A B C D E F G H I L M N O P Q R S T U V Z

Lexicon of passions in the modern age

Scientific direction of the project
Pina Totaro
CNR-ILIESI

Italian/English

René Descartes

Passiones Animae

Interpretis praefatiuncula ad lectorem.

Vino vendibili, quod ajunt, Amice Lector, hedera suspensa non est opus: Quare non debes expectare ut multa dicam vel in hujus tractatus Pathologici commendationem, vel in laudem Authoris: Istum lege, & hunc luge, quem mors praematura orbi litterato paucos ante menses in Suecia eripuit: Serenissima Suecorum Regina, summi Parentis non minor Filia, quae tribus Coronis sui stemmatis quartam jamdiu adjecit longe augustiorem, stupendae eruditionis, profundae sapientiae, & liberalitatis magnificae in eruditos cujusvis conditionis, Nobilissimum Cartesium humanissime ad se invitaverat, visis ipsius scriptis Philosophicis cedro dignis; & illecta, ut ajunt, hujus ipsius Tractatus de Affectibus, lectione & admiratione. Sed vix in Sueciam pedem intulerat, cum repentino morbo correptus, ex hac statione emigravit. Quanti eum vivum fecisset sapientissima Regina, armata Pallas Gotthicae gentis, etiam suis lachrymis, audito mortis ejus nuntio, testata dicitur. Tantae Reginae de hoc viro judicium, sufficit eluendo quicquid olim aemulorum quorundam zelus ac fervor illi voluerat adspergere. Eorum nemo est cui tam pretiose unquam parentabitur. Nec potuit non placere summis Principibus, qui talibus adversariis displicuerat. Ea sors est Virtutis & Eruditionis, ut illas non minus invidia comitetur quam fumus ignem. Quicunque semotis affectibus ejus opera legerit, fatebitur illum magnam lucem Philosophicis [p2] Disciplinis intulisse; etsi ejus placita non admiserint, quibus post fruges repertas glande adhuc vesci volupe est. Hic ipse tractatus Pathologicus satis ostendit non minus illum in Microcosmi cognitione, quam in Macrocosmi contemplatione profecisse. In nullius manus veniet, etsi diversa sentiat, ut semper licuit inter bonos, quin ejus acumen, solertiam, perspicuitatem, ac subtilitatem miretur, & quod tam commode ad solam rationis facem in istius naturalis automati motus omnes, inquirere potuerit. Considerat enim hominem Philosophico more, nec penetrat in nativam illius corruptionem, horum motuum anomalorum & eccentricorum in nobis foecundissimam matrem, quae Theologicae est disquisitionis. Ne mireris vero, Benevole Lector, quod styli quo nostra lingua usus est, nitorem, Latino sermone assequi non potuerim. Debuisset ipse interpres fuisse suorum conceptuum: Satis mihi fuit eos quam potui fidelissime exprimere; quod dum facio elegantiae obliviscor. Et ausim sane dicere, illos non potuisse ab alio quam ab homine Gallo satis feliciter exprimi. Id me movit ut cum nomen Affectuum Latinius forte posset usurpari, maluerim tamen Passionum vocem retinere, quo Authoris ipsius principiis magis inhaererem. Nec initio aliis quam mihi soli hanc Metaphrasim adornabam; sed postea viri magni, quorum authoritatem refugere religio mihi fuisset, authores fuerunt ut eam Typothetae permitterem: Ei adjeci Epistolas Editioni Gallicae praefixas a Viro illo Doctissimo qui eam procuraverat. Fruere igitur nostra hac qualicunque opella Amice Lector, & ex illa disce Affectibus tuis moderari. Vale.[p3]

Amicus authoris ad Lectorem

Postquam hic liber ad me missus fuisset a Domino Cartesio, cum libertate eum typis mandandi, & ipsi addendi quam luberet Praefationem, mihi proposui nullam aliam adjicere quam easdem litteras quas antehac ad ipsum dedi ut id ab ipso obtinerem, quia continent plurima de quibus publicum praemoneri illius interesse existimo.

