae esset, num
certa et indubitata signa suae legationis haberet, et denique
num id, quod nomine Dei dicere volebat, cum recepta doctrina,
et communibus legibus patriae conveniret: quod si nec signa
satis responderent, vel doctrina nova esset, eum jure mortis
|214| damnare poterat, alias sola principis authoritate et testimonio recipiebatur.
~ Accessit IV., quod Princeps reliquos nobilitate non excellebat,
nec jure sanguinis, sed tantum ratione aetatis et virtutis administratio
imperii ei competebat.
~ Accessit denique, quod Principes, et universa militia non magis
desiderio belli, quam pacis teneri poterant. Nam militia, uti diximus,
ex solis civibus constabat; quare tam res belli, quam pacis ab
iisdem hominibus administrabantur. Qui igitur in castris miles, is in
foro civis erat, et qui in castris dux, is in curia judex, et qui denique
in castris imperator, princeps in civitate erat. Quare nemo bellum
propter bellum, sed propter pacem, et ad tuendam libertatem
desiderare poterat, et forte Princeps, ne summum Pontificem adire
teneretur, et coram ipso praeter dignitatem stare, a rebus novis,
quantum poterat, abstinebat. Haec de rationibus, quae Principes
intra suos limites continebant. Videndum jam, qua ratione populus
retinebatur: sed hanc etiam imperii fundamenta clarissime indicant;
si quis enim ad ea vel leviter attendere velit, videbit statim haec amorem
adeo singularem in civium animis parere debuisse, ut nihil
difficilius aliquis in mentem inducere potuerit, quam patriam prodere,
vel ab ea deficere: sed contra omnes ita affecti esse debuerint,
ut extrema potius, quam alienum imperium paterentur. Nam postquam
suum jus in Deum transtulerunt, suumque regnum Dei regnum
esse, seque solos filios Dei, reliquas autem nationes Dei hostes
esse crediderunt, in quas propterea odio infensissimo affecti erant
(nam et hoc pium esse credebant, vide Psalm. 139. vers. 21. 22.),
nihil magis abhorrere potuerunt, quam in fidem alicujus extranei
jurare, eique obedientiam promittere; nec majus flagitium, nec
quid magis execrandum excogitari apud ipsos poterat, quam patriam,
hoc est, ipsum regnum Dei, quem adorabant, prodere;
imo aliquo extra patriam tantum habitatum ire pro flagitio habebatur,
quia Dei cultus, quo semper tenebantur, non nisi in patrio
solo exerceri concedebatur; utpote quae sola tellus sancta, reliqua
autem immunda et profana haberetur. Ideo David, quia exulare
cogebatur, sic coram Saulo conqueritur, Si qui te contra me instigant,
|215| homines sunt, maledicti sunt, quia me secludunt, ne spatier in
Dei haereditate, sed dicunt, vade, et Deos alienos cole. Et hac etiam
de causa nullus civis, quod hic apprime notandum, exilii damnabatur:
nam qui peccat, supplicio quidem dignus est, non autem flagitio.
Amor ergo Hebraeorum erga patriam non simplex amor, sed pietas
erat, quae simul et odium in reliquas nationes ita quotidiano cultu
fovebantur, et alebantur, ut in naturam verti debuerint: quotidianus
enim cultus non tantum diversus omnino erat (quo fiebat, ut
omnino singulares, et a reliquis prorsus essent separati), sed etiam
absolute contrarius. Quare ex quotidiana quadam exprobratione
continuum odium oriri debuit, quo nullum firmius animis haerere
potuit: utpote odium ex magna devotione seu pietate ortum, quodque
pium credebatur, quo sane nullum majus nec pertinacius dari
potest: nec causa communis deerat, qua odium semper magis ac
magis incenditur, nempe ejus reciprocatio; nam nationes eos contra
odio infensissimo habere debuerunt. Quantum autem haec omnia,
videlicet humani imperii libertas, erga patriam devotio, in omnes
reliquos jus absolutum, et odium non tantum licitum, sed etiam
pium, omnes infensos habere, morum et rituum singularitas, quantum,
inquam, haec Hebraeorum animos firmare valuerint ad omnia
singulari constantia et virtute pro Patria tolerandum, ratio quam
clarissime docet, et ipsa experientia testata est. Nunquam enim stante
urbe, sub alterius imperio durare potuerunt, et ideo Hierosolymam
rebellem civitatem vocitabant (vide Hezrae cap. 4. vs. 12. 15.). Secundum
imperium (quod primi vix umbra fuit, postquam Pontifices
jus etiam principatus usurpaverunt) difficillime a Romanis destrui
potuit, quod ipse Tacitus lib. 2. Histor. his testatur, Profligaverat
bellum Judaicum Vespasianus, oppugnatione Hierosolymorum reliqua,
duro magis et arduo opere ob ingenium gentis et pervicaciam
superstitionis, quam quod satis virium obsessis ad tolerandas necessitates
superesset. Verum praeter haec, quorum aestimatio a sola opinione
pendet, aliud in hoc imperio, quod solidissimum est, singulare
fuit, quo cives maxime retineri debuerunt, ne de defectione cogitarent,
et ne unquam desiderio tenerentur deserendae patriae, nimirum
ratio utilitatis, quae omnium humanarum actionum robur et vita
|216| est, atque haec inquam in hoc imperio singularis erat: Nam cives
nullibi majore jure sua possidebant, quam hujus imperii subditi,
qui cum principe aequalem partem terrarum, et agrorum habebant,
et unusquisque suae partis aeternus dominus erat; nam si quis
paupertate coactus fundum suum, vel agrum vendiderat, adventante
jubilaeo ei de integro restitui debebat, et ad hunc modum alia instituta
erant, ut nemo a fixis suis bonis alienari posset. Deinde paupertas
nullibi tolerabilior esse poterat, quam ubi charitas erga proximum,
hoc est, erga concivem summa pietate coli debebat, ut Deum
suum Regem propitium haberent. Civibus igitur Hebraeis non nisi
in sua patria bene esse poterat, extra eandem autem damnum maximum
et dedecus. Deinde ad eosdem non tantum in patrio solo retinendum,
sed ad bella etiam civilia vitandum, et causas contentionum
tollendum haec apprime conducebant; nempe quod nemo suo
aequali, sed soli Deo serviebat, et quod charitas et amor erga concivem
summa aestimabatur pietas, qui non parum fovebatur communi
odio, quo reliquas nationes, et hae eos contra, habebant. Praeterea
apprime conducebat summa obedientiae disciplina, qua educabantur,
quod scilicet omnia ex determinato legis praescripto facere debebant:
non enim ad libitum arare licebat, sed certis temporibus et
annis, et non nisi uno bestiarum genere simul: sic etiam non nisi certa
ratione certoque tempore seminare, et metere licebat, et absolute
eorum vita continuus obedientiae cultus erat (qua de re vide
Cap. V. circa usum Caeremoniarum). Quare eidem omnino assuefactis
ipsa non amplius servitus, sed libertas videri debuit: unde sequi
etiam debuit, ut nemo negata, sed mandata cuperet; ad quod etiam
non parum conduxisse videtur, quod certis anni temporibus otio et
laetitiae se dare tenebantur, non ut animo, sed ut Deo ex animo obtemperarent.
Ter in anno Dei convivae erant (vide Deut. cap. 16.),
septimo septimanae die ab omni opere cessare, seseque otio dare debebant,
et praeter haec alia tempora signata erant, quibus laetitiae
actus honesti, et convivia non quidem concedebantur, sed mandabantur;
nec puto, quod aliquid hoc efficacius ad hominum animos
flectendos excogitari potest; nam nulla re magis capiuntur animi,
quam laetitia, quae ex devotione, hoc est, ex amore et admiratione
|217| simul oritur. Nec facile fastidio rerum usitatarum capi poterant,
nam cultus diebus festis destinatus rarus, et varius erat. His accessit
summa templi reverentia, quam propter singularem ejus cultum,
et res, quas tenebantur observare, antequam alicui eo ire liceret,
religiosissime semper servaverunt, atque adeo ut hodierni adhuc
non sine magno horrore illud Manassae flagitium legant, quod scilicet
idolum in ipso templo ponere sustinuerit. Erga leges etiam, quae
in intimo sacrario religiosissime custodiebantur, non minor erat
populo reverentia. Quare populi rumores et praejudicia hic minime
timenda erant: Nemo enim de rebus divinis judicium ferre audebat,
sed ad omnia, quae ipsis imperabantur ex authoritate divini responsi
in templo accepti, vel legis a Deo conditae, sine ulla rationis consultatione
obtemperare debebant. Atque his me summam rationem
hujus imperii, etsi breviter, satis tamen clare exposuisse puto. Superest
jam, ut causas etiam inquiramus, quare factum sit, ut Hebraei
toties a lege defecerint, cur toties subacti fuerint, et cur tandem
imperium omnino vastari potuerit. At forsan hic aliquis dicet, id
evenisse ex gentis contumacia. Verum hoc puerile est; nam cur haec
natio reliquis contumacior fuit? an natura? haec sane nationes non
creat, sed individua, quae quidem in nationes non distinguuntur
nisi ex diversitate linguae, legum et morum receptorum, et ex his
duobus, legibus scilicet et moribus, tantum oriri potest, quod unaquaeque
natio singulare habeat ingenium, singularem conditionem
et denique singularia praejudicia. Si igitur concedendum esset, quod
Hebraei supra reliquos mortales contumaces fuerint, id vitio legum
vel receptorum morum imputari deberet. Et sane hoc verum est,
quod, si Deus eorum imperium constantius voluisset, aliter etiam jura
et leges condidisset, aliamque rationem id administrandi instituisset:
quare quid aliud dicere possumus, nisi quod Deum suum iratum
habuerint, non tantum, ut Jeremias cap. 32. vers. 31. ait, ab urbe condita,
sed jam inde a legibus conditis. Quod Ezechiël cap. 20. vers. 25.