Epistola prima ad D. Cartesium

Domine,

Mihi gratulabar quod te viderem Lutetiae superiori hac aestate, quia putabam te eo venisse commemorandi gratia, & quod cum ibi facilius quam alibi posses ea consequi experimenta quibus testatus fueras te egere ad ultimam manum imponendam tractatibus quos promisisti publico, fidem datam liberaturus esses, nosque illos brevi visuros. Verum hanc mihi laetitiam ademisti cum reversus es in Hollandiam; Nec possum quin tibi dicam me adhuc tibi iratum esse, eo quod nolueris ante discessum tuum mihi copiam facere tractatus de Passionibus, quem a te compositum audivi: adde quod animum reflectendo ad verba quae legi in Praefatione quae juncta fuerat ante biennium versioni Gallicae Principiorum tuorum, quibus, postquam succincte loquutus fueras de partibus Philosophiae quae adhuc reperirir debent, antequam praecipui ejus [p4] fructus colligi possint, & dixeras, te non adeo viribus tuis diffidere ut non ausis suscipere explicationem cunctarum, si commoditatem haberes experimenta faciendi, quae requiruntur ad comprobandas tuas ratiocinationes; addis, ad id opus esse maximis sumptibus, quibus privatus, ut tu, par esse non posset, nisi a publico juvaretur: sed cum non videas te debere illam opem expectare, putare tibi acquiescendum deinceps in studiis privatis, pro instructione tua speciali, & posteritatem te excusaturam si in posterum nullos pro ea amplius labores suscipias: Vereor ne jam revera velis invidere publico residuum tuarum inventionum, nosque nihil unquam a te habituros, si patiamur te animo tuo obsequi. Quapropter decrevi te paululum hac epistola vexare, & me ulcisci ob denegatum tuum tractatum de Passionibus, tibi exprobrando libere negligentiam, & alios defectus quos judico impedire quominus explices talentum tuum quantum posses & teneris. Et revera non possum credere aliunde quam a negligentia* tua, & quod parum cures prodesse reliquis hominibus id proficisci quod non pergas in tua Physica. Etsi enim optime concipiam impossibile esse ut eam perficias, nisi habeas plurima experimenta, & haec debere sumptibus publicis fieri, eo quod ad ipsum tuorum laborum utilitas redibit, nec bona privata ei rei sufficiant; Attamen vix crediderim id te remorari, quia facillime ab iis qui statuunt de bonis publicis posses obtinere quicquid in eum finem optare posses, si dignareris ipsis rem exponere uti est, & prout posses facile, modo velles. Sed vitae genus quod semper egisti, adeo fuit huic consilio contrarium, ut credendum relinquas te etiam nolle alienam opem admittere, etsi tibi offerretur: interea putas posteritatem te excusaturam quod pro ipsa nolis amplius laborare, eo quod supponis illam opem tibi esse necessariam, obtinere quam non possis. Quod mihi argumentum praebet cogitandi, non solum te nimis negligentem esse, verum forte etiam non sat animi tibi suppetere, ad sperandum complementum eorum quae expectant a [p5] te qui tua scripta legerunt; & nihilominus satis tibi vanitatis superesse ad persuadendum posteris te in culpa non fuisse, sed tuam virtutem non agnitam ut oportebat, & denegata tibi esse subsidia in tuis consiliis. In quo video tuae ambitioni fieri satis; quoniam qui visuri sunt tua scripta, judicabunt ex eo quod in lucem dedisti ante duodecim annos, te jam reperisse ab eo tempore id omne quod huc usque a te prodiit; & quod tibi super est inveniendum quoad Physicam, minus difficile esse eo quod jam explicasti: ita ut potuisses exinde nobis tradere quicquid expectari potest a ratiocinatione humana, quoad medicinam & alios usus hujus vitae, si commoditatem habuisses experimenta ad id requisita faciendi; quinimo proculdubio eorum jam magnam te reperisse partem, sed justam indignationem ex ingrato hominum animo te impedivisse, quominus inventa tua cum illis communicares. Atque sic putas te deinceps quiescendo tantum posse acquirere celebritatis, ac si multum laborares; imo forte aliquid amplius, cum ut plurimum bonum quod possidetur, minoris fiat eo quod optatur, aut amissum desideratur: sed tibi volo eripere hanc rationem famae absque merito consequendae. Et quamvis non dubitem Te scire quid facto opus fuisset, si voluisses juvari a publico, volo tamen hic illud describere, imo curabo hanc epistolam imprimi, ne ignorantiam praetexere possis, aut te super hoc saeculum excusare, si in posterum nobis satisfacere neglexeris. Scias igitur velim non sufficere ut aliquid a publico consequaris, id verbulo & obiter in praefatione cujusdam libri subindicasse, non dicendo expresse te id exoptare & expectare, nec explicando rationes quae probare possunt non solum te id mereri, sed etiam maxime Reipublicae interesse ut id tibi concedatur, & inde maximam utilitatem expectari debere. Ita vulgo obtinet omnes qui sibi imaginantur se aliquid valere, tantum ideo strepitum excitare, & tanta cum importunitate petere quod pertendunt, ac tantum promittere ultra id quod possunt, ut cum quis non loquitur de se nisi modeste, & nihil a quoquam petit, nec quidpiam fidenter promittit, quodcunque documentum [p6] aliunde edat suarum virium, nulla ejus habeatur ratio, nec de illo cogitetur.