etiam testatur, inquiens, ego etiam dedi ipsis statuta non bona, et jura,
quibus non viverent, eo quod impuravi ipsos muneribus suis remittendo
omnem aperturam vulvae (id est primogenitum), ut eos vastarem,
ut scirent, quod ego sum Jehova. Quae verba, et causa vastationis
|218| imperii, ut recte intelligantur, notandum, quod primum intentum
fuit totum sacrum ministerium primogenitis tradere, non Levitis
(vide Numer. cap. 8. vers. 17.), sed postquam omnes praeter Levitas,
vitulum adoraverunt, repudiati et impurati sunt primogeniti,
et Levitae eorum loco electi (Deuteron. cap. 10. vers. 8.), quae mutatio,
quo eam magis ac magis considero, in verba Taciti me cogit
erumpere, illo tempore non fuisse Deo curae securitatem illorum,
fuisse ultionem. Nec satis mirari possum tantam animo coelesti fuisse
iram, ut ipsas leges, quae semper solum universi populi honorem,
salutem et securitatem intendunt, animo se vindicandi, et ad populum
puniendum condiderit, ita ut leges non leges, hoc est, populi
salus, sed potius poenae et supplicia visae sint. Omnia enim munera,
quae Levitis et sacerdotibus dare tenebantur, ut etiam quod
primogeniti redimi debebant, et argentum pro capite Levitis dare,
et denique quod Levitis solis ad sacra accedere concedebatur, eos
continuo suae impuritatis, et repudiationis arguebant. Habebant
deinde Levitae, quod iis continuo exprobrarent: Nam non dubium
est, quin inter tot millia multi importuni Theologastri reperti fuerint:
unde populo desiderium facta Levitarum, qui absque dubio
homines erant, observandi, et, ut fit, omnes ob unius delictum
accusandi. Hinc continuo rumores, deinde fastidium, homines
otiosos et invisos, nec sanguine iis conjunctos alendi, praecipue si
annona cara erat. Quid igitur mirum, si in otio, quando manifesta
miracula cessabant, nec homines exquisitissimae authoritatis dabantur,
populi animus irritatus, et avarus languescere inciperet, et
tandem a cultu, quamvis divino, sibi tamen ignominioso et etiam
suspecto deficeret, et novum cuperet; et quod Principes, qui semper
ut jus summum imperii soli obtineant, viam affectant, ut populum
sibi alligarent, et a Pontifice averterent, omnia ei concederent,
novosque cultus introducerent. Quod si ex prima intentione
Respublica constituta fuisset, jus omnibus tribubus et honor aequalis
semper fuisset, et omnia securissime sese habuissent: nam quis
jus sacrum suorum consanguineorum violare vellet? qui aliud mallent,
quam suos consanguineos, fratres et parentes, ex pietate Religionis
alere? quam ab iisdem legum interpretationem edoceri? et
|219| quam denique ab iisdem divina responsa expectare? Deinde hac ratione
omnes tribus longe arctius invicem unitae mansissent, si nimirum
omnibus aequale jus fuisset sacra administrandi: quin imo nihil
timendum esset, si ipsa Levitarum electio aliam causam quam
iram et vindictam habuisset. Sed, sicuti diximus, Deum suum iratum
habuerunt, qui ipsos, ut verba Ezechiëlis iterum repetam, suis muneribus
impuravit, remittendo omnem aperturam vulvae, ut eosdem
vastaret. Confirmantur haec praeterea ipsis historiis. Simul ac
populus in desertis otio abundare coepit, multi, et non de plebe viri
hanc electionem aegre ferre inceperunt, et hinc occasionem ceperunt
credendi Mosen nihil ex mandato divino, sed ad libitum omnia
instituere, quia scilicet suam tribum prae omnibus elegerit, et jus
pontificatus in aeternum suo fratri dederit; quapropter ipsum tumultu
concitato adeunt clamantes omnes aeque sanctos esse, ipsumque
supra omnes contra jus extolli. Nec eos ulla ratione sedare potuit,
sed adhibito in signum fidei miraculo omnes extincti sunt; unde
nova et universalis populi totius seditio orta est, credentis scilicet
eos non Deo judice, sed arte Mosis extinctos esse, qui tandem
post magnam cladem vel pestilentiam fessus sedavit, ast ita ut omnes
mori mallent, quam vivere. Quare tunc temporis seditio magis desierat,
quam concordia coeperat. Quod ita Scriptura testatur Deut.
cap. 31. vers. 21., ubi Deus Mosi, postquam ei praedixit populum post
ejus mortem a divino cultu defecturum, haec ait, novi enim ipsius appetitum
et quid hodie machinatur, dum nondum eundem duxero ad
terram, quam juravi. Et paulo post Moses ipsi populo, nam ego novi
rebellionem tuam et contumaciam tuam. Si dum ego vobiscum vixi,
rebelles fuistis contra Deum, multo magis eritis post mortem meam.
Et revera sic etiam contigit, ut notum. Unde magnae mutationes,
magnaque ad omnia licentia, luxus et socordia, quibus omnia in deterius
ire coeperunt, donec saepe subacti jus divinum plane ruperunt,
et regem mortalem voluerunt, ut imperii regia non Templum, sed
aula esset, et ut omnes tribus non amplius juris divini, et pontificatus,
sed Regum respectu concives manerent. At hinc ingens materia
novis seditionibus, ex quibus etiam tandem imperii totius ruina
sequuta est. Nam quid aliud Reges minus ferre possunt, quam precario
|220| regnare, et imperium in imperio pati? Qui primi ex privatis
electi sunt, gradu dignitatis, ad quem ascenderant, contenti fuerunt;
at postquam filii jure successionis regno potiti sunt, omnia
paulatim mutare coeperunt, ut omne jus imperii soli tenerent, quo
maxima ex parte carebant, quamdiu jus legum ab iisdem non pendebat,
sed a Pontifice, qui eas in sacrario custodiebat, easque populo
interpretabatur. Adeoque tanquam subditi legibus tenebantur,
nec jure eas abrogare poterant, vel novas aequali authoritate condere.
Deinde quia jus Levitarum Reges aeque, ac subditos, ut profanos,
sacra administrare prohibebat, et denique quia tota sui imperii
securitas a sola voluntate unius, qui Propheta videbatur, pendebat,
cujus rei exempla viderant: nimirum quanta cum libertate
Samuël Saulo omnia imperabat, et quam facile unam ob noxam jus
regnandi in Davidem transferre potuerit: quare et imperium in imperio
habebant, et precario regnabant. Ad haec ergo superanda,
alia templa Diis dicare concesserunt, ut nulla Levitis amplius consultatio
esset; deinde plures, qui nomine Dei prophetarent, quaesiverunt,
ut Prophetas haberent, quos veris opponerent. Sed quicquid
conati sunt, nunquam voti compotes esse potuerunt. Prophetae
enim ad omnia parati tempus opportunum expectabant, nempe
imperium successoris, quod semper dum memoria praecedentis viget,
precarium est: tum facile authoritate divina aliquem in Regem
infensum, et virtute clarum inducere poterant ad jus divinum vindicandum,
et imperium vel ejus partem jure possidendum. Verum
nec Prophetae aliquid hac ratione promovere poterant; nam etsi
Tyrannum e medio tollerent, manebant tamen causae: Quare nihil
aliud faciebant, quam novum Tyrannum multo civium sanguine
emere. Discordiis igitur bellisque civilibus finis nullus, causae autem
jus divinum violandi semper eaedem, quae etiam non nisi simul
cum toto imperio e medio tolli potuerunt.
~ His videmus, quomodo Religio in Hebraeorum Rempublicam introducta
fuerit, et qua ratione imperium aeternum esse potuerit, si
justa legislatoris ira in eodem persistere concessisset. Sed quia id
fieri non potuit, tandem interire debuit. Atque hic de solo primo
imperio loquutus sum, nam secundum vix umbra fuit primi, quandoquidem
|221| jure Persarum, quorum subditi erant, tenebantur, et postquam
libertatem adepti sunt, Pontifices jus principatus usurpaverunt,
quo imperium absolutum obtinuerunt. Unde Sacerdotibus
regnandi et pontificatum simul adipiscendi ingens libido, quare de
hoc secundo minime opus fuit plura dicere. An vero primum, prout
ipsum durabile concepimus, imitabile sit, vel pium, id quoad ejus
fieri potest imitari, id ex sequentibus patebit. Hic tantum coronidis
loco notari velim, id quod jam supra innuimus, nempe ex his,
quae in hoc Capite ostendimus, constare jus divinum sive religionis
ex pacto oriri, sine quo nullum est nisi naturale, et ideo Hebraei
nulla pietate erga gentes, quae pacto non interfuerunt, ex jussu religionis
tenebantur, sed tantum in concives.

~ Quamvis Hebraeorum imperium, quale ipsum in praecedenti
Capite concepimus, aeternum esse potuerit, idem
tamen nemo jam imitari potest, nec etiam consultum est.
Nam si qui suum jus in Deum transferre vellent, id cum
Deo, sicuti Hebraei fecerunt, expresse pacisci deberent, adeoque
non tantum voluntas jus transferentium, sed etiam Dei, in
quem esset transferendum, requireretur. At Deus contra per
Apostolos revelavit, Dei pactum non amplius atramento, nec in
tabulis lapideis, sed Dei spiritu in corde scribi. Deinde talis imperii
forma iis forsan tantum utilis esse posset, qui sibi solis absque externo
commercio vivere, seseque intra suos limites claudere, et a
reliquo orbe segregari velint, at minime iis, quibus necesse est cum
aliis commercium habere; quapropter talis imperii forma paucissimis
tantum ex usu esse potest. Verum enimvero, tametsi in omnibus
imitabile non sit, multa tamen habuit dignissima, saltem ut notarentur,
et quae forsan imitari consultissimum esset. Attamen,
quia mea intentio, ut jam monui, non est, de Republica ex professo
agere, eorum pleraque missa faciam, et tantum ea, quae ad
|222| meum scopum faciunt, notabo. Nempe quod contra Dei Regnum
non pugnet, summam majestatem eligere, quae summum imperii jus
habeat: Nam postquam Hebraei suum jus in Deum transtulerunt, jus
summum imperandi Mosi tradiderunt, quique adeo solus authoritatem
habuit leges Dei nomine condendi, et abrogandi, sacrorum
ministros eligendi, judicandi, docendi, et castigandi, et omnibus
denique omnia absolute imperandi. Deinde quod, quamvis sacrorum
ministri legum interpretes fuerint, eorum tamen non erat, cives
judicare, nec aliquem excommunicare; hoc enim tantum judicibus,
et principibus ex populo electis competebat (vide Josuae
cap. 6. vers. 26., Judicum cap. 21. vers 18. et 1. Samuëlis cap. 14.
vers. 24.). Praeter haec, si etiam ad Hebraeorum successus, et historias
attendere velimus, alia, digna etiam ut notentur, reperiemus.
Videlicet I. quod nullae in Religione sectae fuerint, nisi postquam
Pontifices in secundo imperio authoritatem habuerunt decretandi,
et negotia imperii tractandi, quae authoritas ut aeterna esset, jus sibi
principatus usurpaverunt, et tandem Reges appellari voluerunt.
Ratio in promptu est; in primo namque imperio nulla decretalia
nomen a Pontifice habere poterant, quandoquidem nullum jus decretandi
habebant, sed tantum Dei responsa, a principibus, vel conciliis
rogati, dandi; ac propterea nulla tum iis libido esse potuit,
nova decretandi, sed tantum assueta, et recepta administrandi, et
defendendi. Nam nulla alia ratione libertatem suam invitis principibus
conservare tuto poterant, nisi leges incorruptas servando. At
postquam potestatem etiam ad imperii negotia tractandum, jusque
principatus juxta pontificatum adepti sunt, unusquisque tam in religione,
quam in reliquis sui nominis gloriam incepit quaerere, omnia
scilicet pontificali authoritate determinando, et quotidie nova
de caeremoniis, de fide, et omnibus decretando, quae non minus
sacra, nec minoris authoritatis esse voluerunt, quam leges Mosis;
ex quo factum, ut religio in exitiabilem superstitionem declinaret,
et legum verus sensus, et interpretatio corrumperetur; ad quod
etiam accessit, quod dum pontifices viam ad principatum in initio
restaurationis affectabant, omnia, ut plebem ad se traherent, assentabantur;
plebis scilicet facta, etsi impia approbando, et Scripturam
|223| pessimis ejus moribus accommodando: Quod quidem Malachias
de iis conceptissimis verbis testatur; is enim, postquam sacerdotes
sui temporis increpuit, eos Dei nominis contemptores appellando,
sic eos castigare pergit, Labia pontificis custodiunt scientiam,
et lex ex ipsius ore quaeritur, quia Dei missarius est: At vos recessistis
a via, fecistis, ut lex multis esset offendiculo: Pactum Levi
corrupistis, ait Deus exercituum; et sic porro eos accusare pergit,
quod leges ad libitum interpretabantur, et nullam Dei rationem,
sed tantum personarum habebant. At certum est, Pontifices haec
nunquam tam caute facere potuisse, ut a prudentioribus non animadverterentur,
qui proinde, crescente audacia, contenderunt, nullas
alias leges teneri debere, quam quae scriptae erant; caeterum decreta,
quae decepti Pharisaei (qui, ut Josephus in Antiquitatibus
habet, ex communi plebe maxime constabant), traditiones patrum
vocabant, minime custodienda esse. Quicquid fuerit, nullo modo
possumus dubitare, quin Pontificum adulatio, religionis, et legum
corruptio, harumque incredibilis augmentatio magnam admodum,
et frequentem occasionem dederint disputationibus, et altercationibus,
quae numquam componi potuerunt; nam ubi homines ardore
superstitionis, magistratu alterutram partem adjuvante, litigare
incipiunt, nequaquam sedari possunt, sed necessario in sectas
dividuntur.
~ II. Notatu dignum est, quod Prophetae, viri scilicet privati,
libertate sua monendi, increpandi, et exprobrandi, homines magis
irritaverunt, quam correxerunt; qui tamen a Regibus moniti,
vel castigati facile flectebantur. Imo Regibus etiam piis saepe intolerabiles
fuerunt, propter authoritatem, quam habebant judicandi,
quid pie vel impie factum esset, et vel Reges ipsos castigandi, si
quod negotium publicum, vel privatum contra eorum judicium
agere sustinebant: Rex Asa, qui ex testimonio Scripturae pie regnavit,
Prophetam Hananiam in pistrinum dedit (vide 2. Paralip.
cap. 16.), quia ipsum libere reprehendere, et increpare sustinuit,
ob pactum cum Rege Aramaeae factum; et praeter hoc alia reperiuntur
exempla, quae ostendunt, religionem plus detrimenti,
quam incrementi ex tali libertate accepisse, ut jam taceam, quod
|224| hinc etiam, quod Prophetae tantum sibi jus retinuerint, magna
bella civilia orta fuerint.
~ III. Dignum etiam, ut notetur, est, quod, quamdiu populus regnum
tenuit, non nisi unum bellum civile habuerit, quod tamen
absolute extinctum fuit, et victores victorum ita miseriti sunt, ut
omnibus modis curaverint, eosdem in antiquam suam dignitatem,
et potentiam restituere. At postquam populus regibus minime assuetus
imperii primam formam in monarchicam mutavit, civilibus
bellis nullus fere finis fuit, et proelia adeo atrocia commiserunt, ut
omnium famam exuperaverint; in uno enim proelio (quod fidem
fere superat) quingenta millia Israëlitarum necati sunt a Judaeis; et
in alio contra Israëlitae Judaeorum multos trucidant (numerus in
Scriptura non traditur), ipsum Regem capiunt, Hierosolymae murum
fere demoliuntur, et ipsum Templum (ut irae nullum modum
fuisse noscatur) omnino spoliant, et ingenti fratrum praeda onusti,
et sanguine satiati, acceptis obsidibus, et Rege in jam fere vastato
suo regno relicto, arma deponunt, non fide, sed imbecillitate Judaeorum
securi facti. Nam paucis post annis, Judaeorum viribus refectis,
novum proelium rursus committunt, in quo iterum Israëlitae
victores evadunt, centum et viginti millia Judaeorum trucidant,
mulieres, et liberos eorum usque ad ducenta millia captivos ducunt,
magnamque praedam iterum rapiunt; atque his, et aliis
proeliis, quae in historiis obiter narrantur, consumpti, praeda tandem
hostibus fuerunt. Deinde si etiam tempora reputare velimus,
quibus absoluta pace frui licuit, magnam reperiemus discrepantiam;
saepe enim ante reges quadraginta, et semel (quod omni opinione
majus) octoginta annos sine bello externo, vel interno concorditer
transegerunt. At postquam Reges imperium adepti sunt,
quia non amplius ut antea pro pace, et libertate, sed pro gloria certandum
erat, omnes praeter unum Salomonem (cujus virtus, sapientia
scilicet, melius in pace, quam in bello constare poterat) bella
gessisse legimus; accessit deinde exitiabilis regnandi libido, quae
plerisque iter ad regnum admodum cruentum fecit. Denique leges
durante populi regno incorruptae manserunt, et constantius observatae
fuerunt. Nam ante reges paucissimi fuerunt Prophetae, qui populum
|225| monerent, post electum autem Regem, permulti simul fuerunt;
Hobadias namque centum a caede liberavit, eosque abscondidit,
ne cum reliquis occiderentur. Nec videmus, quod populus
ullis falsis Prophetis deceptus fuit, nisi postquam imperium regibus
cessit, quibus plerique assentari student. Adde, quod populus,
cujus plerumque animus, pro re nata, magnus, vel humilis est, facile
se in calamitatibus corrigebat, et ad Deum convertebat, legesque
restituebat, et hoc modo sese etiam omni periculo expediebat:
contra reges, quorum animi semper aeque elati sunt, nec flecti
absque ignominia possunt, pertinaciter vitiis adhaeserunt, usque ad
supremum urbis excidium.
~ Ex his clarissime videmus, I. quam perniciosum et religioni, et
Reipublicae sit, sacrorum ministris jus aliquod decretandi, vel imperii
negotia tractandi, concedere; et contra omnia multo constantius
sese habere, si hi ita contineantur, ut de nulla re, nisi rogati
respondeant, et ut interim recepta tantum, et maxime usitata
doceant, exerceantque. II. quam periculosum sit ad jus divinum
referre res mere speculativas, legesque de opinionibus condere, de
quibus homines disputare solent, vel possunt; ibi enim violentissime
regnatur, ubi opiniones, quae uniuscujusque juris sunt, quo
nemo cedere potest, pro crimine habentur; imo plebis ira, ubi hoc
fit, maxime regnare solet: Pilatus namque, ut Pharisaeorum irae
concederet, Christum, quem innocentem noverat, crucifigere
jussit. Deinde ut Pharisaei ditiores a suis dignitatibus deturbarent,
quaestiones de religione movere coeperunt, et Tsaducaeos impietatis
accusare; et ad hoc Pharisaeorum exemplum, pessimi quique hypocritae
eadem rabie agitati, quam zelum juris divini vocant, viros
probitate insignes, et virtute claros, et ob id plebi invisos, ubique
persecuti sunt; eorum scilicet opiniones publice detestando,
et saevam multitudinem ira in eosdem incendendo. Atque haec procax
licentia, quia specie religionis adumbratur, non facile coërceri
potest, praecipue ubi summae potestates sectam aliquam introduxerunt,
cujus ipsae authores non sunt, quia tum non ut juris divini
interpretes, sed ut sectarii habentur, hoc est, ut qui sectae doctores
juris divini interpretes agnoscunt; et ideo magistratuum authoritas
|226| circa haec apud plebem parum valere solet, at plurimum
doctorum authoritas, quorum interpretationibus vel reges submitti
debere putant. Ad haec ergo mala vitanda nihil Reipublicae
tutius excogitari potest, quam pietatem, et Religionis cultum in
solis operibus, hoc est, in solo exercitio charitatis, et justitiae ponere,
et de reliquis liberum unicuique judicium relinquere; sed de
his postea fusius. III. Videmus, quam necesse sit, tam Reipublicae,
quam religioni, summis potestatibus jus, de eo, quod fas, nefasque
sit, discernendi, concedere: Nam si hoc jus, de factis discernendi,
ipsis divinis Prophetis concedi non potuit, nisi cum magno
Reipublicae, et Religionis damno, multo minus iis concedendum
erit, qui nec futura praedicere sciunt, nec miracula possunt facere.
Verum de hoc in sequenti ex professo agam. IV. Denique videmus,
quam exitiale sit populo, qui sub regibus non consuevit vivere, quique
jam leges conditas habet, Monarcham eligere: Nam nec ipse
tantum imperium sustinere, nec regia authoritas pati poterit leges,
et jura populi ab alio minoris authoritatis instituta, et multo minus
animum inducere ad easdem defendendum, praesertim quia in iis
instituendis nulla ratio Regis, sed tantum populi, vel concilii, qui
regnum tenere putabat, haberi potuit; atque adeo Rex jura populi
antiqua defendendo, ejus potius servus, quam dominus videretur.