Forte dices indolem tuam te ad aliquid petendum non ferre, nec ad loquendum de te ipso magnifice, quia alterum videtur abjectiorem animum notare, alterum superbiorem: sed pertendo hanc indolem esse corrigendam, ceu natam potius ex errore & imbecillitate quam ex honesto pudore & modestia. Nam quod attinet petitiones, illarum solarum pudere debet quae ex propria manant indigentia, & apud eos fiunt a quibus nefas est aliquid exigere. Sed tantum abest ut earum pudere oporteat, quae tendunt ad utilitatem & emolumentum eorum ad quos fiunt, ut e contrario gloria inde quaeri possit; praesertim ubi jam ipsis ea data sint quae pretio superant quod petitur. Magnifice vero loqui de seipso, tum demum superbia est admodum ridicula & carpenda, cum quis de seipso falsa jactat. Imo vanitas est contemnenda, etiam cum vera dicuntur, ubi per ostentationem id fit, nullo ad quemquam inde redeunte emolumento: sed cum illa talia sunt, ut aliorum intersit ea scire, certum est taceri non posse nisi per humilitatem vitiosam, quae species est ignaviae & imbecillitatis. Multum autem interest publici illud praemoneri de iis quae in scientiis reperisti, ut inde judicans quid in illis adhuc possis reperire, incitetur ad id omne conferendum quod poterit ut te juvet, tanquam ad opus cujus scopus est commune bonum omnium hominum. Et ea quae jam dedisti, nimirum veritates magni momenti quas explicuisti in tuis scriptis, incomparabiliter pretio superant quicquid posses ad eam rem petere.