Novus ergo Monarcha summo studio novas leges statuere conabitur,
et jura imperii in suum usum reformare, et populum eo
redigere, ut non tam facile Regibus dignitatem adimere possit, quam
dare. At hic praeterire nequaquam possum, non minus periculosum
etiam esse Monarcham e medio tollere, tametsi omnibus modis
constet eundem tyrannum esse: Nam populus regiae authoritati assuetus,
eaque sola retentus, minorem contemnet, et ludibrio habebit,
ac proinde, si unum e medio tollat, necesse ipsi erit, ut olim
Prophetis, alium loco prioris eligere, qui non sponte, sed necessario
tyrannus erit. Nam qua ratione videre poterit civium manus
caede regia cruentatas, eosque parricidio, tanquam re bene gesta,
gloriari? quod non, nisi ad exemplum in ipsum solum statuendum,
commiserunt. Sane, si Rex esse vult, nec populum Regum judicem,
suumque dominum agnoscere, nec precario regnare, prioris
|227| mortem vindicare debet, et contra sui causa exemplum statuere, ne
populus iterum tale facinus committere audeat. At mortem tyranni
civium nece non facile vindicare poterit, nisi simul ejusdem
prioris tyranni causam defendat, ejusque facta approbet, et consequenter
omnia prioris tyranni vestigia sequatur. Hinc igitur factum,
ut populus saepe quidem tyrannum mutare, at nunquam tollere,
nec imperium monarchicum in aliud alterius formae mutare
potuerit. Hujus rei fatale exemplum populus Anglicanus dedit, qui
causas quaesivit, quibus specie juris monarcham e medio tolleret;
at, eo sublato, nihil minus facere potuit, quam formam imperii
mutare, sed post multum sanguinem effusum huc perventum est, ut
novus monarcha alio nomine salutaretur (quasi tota quaestio de
solo nomine fuisset), qui nulla ratione persistere poterat, nisi stirpem
regiam penitus delendo, regis amicos vel amicitia suspectos
necando, et otium pacis rumoribus aptum, bello disturbando, ut
plebs novis rebus occupata, et intenta cogitationes de caede regia
alio diverteret. Sero igitur animadvertit populus se pro salute patriae
nihil aliud fecisse, quam jus legitimi regis violare, resque
omnes in pejorem statum mutare. Ergo gradum, ubi licuit, revocare
decrevit, nec quievit, donec omnia in pristinum suum statum
restaurata vidit. At forsan aliquis exemplo populi Romani objiciet,
populum facile posse tyrannum e medio tollere, sed ego, eodem
nostram sententiam omnino confirmari existimo: Nam quamvis
populus Romanus longe facilius tyrannum e medio tollere, et formam
imperii mutare potuerit, propterea quod jus regem, ejusque
successorem eligendi penes ipsum populum erat, et quod ipse (utpote
ex seditiosis, et flagitiosis hominibus conflatus) nondum regibus
obedire consueverat; nam ex sex, quos antea habuerat, tres
interfecerat; tamen nihil aliud fecit, quam loco unius plures tyrannos
eligere, qui ipsum externo, et interno bello misere conflictum
semper habuerunt, donec tandem imperium iterum in monarcham,
mutato etiam tantum, ut in Anglia, nomine, cessit.
Quod autem ad Ordines Hollandiae attinet, hi nunquam, quod scimus,
Reges habuerunt, sed comites, in quos nunquam jus imperii
tanslatum fuit: Nam, ut ipsi Praepotentes Ordines Hollandiae in
|228| inductione, tempore comitis Leycestriae ab ipsis edita, palam faciunt,
sibi authoritatem semper reservaverunt, ad eosdem comites
sui officii monendum, et potestatem sibi retinuerunt ad hanc suam
authoritatem, et civium libertatem defendendum, seseque de iisdem,
si in tyrannos degenerarent, vindicandum, et eos ita retinendum,
ut nihil, nisi concedentibus, et approbantibus ordinibus,
efficere possent. Ex quibus sequitur, jus supremae majestatis
semper penes ordines fuisse, quod quidem ultimus comes conatus
est usurpare; quare longe abest, quod ab eo defecerint, cum pristinum
suum imperium paene jam amissum restauraverunt. His igitur
exemplis id, quod diximus, omnino confirmatur, quod scilicet
uniuscujusque imperii forma necessario retinenda est, nec absque
periculo totalis ipsius ruinae mutari potest; et haec sunt, quae hic
operae pretium notare duxi.

~ Cum supra dixi, eos, qui imperium tenent, jus ad omnia solos
habere, et a solo eorum decreto jus omne pendere, non
tantum civile intelligere volui, sed etiam sacrum; nam
hujus etiam et interpretes esse debent, et vindices; atque
hoc hic expresse notare volo, et de eo ex professo in hoc Capite
agere, quia plurimi sunt, qui pernegant, hoc jus, nempe circa sacra
summis potestatibus competere, neque eos interpretes juris
divini agnoscere volunt; unde etiam licentiam sibi sumunt, easdem
accusandi, et traducendi, imo ab Ecclesia (ut olim Ambrosius
Theodosium caesarem) excommunicandi. Sed eos hac ratione
imperium dividere, imo viam ad imperium affectare, infra in hoc
ipso Capite videbimus; nam prius ostendere volo, Religionem vim
juris accipere ex solo eorum decreto, qui jus imperandi habent; et
Deum nullum singulare regnum in homines habere, nisi per eos, qui
imperium tenent, et praeterea quod Religionis cultus, et pietatis
|229| exercitium Reipublicae paci, et utilitati accommodari, et consequenter
a solis summis potestatibus determinari debet, quaeque
adeo ejus etiam interpretes debent esse. Loquor expresse de pietatis
exercitio, et externo Religionis cultu; non autem de ipsa pietate,
et Dei interno cultu, sive mediis, quibus mens interne disponitur
ad Deum integritate animi colendum; internus enim Dei
cultus, et ipsa pietas uniuscujusque juris est (ut in fine Cap. VII.
ostendimus), quod in alium transferri non potest. Porro quid hic
per Dei Regnum intelligam, ex Cap. XIV. satis constare existimo;
in eo enim ostendimus, eum legem Dei adimplere, qui justitiam, et
charitatem ex Dei mandato colit: unde sequitur illud Regnum esse
Dei, in quo justitia et charitas vim juris, et mandati habent. Atque
hic nullam agnosco differentiam, sive Deus verum justitiae et
charitatis cultum lumine naturali, sive revelatione doceat, imperetque;
nihil enim refert, quomodo ille cultus revelatus sit, modo
summum jus obtineat, summaque lex hominibus sit. Si igitur
jam ostendam justitiam, et charitatem vim juris, et mandati non
posse accipere, nisi ex jure imperii, facile inde concludam (quandoquidem
jus imperii penes summas potestates tantum est) Religionem
vim juris accipere ex solo eorum decreto, qui jus imperandi
habent, et Deum nullum singulare regnum in homines habere,
nisi per eos, qui imperium tenent. At quod cultus justitiae, et charitatis
vim juris non accipit, nisi ex jure imperii, ex antecedentibus
patet; ostendimus enim Cap. XVI. in statu naturali non plus
juris rationi, quam appetitui esse, sed tam eos, qui secundum
leges appetitus, quam eos, qui secundum leges rationis vivunt,
jus ad omnia, quae possunt, habere. Hac de causa in statu naturali
peccatum concipere non potuimus, nec Deum tanquam judicem
homines propter peccata punientem, sed omnia secundum
leges universae naturae communes ferri, et eundem casum
(ut cum Salomone loquar) justo, ac impio, puro, ac impuro etc.
contingere, et nullum locum justitiae, nec charitati esse. At, ut
verae rationis documenta, hoc est (ut in Cap. IV. circa legem
divinam ostendimus), ipsa divina documenta vim juris absolute
haberent, necesse fuisse, ut unusquisque jure suo naturali cederet,
|230| et omnes idem in omnes, vel in aliquot, vel in unum transferrent,
et tum demum nobis primum innotuit, quid justitia, quid injustitia,
quid aequitas, quidque iniquitas esset. Justitia igitur, et absolute
omnia verae rationis documenta, et consequenter erga proximum
charitas, a solo imperii jure, hoc est (per ea quae in eodem Cap.
ostendimus), a solo eorum decreto, qui jus imperandi habent, vim
juris, et mandati accipiunt: et quia (ut jam ostendi) in solo justitiae,
et charitatis, sive verae Religionis jure Dei regnum consistit,
sequitur, ut volebamus, Deum nullum regnum in homines habere,
nisi per eos, qui imperium tenent; et perinde, inquam, est, sive
Religionem lumine naturali, sive Prophetico revelatam concipiamus;
demonstratio enim universalis est, quandoquidem religio eadem
est, et a Deo aeque revelata, sive hoc, sive illo modo hominibus
innotuisse supponatur; et ideo, ut etiam religio Prophetice revelata
vim juris apud Hebraeos haberet, necesse fuit, ut unusquisque
eorum jure suo naturali prius cederet, et omnes ex communi
consensu statuerent, iis tantum obedire, quae ipsis a Deo Prophetice
revelarentur, eodem prorsus modo, ac in imperio democratico fieri
ostendimus, ubi omnes communi consensu deliberant, ex solo
rationis dictamine vivere; et quamvis Hebraei suum jus praeterea in
Deum transtulerint, hoc magis mente, quam opera facere potuerunt:
Nam re ipsa (ut supra vidimus) jus imperii absolute retinuerunt,
donec ipsum in Mosen transtulerunt, qui etiam deinceps rex
absolute mansit, et per eum solum Deus Hebraeos regnavit. Porro
hac etiam de causa (quod scilicet religio ex solo jure imperii
vim juris accipit) Moses nullo eos supplicio afficere potuit, qui ante
pactum, et qui consequenter sui adhuc juris erant, Sabbatum
violaverunt (vide Exodi cap. 16. vers. 27.), sicuti post pactum (vide
Num. cap. 15. vers. 36.), postquam scilicet unusquisque jure suo naturali
cessit, et Sabbatum ex jure imperii, vim mandati accepit.
Denique hac etiam de causa destructo Hebraeorum imperio Religio
revelata vim juris habere desiit; nequaquam enim dubitare possumus,
quin simul, ac Hebraei jus suum in Babilonium Regem transtulerunt,
continuo regnum Dei, jusque divinum cessaverit. Nam
eo ipso pactum, quo promiserant, omnibus, quae Deus loqueretur,
|231| obedire, quodque Dei regni fundamentum fuerat, omnino sublatum
est, nec eo amplius stare poterant, quandoquidem ab eo tempore
non amplius sui juris (ut cum in desertis, vel in patria essent)
sed Regis Babiloniae erant, cui in omnibus (ut Cap. XVI. ostendimus)
obedire tenebantur; quod etiam Jeremias eosdem cap. 29. vers. 7.
expresse monet. Consulite, inquit, paci civitatis, ad quam vos
captivos duxi: Nam ipsius incolumitate vobis erit incolumitas. At
incolumitati illius civitatis consulere non poterant, tanquam imperii
ministri (captivi enim erant), sed tanquam servi; se scilicet,
ad vitandas seditiones, in omnibus obedientes praestando, imperii
jura, et leges, tametsi a legibus, quibus in patria consueverant,
admodum diversa, observando, etc. Ex quibus omnibus evidentissime
sequitur, Religionem apud Hebraeos vim juris a solo imperii
jure accepisse, et eo destructo, non amplius tanquam jussum
singularis imperii, sed catholicum rationis documentum haberi
potuisse; rationis, inquam; nam Catholica Religio nondum ex revelatione
innotuerat. Absolute igitur concludimus religionem, sive
ea lumine naturali, sive Prophetico revelata sit, vim mandati accipere
ex solo eorum decreto, qui jus imperandi habent, et Deum
nullum singulare regnum in homines habere, nisi per eos, qui imperium
tenent. Sequitur hoc etiam, et clarius etiam intelligitur
ex dictis in Cap. IV. Ibi enim ostendimus, Dei decreta aeternam veritatem,
et necessitatem omnia involvere, nec posse concipi, Deum
tanquam principem vel legislatorem leges hominibus ferentem.
Quapropter divina documenta lumine naturali, vel Prophetico revelata
vim mandati a Deo immediate non accipiunt, sed necessario
ab iis, vel mediantibus iis, qui jus imperandi, et decretandi habent;
adeoque non nisi mediantibus iisdem concipere possumus Deum in
homines regnare, resque humanas secundum justitiam, et aequitatem
dirigere, quod ipsa etiam experientia comprobatur; nam nulla
divinae justitiae vestigia reperiuntur, nisi ubi justi regnant, alias
(ut Salomonis verba iterum repetam) eundem casum justo, ac injusto,
puro, ac impuro contingere videmus; quod quidem plurimos,
qui Deum in homines immediate regnare, et totam naturam
in eorum usum dirigere putabant, de divina providentia dubitare
|232| fecit. Cum itaque tam experientia, quam ratione constet jus
divinum a solo decreto summarum potestatum pendere, sequitur,
easdem etiam ejusdem esse interpretes; qua autem ratione, jam videbimus;
nam tempus est, ut ostendamus, cultum religionis externum,
et omne pietatis exercitium reipublicae paci, et conservationi
debere accommodari, si recte Deo obtemperare velimus. Hoc
autem demonstrato facile intelligemus, qua ratione summae potestates
interpretes religionis, et pietatis sunt.
~ Certum est, quod pietas erga patriam summa sit, quam aliquis
praestare potest, nam, sublato imperio, nihil boni potest consistere,
sed omnia in discrimen veniunt, et sola ira, et impietas maximo
omnium metu regnat; unde sequitur nihil proximo pium praestari
posse, quod non impium sit, si inde damnum totius reipublicae sequatur,
et contra nihil in eundem impium committi, quod pietati
non tribuatur, si propter reipublicae conservationem fiat. Ex. gr.
pium est, ei, qui mecum contendit, et meam tunicam vult capere,
pallium etiam dare. At ubi judicatur, hoc reipublicae conservationi
perniciosum esse, pium contra est, eundem in judicium vocare,
tametsi mortis damnandus sit. Hac de causa Manlius Torquatus celebratur,
quod salus populi plus apud ipsum valuerit, quam erga
filium pietas. Cum hoc ita sit, sequitur, salutem populi summam esse
legem, cui omnes, tam humanae, quam divinae accommodari debent.
At cum solius summae potestatis officium sit, determinare, quid saluti
totius populi, et imperii securitati necesse sit, et quid necesse
esse judicaverit, imperare, hinc sequitur, solius etiam summae potestatis
officium esse, determinare, qua ratione unusquisque debet
proximum pietate colere, hoc est, qua ratione unusquisque Deo
obedire tenetur. Ex his clare intelligimus, qua ratione summae potestates
interpretes religionis sint; deinde quod nemo Deo recte
obedire potest, si cultum pietatis, qua unusquisque tenetur, publicae
utilitati non accommodet, et consequenter, si omnibus summae
potestatis decretis non obediat. Nam quandoquidem ex Dei mandato
omnes (nullo excepto) pietate colere tenemur, neminique
damnum inferre, hinc sequitur, nemini licere, opem alicui cum alterius,
et multo minus cum totius reipublicae damno ferre; adeoque
|233| neminem posse proximum pietate colere secundum Dei mandatum,
nisi pietatem, et religionem publicae utilitati accommodet.
At nullus privatus scire potest, quid reipublicae utile sit, nisi ex
decretis summarum potestatum, quarum tantum est, negotia publica
tractare; ergo nemo pietatem recte colere, nec Deo obedire
potest, nisi omnibus summae potestatis decretis obtemperet: Atque
hoc ipsa etiam praxi confirmatur. Quem enim, sive civem, sive
extraneum, privatum, vel imperium in alios tenentem summa potestas
reum mortis vel hostem judicavit, nemini subditorum eidem
auxilium ferre licet. Sic etiam, quamvis Hebraeis dictum fuerit, ut
unusquisque socium tanquam se ipsum amaret (vide Levit. cap. 19.
vers. 17. 18.), tenebantur tamen eum, qui contra edicta legis aliquid
commiserat, Judici indicare (vide Levit. cap. 5. vers. I. et
Deut. cap. 13. vers. 8. 9.) et eundem, si reus mortis judicabatur,
interficere (vide Deut. cap. 17. vers. 7.). Deinde ut Hebraei libertatem
adeptam possent conservare, et terras, quas occuparent, imperio
absoluto retinerent, necesse fuit, ut Cap. XVII. ostendimus,
religionem suo soli imperio accommodarent, seseque a reliquis
nationibus separarent; et ideo iis dictum fuit, dilige proximum
tuum, et odio habe inimicum tuum (vide Matth. cap. 5. vs. 43);
postquam autem imperium amiserunt, et Babiloniam captivi ducti
sunt, Jeremias eosdem docuit, ut incolumitati (etiam) illius civitatis,
in quam captivi ducti erant, consulerent, et postquam Christus
eos per totum orbem dispersum iri vidit, docuit, ut omnes absolute
pietate colerent; quae omnia evidentissime ostendunt, religionem
reipublicae utilitati accommodatam semper fuisse. Si quis autem
jam quaerat, quo ergo jure Christi discipuli, qui viri scilicet privati,
religionem praedicare poterant? eosdem id fecisse dico jure potestatis,
quam a Christo acceperant, adversus Spiritus impuros (vide
Matth. cap. 10. vers. 1.). Supra enim in fine Cap. XVI. expresse monui,
omnes fidem Tyranno etiam servare teneri, excepto eo, cui
Deus certa revelatione singulare contra Tyrannum auxilium promiserit;
quare nemini inde exemplum sumere licet, nisi etiam
potestatem habeat ad facienda miracula, quod hinc etiam conspicuum
fit, quod Christus discipulis etiam dixerit, ne metuerent eos,
|234| qui occidunt corpora (vide Matth. cap. 10. vers. 28.). Quod si hoc
unicuique dictum fuisset, frustra imperium statueretur, et illud Salomonis
(Prov. cap. 24. vers. 21.) fili mi, time Deum, et regem,
impie dictum fuisset, quod longe a vero abest; atque adeo necessario
fatendum authoritatem illam, quam Christus discipulis dedit,
iis tantum singulariter datam fuisse, nec inde exemplum aliis sumi
posse. Caeterum adversariorum rationes, quibus jus sacrum a jure civili
separare volunt, et hoc tantum penes summas potestates, illud
autem penes universam ecclesiam esse contendunt, nihil moror;
adeo namque frivolae sunt, ut nec refutari mereantur. Hoc unum
silentio praeterire nequeo, quam misere ipsi decipiantur, quod
ad hanc seditiosam opinionem (veniam verbo duriori precor) confirmandam
exemplum sumant a summo Hebraeorum Pontifice, penes
quem olim jus sacra administrandi fuit; quasi Pontifices illud
jus a Mose non acceperint (qui, ut supra ostendimus, summum
solus imperium retinuit), ex cujus etiam decreto eodem privari poterant;
ipse enim non tantum Aharonem, sed etiam filium ejus
Eleazarum, et nepotem Pineham elegit, et authoritatem pontificatum
administrandi dedit, quam postea Pontifices ita retinuerunt,
ut nihilominus Mosis, id est, summae potestatis substituti viderentur:
Nam, ut jam ostendimus, Moses nullum imperii successorem
elegit, sed ejus omnia officia ita distribuit, ut posteri ejus vicarii
visi fuerint, qui imperium, quasi rex absens esset, non mortuus,
administrabant. In secundo deinde imperio hoc jus absolute tenuerunt
Pontifices, postquam cum pontificatu jus principatus
etiam adepti sunt. Quare jus pontificatus ex edicto summae potestatis
semper dependit, nec Pontifices id unquam nisi cum principatu
tenuerunt. Imo jus circa sacra penes Reges absolute fuit (ut
ex mox dicendis in fine hujus Capitis patebit) praeter hoc unum,
quod manus sacris in templo administrandis admovere non licebat,
quia omnes, qui suam genealogiam ex Aharone non ducebant,
profani habebantur, quod sane in Christiano imperio locum nullum
habet; atque ideo dubitare non possumus, quin hodierna sacra
(quorum administratio singulares mores, non autem familiam
requirit, unde nec ii, qui imperium tenent, tanquam profani ab eadem
|235| secluduntur) solius juris summarum potestatum sint; et nemo,
nisi ex eorum authoritate, vel concessu jus potestatemque eadem
administrandi, eorum ministros eligendi, Ecclesiae fundamenta, ejusque
doctrinam determinandi, et stabiliendi, de moribus et pietatis
actionibus judicandi, aliquem excommunicandi, vel in Ecclesiam
recipiendi, nec denique pauperibus providendi habet. Atque
haec non tantum demonstrantur (ut jam fecimus) vera, sed etiam
apprime necessaria, tam ipsi religioni, quam reipublicae conservationi
esse; norunt enim omnes, quantum jus, et authoritas circa
sacra apud populum valeat, et quantum unusquisque ab ejus ore
pendeat, qui eandem habet; ita ut affirmare liceat eum maxime in
animos regnare, cui haec authoritas competit. Si quis ergo hanc
summis potestatibus adimere vult, is imperium dividere studet,
ex quo necessario, ut olim inter Hebraeorum Reges, et Pontifices
contentiones, et discordiae oriri debebunt, quae nunquam sedari
possunt: Imo qui hanc authoritatem summis potestatibus adimere
studet, is viam (ut jam diximus) ad imperium affectat. Nam quid
ipsae decernere possunt, si hoc iisdem jus denegatur? nihil profecto
nec de bello, nec de pace, nec de ullo quocunque negotio, si
sententiam alterius expectare tenentur, qui ipsas doceat, num id,
quod utile judicant, pium sit, an impium; sed contra omnia potius
ex illius decreto fient, qui jus habet judicandi, et decretandi,
quid pium vel impium, fas, nefasque sit. Cujus rei exempla omnia
viderunt saecula, quorum unum tantum, quod instar omnium est,
adferam. Quia Romano Pontifici hoc jus absolute concessum fuit,
tandem omnes paulatim Reges sub potestate habere incepit, donec
etiam ad summum imperii fastigium ascenderit; et quicquid postea
monarchae, et praecipue Germaniae Caesares conati sunt, ejus authoritatem
vel tantillum diminuere, nihil promoverunt, sed contra
eandem eo ipso multis numeris auxerunt. Verum enimvero hoc
idem, quod nullus Monarcha nec ferro, nec igne, Ecclesiastici
solo tantum calamo facere potuerunt, ut vel hinc tantum ejusdem
vis, et potentia facile dignoscatur, et praeterea, quam necesse sit
summis potestatibus hanc sibi authoritatem reservare. Quod, si
etiam ea, quae in superiore Capite notavimus, considerare velimus,
|236| videbimus hoc ipsum religionis et pietatis incremento non parum
etiam conducere: Vidimus enim supra, ipsos Prophetas, quamvis
divina virtute praeditos, tamen quia privati viri erant, libertate sua
monendi, increpandi, et exprobrandi, homines magis irritavisse,
quam correxisse, qui tamen a Regibus moniti vel castigati facile
flectebantur. Deinde ipsos reges ab hoc tantum, quod ipsis hoc
jus non absolute competebat, saepissime a religione descivisse, et
cum ipsis fere totum populum, quod etiam in Christianis imperiis
ob eandem causam saepissime contigisse constat. At hic forsan me
aliquis rogabit, quisnam ergo, si ii, qui imperium tenent, impii
esse velint, pietatem jure vindicabit? an tum etiam iidem ejus interpretes
habendi sunt? Verum ego contra ipsum rogo, quid si Ecclesiastici
(qui etiam homines sunt et privati, quibus sua tantum
negotia curare incumbit), vel alii, penes quos jus circa sacra esse vult,
impii esse velint; an tum etiam ejusdem interpretes habendi sunt?
Certum quidem est, quod si ii, qui imperium tenent, qua juvat,
ire velint, sive jus circa sacra habeant, sive minus, omnia tam sacra,
quam profana in deterius ruent: et longe citius, si qui viri
privati seditiose jus divinum vindicare velint. Quapropter hoc iisdem
jus denegando nihil absolute promovetur, sed contra malum
magis augetur, nam hoc ipso fit, ut necessario (sicuti Hebraeorum
Reges, quibus hoc jus non absolute concessum fuit) impii sint, et
consequenter, ut totius Reipublicae damnum et malum ex incerto,
et contingente certum, et necessarium reddatur. Sive igitur rei
veritatem, sive imperii securitatem, sive denique pietatis incrementum
spectemus, statuere cogimur jus etiam divinum, sive
jus circa sacra a decreto summarum potestatum absolute pendere,
easque ejusdem interpretes esse, et vindices; ex quibus sequitur,
illos Dei verbi ministros esse, qui populum ex authoritate summarum
potestatum pietatem docent, prout ipsa ex earum decreto publicae
utilitati accomodata est.
~ Superest jam causam etiam indicare, cur semper in Christiano
imperio de hoc jure disceptatum fuit, cum tamen Hebraei nunquam,
quod sciam, de eodem ambegerint. Sane monstro simile videri posset,
quod de re tam manifesta, tamque necessaria quaestio semper
|237| fuerit, et quod summae potestates hoc jus nunquam absque controversia,
imo nunquam nisi magno seditionum periculo, et religionis
detrimento habuerint. Profecto, si hujus rei nullam certam causam
assignare possemus, facile mihi persuaderem, omnia, quae in hoc Capite
ostendi, non nisi theoretica esse, sive ex earum speculationum
genere, quae nunquam ex usu esse possunt: Etenim ipsa primordia
Christianae religionis consideranti hujus rei causa sese omnino manifestat.
Christianam namque religionem non reges primi docuerunt,
sed viri privati, qui, invitis iis, qui imperium tenebant, et
quorum subditi erant, privatis Ecclesiis concionari, sacra officia instituere,
administrare, et soli omnia ordinare, et decretare, nulla
imperii ratione habita, diu consueverunt; cum autem multis jam
elapsis annis religio in imperium introduci incepit, Ecclesiastici
eandem, sicuti ipsam determinaverant, ipsos Imperatores docere
debuerunt, ex quo facile obtinere potuerunt, ut ejus doctores, et
interpretes, et praeterea Ecclesiae pastores, et quasi Dei vicarii agnoscerentur,
et ne postea Reges Christiani hanc sibi authoritatem capere
possent, optime sibi caverunt Ecclesiastici, prohibendo scilicet
matrimonium supremis Ecclesiae ministris, summoque religionis
interpreti. Ad quod praeterea accessit, quod Religionis dogmata
ad tam magnum numerum auxerant, et cum Philosophia ita confuderant,
ut summus ejus interpres summus Philosophus, et Theologus
esse, et plurimis inutilibus speculationibus vacare deberet,
quod tantum viris privatis, et otio abundantibus contingere potest. At apud Hebraeos longe aliter res sese habuit: Nam eorum Ecclesia
simul cum imperio incepit, et Moses, qui id absolute tenebat, populum
religionem docuit, sacra ministeria ordinavit, eorumque ministros
elegit. Hinc igitur contra factum est, ut authoritas regia apud
populum maxime valuerit, et ut jus circa sacra Reges maxime tenuerint.
Nam quamvis post mortem Mosis nemo imperium absolute
tenuerit, jus tamen decretandi tam circa sacra, quam circa reliqua,
penes principem (ut jam ostendimus) erat; deinde, ut populus
religionem, et pietatem edoceretur, non magis Pontificem,
quam supremum Judicem adire tenebatur. (Vide Deut. cap. 17.
vers. 9. 11.) Reges denique quamvis non aequale ac Moses jus habuerint,
|238| omnis tamen fere sacri ministerii ordo, et electio ab eorum
decreto pendebat: David enim fabricam templi totam concinnavit
(vide Paralip. 1. cap. 28. vers. 11. 12. etc.), ex omnibus deinde
Levitis viginti quatuor millia elegit ad psallendum, et sex millia,
ex quibus Judices, et praetores eligerentur, quatuor deinde millia
janitorum, et quatuor denique millia, qui organis canerent. (Vide
ejusdem libri cap. 23. vers. 4. 5.) Porro eosdem in cohortes (quarum
etiam primarios elegit) divisit, ut unaquaeque suo tempore,
servatis vicibus, administraret. (Vide vers. 6. ejusdem cap.) Sacerdotes
itidem in tot cohortes divisit; sed ne omnia singulatim recensere
tenear, lectorem refero ad lib. 2. Paralip. cap. 8., ubi vers.
scil. 13. dicitur, cultum Dei, sicuti eundem Moses instituerat, fuisse ex
mandato Salomonis in templo administratum, et vers. 14., quod ipse
(Salomon) cohortes sacerdotum in suis ministeriis et Levitarum etc.
constituerit, secundum jussum viri divini Davidis. Et versu denique
15. testatur Historicus, quod non recesserunt a praecepto Regis imposito
sacerdotibus, et Levitis in nulla re, neque in aerariis administrandis,
ex quibus omnibus, et aliis Regum historiis sequitur evidentissime,
totum religionis exercitium, sacrumque ministerium a solo Regum
mandato dependisse. Cum autem supra dixi, eosdem jus non habuisse,
ut Moses, summum pontificem eligendi, Deum immediate
consulendi, et Prophetas, qui ipsis viventibus prophetarent, damnandi;
nulla alia de causa id dixi, quam quia Prophetae ex authoritate,
quam habebant, novum Regem eligere poterant, et veniam parricidio
dare, at non quod Regem, si quid contra leges audebat, in judicium
vocare liceret, et jure contra eundem agere. Quapropter, si
nulli fuissent Prophetae, qui singulari revelatione veniam parricidio
tuto possent concedere, jus ad omnia absolute tam sacra, quam civilia
omnino habuissent; quare hodiernae summae potestates, quae nec
Prophetas habent, nec recipere jure tenentur (Hebraeorum enim
legibus addicti non sunt), hoc jus, tametsi caelibes non sint, absolute
habent, et semper retinebunt, modo tantum Religionis dogmata
in magnum numerum non augeri, neque cum scientiis confundi sinant.

|239|
~ Si aeque facile esset animis, ac linguis imperare, tuto unusquisque
regnaret, et nullum imperium violentum foret:
Nam unusquisque ex imperantium ingenio viveret, et ex
solo eorum decreto, quid verum, vel falsum, bonum, vel malum,
aequum, vel iniquum esset, judicaret. Sed hoc, ut jam in initio
Cap. XVII. notavimus, fieri nequit, ut scilicet animus alterius
juris absolute sit; quippe nemo jus suum naturale, sive facultatem
suam libere ratiocinandi, et de rebus quibuscunque judicandi, in
alium transferre, neque ad id cogi potest. Hinc ergo fit, ut illud
imperium violentum habeatur, quod in animos est, et ut summa
majestas injuriam subditis facere, eorumque jus usurpare videatur,
quando unicuique praescribere vult, quid tanquam verum amplecti,
et tanquam falsum rejicere, et quibus porro opinionibus uniuscujusque
animus erga Deum devotione moveri debeat; haec enim
uniuscujusque juris sunt, quo nemo, etsi velit, cedere potest.
Fateor, judicium multis, et paene incredibilibus modis praeoccupari
posse, atque ita, ut, quamvis sub alterius imperio directe non
sit, tamen ab ore alterius ita pendeat, ut merito eatenus ejus juris
dici possit: Verum quicquid ars hac in re praestare potuerit, nunquam
tamen eo perventum est, ut homines unquam non experirentur,
unumquemque suo sensu abundare, totque capitum, quam
palatorum esse discrimina. Moses, qui non dolo, sed divina virtute
judicium sui populi maxime praeoccupaverat, utpote qui divinus
credebatur, et divino afflatu dicere, et facere omnia, ejus tamen
rumores, et sinistras interpretationes fugere non potuit, et
multo minus reliqui Monarchae, et si hoc aliqua ratione posset concipi,
conciperetur saltem in monarchico imperio, at minime in democratico,
quod omnes, vel magna populi pars collegialiter tenet;
cujus rei causam omnibus patere existimo.
|240| ~ Quantumvis igitur summae potestates jus ad omnia habere, et
juris, et pietatis interpretes credantur, nunquam tamen facere
poterunt, ne homines judicium de rebus quibuscunque ex proprio
suo ingenio ferant, et ne eatenus hoc, aut illo affectu afficiantur.
Verum quidem est, eas jure posse omnes, qui cum iisdem
in omnibus absolute non sentiunt, pro hostibus habere, sed nos
de ipsarum jure jam non disputamus, sed de eo, quod utile est;
concedo enim easdem jure posse violentissime regnare, et cives
levissimis de causis ad necem ducere, at omnes negabunt, haec
salvo sanae rationis judicio, fieri posse: imo quia haec non sine magno
totius imperii periculo facere queunt, negare etiam possumus
easdem absolutam potentiam ad haec, et similia habere, et consequenter
neque etiam absolutum jus; jus enim summarum potestatum
ab earum potentia determinari ostendimus.
~ Si itaque nemo libertate sua judicandi, et sentiendi, quae vult,
cedere potest, sed unusquisque maximo naturae jure dominus suarum
cogitationum est, sequitur, in republica nunquam, nisi admodum
infoelici successu tentari posse, ut homines, quamvis diversa,
et contraria sentientes, nihil tamen nisi ex praescripto summarum
potestatum loquantur; nam nec peritissimi, ne dicam plebem,
tacere sciunt. Hoc hominum commune vitium est, consilia sua,
etsi tacito opus est, aliis credere: illud ergo imperium violentissimum
erit, ubi unicuique libertas dicendi, et docendi, quae sentit,
negatur, et contra id moderatum, ubi haec eadem libertas unicuique
conceditur. Verum enimvero nequaquam etiam negare possumus,
quin majestas tam verbis, quam re laedi potest, atque adeo, si impossible [impossibile]
est, hanc libertatem prorsus adimere subditis, perniciosissimum
contra erit, eandem omnino concedere; quapropter nobis
hic inquirere incumbit, quousque unicuique haec libertas, salva
reipublicae pace, salvoque summarum potestatum jure, potest,
et debet concedi, quod hic, ut in initio Cap. XVI. monui, praecipuum
meum intentum fuit. ~ Ex fundamentis Reipublicae supra explicatis evidentissime sequitur,
finem ejus ultimum non esse dominari, nec homines metu retinere,
et alterius juris facere, sed contra unumquemque metu
|241| liberare, ut secure, quoad ejus fieri potest, vivat, hoc est, ut jus
suum naturale ad existendum, et operandum absque suo, et alterius
damno optime retineat. Non, inquam, finis Reipublicae est homines
ex rationalibus bestias, vel automata facere, sed contra ut
eorum mens, et corpus tuto suis functionibus fungantur, et ipsi
libera ratione utantur, et ne odio, ira, vel dolo certent, nec animo
iniquo invicem ferantur. Finis ergo Reipublicae revera libertas
est. Porro ad formandam Rempublicam hoc unum necesse fuisse
vidimus, nempe ut omnis decretandi potestas penes omnes, vel
aliquot, vel penes unum esset. Nam quandoquidem liberum hominum
judicium varium admodum est, et unusquisque solus omnia
scire putat, nec fieri potest, ut omnes aeque eadem sentiant, et
uno ore loquantur, pacifice vivere non poterant, nisi unusquisque
jure agendi ex solo decreto suae mentis cederet. Jure igitur agendi
ex proprio decreto unusquisque tantum cessit, non autem ratiocinandi,
et judicandi; adeoque salvo summarum potestatum jure
nemo quidem contra earum decretum agere potest, at omnino sentire,
et judicare, et consequenter etiam dicere, modo simpliciter
tantum dicat vel doceat, et sola ratione, non autem dolo, ira,
odio, nec animo aliquid in rempublicam ex authoritate sui decreti
introducendi, defendat. Ex. gr. siquis legem aliquam sanae rationi
repugnare ostendit, et propterea eandem abrogandam esse censet,
si simul suam sententiam judicio summae potestatis (cujus tantum
est, leges condere et abrogare) submittit, et nihil interim contra
illius legis praescriptum agit, bene sane de republica meretur, ut
optimus quisque civis; sed si contra id faciat ad magistratum iniquitatis
accusandum, et vulgo odiosum reddendum, vel seditiose
studeat invito magistratu legem illam abrogare, omnino perturbator
est, et rebellis. Videmus itaque, qua ratione unusquisque, salvo
jure, et authoritate summarum potestatum, hoc est, salva Reipublicae
pace, ea, quae sentit, dicere, et docere potest; nempe si
decretum omnium rerum agendarum iisdem relinquat, et nihil contra
earum decretum agat, etiamsi saepe contra id, quod bonum judicat,
et palam sentit, agere debeat; quod quidem salva justitia et
pietate facere potest, imo debet, si se justum, et pium praestare
|242| vult: Nam, ut jam ostendimus, justitia a solo summarum potestatum
decreto pendet, adeoque nemo, nisi qui secundum earum recepta
decreta vivit, justus esse potest. Pietas autem (per ea, quae
in praecedente Capite ostendimus) summa est, quae circa pacem, et
tranquillitatem reipublicae exercetur; atqui haec conservari non
potest, si unicuique ex suae mentis arbitrio vivendum esset; adeoque
impium etiam est, ex suo arbitrio aliquid contra decretum summae
potestatis, cujus subditus est, facere, quandoquidem, si hoc
unicuique liceret, imperii ruina inde necessario sequeretur. Quinimo
nihil contra decretum, et dictamen propriae rationis agere
potest, quamdiu juxta decreta summae potestatis agit; ipsa enim
ratione suadente omnino decrevit, jus suum vivendi ex proprio
suo judicio, in eandem transferre: Atqui hoc ipsa etiam praxi
confirmare possumus; in conciliis namque tam summarum, quam
minorum potestatum raro aliquid fit ex communi omnium membrorum
suffragio, et tamen omnia ex communi omnium decreto,
tam scilicet eorum, qui contra, quam qui pro suffragium tulerunt,
fiunt. Sed ad meum propositum revertor: qua ratione unusquisque
Judicii libertate, salvo summarum potestatum jure, uti potest, ex
fundamentis reipublicae vidimus. At ex iis non minus facile determinare
possumus, quaenam opiniones in Republica seditiosae sint;
eae nimirum, quae simul ac ponuntur, pactum, quo unusquisque
jure agendi ex proprio suo arbitrio cessit, tollitur. Ex. gr. si quis
sentiat, summam potestatem sui juris non esse, vel neminem
promissis stare debere, vel oportere unumqumque ex suo arbitrio
vivere et alia hujusmodi, quae praedicto pacto directe repugnant,
is seditiosus est, non tam quidem propter judicium, et opinionem,
quam propter factum, quod talia judicia involvunt,
videlicet, quia eo ipso, quod tale quid sentit, fidem summae potestati
tacite, vel expresse datam solvit; ac proinde caeterae opiniones,
quae actum non involvunt, nempe ruptionem pacti, vindictam,
iram etc., seditiosae non sunt, nisi forte in Republica aliqua
ratione corrupta, ubi scilicet superstitiosi, et ambitiosi, qui ingenuos
ferre nequeunt, ad tantam nominis famam pervenerunt,
ut apud plebem plus valeat eorum, quam summarum potestatum
|243| authoritas; nec tamen negamus, quasdam praeterea esse sententias,
quae, quamvis simpliciter circa verum, et falsum versari videantur,
iniquo tamen animo proponuntur, et divulgantur. Verum
has etiam Cap. XV. jam determinavimus, at ita, ut ratio nihilominus
libera manserit. Quod si denique ad hoc etiam attendamus,
quod fides uniuscujusque erga Rempublicam, sicuti erga Deum, ex
solis operibus cognosci potest, nempe ex charitate erga proximum,
nequaquam dubitare poterimus, quin optima respublica unicuique
eandem philosophandi libertatem concedat, quam fidem unicuique
concedere ostendimus. Equidem fateor, ex tali libertate incommoda
quaedam aliquando oriri; verum quid unquam tam sapienter
institutum fuit, ut nihil inde incommodi oriri potuerit? qui
omnia legibus determinare vult, vitia irritabit potius, quam corriget.
Quae prohiberi nequeunt, necessario concedenda sunt, tametsi
inde saepe damnum sequatur. Quot enim mala ex luxu, invidia,
avaritia, ebrietate, et aliis similibus oriuntur? feruntur tamen
haec, quia imperio legum prohiberi nequeunt, quamvis revera
vitia sint; quare multo magis judicii libertas concedi debet, quae
profecto virtus est, nec opprimi potest. Adde, quod nulla ex eadem
incommoda oriuntur, quae non possint (ut statim ostendam)
authoritate magistratuum vitari, ut jam taceam, quod haec libertas
apprime necessaria est ad scientias, et artes promovendum; nam
hae ab iis tantum foelici cum successu coluntur, qui judicium liberum,
et minime praeoccupatum habent.
~ At ponatur, hanc libertatem opprimi, et homines ita retineri
posse, ut nihil mutire audeant, nisi ex praescripto summarum potestatum;
hoc profecto nunquam fiet, ut nihil etiam, nisi quid
ipsae velint, cogitent: atque adeo necessario sequeretur, ut homines
quotidie aliud sentirent, aliud loquerentur, et consequenter
ut fides, in Republica apprime necessaria, corrumperetur, et abominanda
adulatio, et perfidia foverentur, unde doli, et omnium
bonarum artium corruptio. Verum longe abest, ut id fieri possit,
ut omnes scilicet praefinito loquantur; sed contra quo magis libertas
loquendi hominibus adimi curatur, eo contumacius contra nituntur,
non quidem avari, adulatores, et reliqui impotentes animi, |244| quorum summa salus est, nummos in arca contemplari, et ventres
distentos habere, sed ii, quos bona educatio, morum integritas,
et virtus liberiores fecit. Ita homines plerumque constituti
sunt, ut nihil magis impatienter ferant, quam quod opiniones,
quas veras esse credunt, pro crimine habeantur, et quod ipsis sceleri
reputetur, id, quod ipsos ad pietatem erga Deum, et homines
movet, ex quo fit, ut leges detestari, et quid vis in magistratum
audeant; nec turpe, sed honestissimum putent, seditiones hac de
causa movere, et quodvis facinus tentare. Cum itaque humanam
naturam sic comparatam esse constet, sequitur, leges, quae de opinionibus
conduntur, non scelestos, sed ingenuos respicere, nec
ad malignos coërcendum, sed potius ad honestos irritandum condi,
nec sine magno imperii periculo defendi posse. Adde, quod
tales leges inutiles omnino sunt; nam qui opiniones, quae legibus
damnatae sunt, sanas esse credent, legibus parere non poterunt,
qui contra easdem tanquam falsas rejiciunt, leges, quibus hae damnantur,
tanquam privilegia recipiunt, et iisdem ita triumphant,
ut magistratus easdem postea, etsi velit, abrogare non valeat. His
accedunt, quas supra Cap. XVIII. ex historiis Hebraeorum N^. II.
deduximus: Et denique quot schismata in Ecclesia ex hoc plerumque
orta sunt, quod magistratus doctorum controversias legibus dirimere
voluerunt? nam ni homines spe tenerentur leges, et magistratum
ad se trahendi, et de suis adversariis, communi vulgi applausu
triumphandi, et honores adipiscendi, nunquam tam iniquo
animo certarent, nec tantus furor eorum mentes agitaret. Atque
haec non tantum ratio, sed etiam experientia quotidianis exemplis
docet; nempe similes leges, quibus scilicet imperatur, quid unicuique
credendum sit, et contra hanc aut illam opinionem aliquid
dicere, vel scribere prohibetur, saepe institutas fuisse ad largiendum,
vel potius cedendum eorum ira, qui libera ingenia ferre nequeunt,
et torva quadam authoritate seditiosae plebis devotionem
facile in rabiem mutare, et in quos volunt, instigare possunt. At
quanto satius foret, vulgi iram, et furorem cohibere, quam leges
inutiles statuere, quae violari non possunt, nisi ab iis, qui virtutes,
et artes amant, et Rempublicam in tantam angustiam redigere, ut
|245| viros ingenuos sustinere non possit? Quid enim majus Reipublicae
malum excogitari potest, quam quod viri honesti, quia diversa
sentiunt, et simulare nesciunt, tanquam improbi in exilium mittantur?
quid inquam magis perniciosum, quam quod homines ob
nullum scelus, neque facinus, sed quia liberalis ingenii sunt, pro
hostibus habeantur, et ad necem ducantur, et quod catasta, malorum
formido, pulcherrimum fiat theatrum ad summam tolerantiae,
et virtutis exemplum cum insigni majestatis opprobrio ostentandum?
qui enim se honestos norunt, mortem ut scelesti non timent,
nec supplicium deprecantur; eorum quippe animus nulla
turpis facti poenitentia angitur, sed contra honestum, non supplicium
putant, pro bona causa mori, et pro libertate gloriosum.
Quid ergo talium nece exempli statuitur, cujus causam inertes, et
animo impotentes ignorant, seditiosi oderunt, et honesti amant?
Nemo sane ex eadem exemplum capere potest, nisi ad imitandum,
vel saltem ad adulandum.
~ Ne itaque assentatio, sed ut fides in pretio sit, et ut summae potestates
imperium optime retineant, nec seditiosis cedere cogantur,
judicii libertas necessario concedenda est, et homines ita regendi
sunt, ut quamvis diversa, et contraria palam sentiant, concorditer
tamen vivant. Nec dubitare possumus, quin haec ratio imperandi
optima sit, et minora patiatur incommoda; quandoquidem
cum hominum natura maxime convenit. In imperio enim democratico
(quod maxime ad statum naturalem accedit) omnes pacisci
ostendimus, ex communi decreto agere, at non judicare, et
ratiocinari; hoc est, quia omnes homines non possunt aeque eadem
sentire, pacti sunt, ut id vim decreti haberet, quod plurima haberet
suffragia, retinendo interim authoritatem eadem, ubi meliora
viderint, abrogandi; quo igitur hominibus libertas judicandi
minus conceditur, eo a statu maxime naturali magis receditur,
et consequenter violentius regnatur. Ut autem porro constet, ex
hac libertate nulla oriri incommoda, quae non possint sola summae
potestatis authoritate vitari: et hac sola homines, etsi palam
contraria sentientes facile retineri, ne invicem laedant; exempla
praesto sunt; nec opus mihi est ea longe petere: urbs Amstelodamum
|246| exemplo sit, quae tanto cum suo incremento, et omnium nationum
admiratione hujus libertatis fructus experitur; in hac enim
florentissima Republica, et urbe praestantissima omnes cujuscunque
nationis, et sectae homines summa cum concordia vivunt, et ut
alicui bona sua credant, id tantum scire curant, num dives, an
pauper sit, et num bona fide, an dolo solitus sit agere: Caeterum
Religio, vel secta nihil eos movet, quia haec coram judice ad justificandam,
vel damnandam causam nihil juvat; et nulla omnino
tam odiosa secta est, cujus sectarii (modo neminem laedant, et suum
unicuique tribuant, honesteque vivant) publica magistratuum authoritate,
et praesidio non protegantur: Contra cum olim Remonstrantium,
et Contraremonstrantium controversia de religione a
Politicis et Ordinibus provinciarum agitari incepit, tandem in
schisma abiit, et multis tum exemplis constitit, leges, quae de Religione
conduntur, ad dirimendas scilicet controversias, homines
magis irritare, quam corrigere, alios deinde infinitam ex iisdem
licentiam sumere, praeterea schismata non oriri ex magno veritatis
studio (fonte scilicet comitatis, et mansuetudinis), sed ex magna
libidine regnandi; ex quibus luce meridiana clarius constat eos potius
schismaticos esse, qui aliorum scripta damnant, et vulgum
petulantem in scriptores seditiose instigant, quam scriptores ipsi,
qui plerumque doctis tantum scribunt, et solam rationem in auxilium
vocant; deinde eos revera perturbatores esse, qui in libera
Republica libertatem judicii, quae non potest opprimi, tollere
tamen volunt.
~ His ostendimus I. impossibile esse libertatem hominibus dicendi
ea, quae sentiunt, adimere. II. hanc libertatem, salvo jure,
et authoritate summarum potestatum uniquique [unicuique] concedi, et eandem
unumquemque servare posse, salvo eodem jure, si nullam
inde licentiam sumat, ad aliquid in Rempublicam tanquam jus
introducendum, vel aliquid contra receptas leges agendum. III.
hanc eandem libertatem unumquemque habere posse, servata Reipublicae
pace, et nulla ex eadem incommoda oriri, quae facile
coërceri non possint. IV. eandem salva etiam pietate unumquemque
habere posse. V. leges, quae de rebus speculativis conduntur, inutiles
|247| omnino esse. VI. Denique ostendimus, hanc libertatem [dicendi] non
tantum servata Reipublicae pace, pietate, et summarum potestatum
jure posse, sed ad haec omnia conservandum, etiam debere concedi;
nam ubi ex adverso eandem hominibus adimere laboratur, et discrepantium
opiniones, non autem animi, qui soli peccare possunt, in
judicium vocantur, ibi in honestos exempla eduntur, quae potius
martyria videntur, quaeque reliquos magis irritant, et ad misericordiam,
si non ad vindictam plus movent, quam terrent; bonae deinde
artes, et fides corrumpuntur, adulatores, et perfidi foventur, et adversarii
triumphant, quod eorum irae concessum sit, quodque imperium
tenentes suae doctrinae, cujus interpretes habentur, sectatores
fecerint, ex quo fit, ut eorum authoritatem, et jus usurpare audeant,
nec jactare erubescant, se a Deo immediate electos, et sua
decreta divina, summarum autem potestatum contra humana esse,
quae propterea divinis, hoc est, suis decretis, ut cedant, volunt;
quae omnia nemo ignorare potest Reipublicae saluti omnino repugnare.
Quapropter hic, ut supra Cap. XVIII., concludimus nihil reipublicae
tutius, quam ut pietas, et Religio in solo Charitatis, et
Aequitatis exercitio comprehendatur, et jus summarum potestatum
tam circa sacra, quam profana ad actiones tantum referatur, caeterum
unicuique et sentire, quae velit, et quae sentiat, dicere concedatur.
~ His, quae in hoc Tractatu agere constitueram, absolvi. Superest tantum
expresse monere, me nihil in eo scripsisse, quod non libentissime
examini, et judicio summarum Potestatum Patriae meae subjiciam:
Nam si quid horum, quae dixi, patriis legibus repugnare, vel
communi saluti obesse judicabunt, id ego indictum volo: scio me
hominem esse, et errare potuisse; ne autem errarem, sedulo curavi,
et apprime, ut quicquid scriberem, legibus patriae, pietati, bonisque
moribus omnino responderet.