Dicere quoque potes tua opera satis loqui, nec opus esse ut addas promissa & jactantias, quae cum sint ordinariae circumforaneis & aeruscatoribus qui decipere volunt, videntur minime convenire viro honesto qui solam Veritatem sectatur. Verum non dico illi carpendi, quod res quas dicunt sint magnae & bonae, sed tantum quod falsae sint, nec eas probare possint. Cum illae quas pertendo te debere de te dicere, tam vera sint & tam evidenter probatae per scripta [p7] tua, ut omnes decori regulae tibi permittant de illis fidenter loqui, & ex charitate ad id tenearis, quoniam aliorum interest eas scire. Etsi enim tua scripta satis loquantur, respectu eorum qui ea examinant diligenter, & intelligere possunt, attamen id non sufficit ad scopum quem tibi velim propositum esse; quoniam singuli ea legere nequeunt, nec facile vacare ii qui rempublicam administrant. Evenit forte ut qui ea legerint apud ipsos de illis quandoque meminerint: verum quicquid illis dicatur, cum sciant te parvum strepitum de te excitare, & nimia sit illa modestia quam semper servasti, cum de te ipso loqueris, inde fit ut animum ad illa non multum reflectant. Imo quia saepe apud illos adhibentur sermones exquisitissimi, ad laudandos eos qui nonnisi valde mediocres sunt, nullam causam habent sumendi laudes immensas quae tibi deferuntur ab illis qui te norunt, pro veritatibus admodum certis; e contrario cum quis de se loquitur, & miranda & extraordinaria sibi tribuit, auditur attentius; praesertim si vir sit praeclaro loco natus, & quem scitur non ejus esse indolis aut genii ut agyrtam agat. Et quoniam se ridiculum praeberet si tali occasione hyperbolicis loquutionibus uteretur, ejus verba sumuntur uti sonant, & qui ea credere nolunt, saltem feruntur sua vel curiositate vel aemulatione ad examinandum an vera sint. Idcirco cum certissimum sit, & publici intersit scire, nullum unquam praeter te extitisse in mundo (cujus saltem scripta habeamus) qui retexerit vera Principia, & cognoverit primas causas omnium quae in natura producuntur; Et postquam jam reddideris rationem ex his Principiis omnium quae apparent, & observantur frequentius in mundo; solummodo egere te observationibus specialioribus ad reperiendum eodem modo rationes omnium quae hominibus in hac vita utilia esse possunt, & ita nobis suppeditandam perfectissimam notitiam naturae omnium mineralium, virtutum omnium plantarum, proprietatum animalium, & in genere omnium quae inservire possunt Medicinae & aliis artibus; Et denique quod cum hae observationes non possint omnes fieri brevissimo tempore absque maximis [p8] sumptibus debere omnes populos terrae eo collimare, & alacriter conferre tanquam in rem summi in orbe momenti, & quae ad omnes ex asse spectat; id, inquam, cum certissimum sit, & possit satis probari ex scriptis quae jam typis evulgasti, deberes id tam clare dicere, & promulgare tanta cum cura, & tam expresse edicere in omnibus titulis tuorum librorum, ut deinceps nemo posset dari qui id nesciret: sic ad minimum primo intuitu impelleres multos ad examinandum quid de illo sit, & quo in id diligentius incumberent, & attentius legerent tua scripta, eo evidentius cognoscerent te de rebus falsis gloriatum non fuisse.

Praesertim tria sunt quae optarem recte omnibus inculcares. Primum, infinita reperienda restare in Physica, quae admodum utilia vitae esse possunt. Secundum, non sine causa inventionem illarum rerum a te expectandam esse. Tertium, te eo plura reperire posse quo majorem commoditatem multorum experimentorum habiturus es. Refert homines praemoneri de primo; quia maxima pars eorum non putat aliquid posse in scientiis reperiri utilius eo quod ab antiquis repertum fuit; imo quia plures non concipiunt quid sit Physica, vel cui rei inservire possit. Facile autem est probare nimiam reverentiam qua ducimur erga antiquitatem, ejusmodi errorem esse qui multum obsit scientiarum incremento. Nam videmus populos rudes Americae, & plurimos quoque alios qui habitant in regionibus minus remotis, multo pauciores commoditates ad vitam habere quam nos: sunt tamen originis aeque antiquae, & aeque possunt profiteri se acquiescere in sapientia suorum Patrum, nec credere quenquam posse aliquid melius docere eo quod jam notum & factum fuit ab aevo inter se. Estque haec opinio adeo damnosa, ut donec exuatur, certum sit nullam novam cognitionem posse acquiri. Quin experientia constat populos qui ea maxime imbuti sunt, eo ipso rudiores & ignorantiores permansisse. Et quia adhuc satis frequens est inter nos, sufficit probando nondum nos omnia scire quae scire possumus. Quod etiam clare admodum probari potest ex plurimis inventionibus [p9] utilissimis, ut sunt usus pixidis nauticae, ars imprimendi, tubi optici, & similia, quae nonnisi ultimis saeculis reperta fuere, quamvis videantur jam satis facilia iis qui ea norunt. Verum nihil est in quo magis eluceat necessitas acquirendi novas notiones, quam in eo quod Medicinam spectat. Etsi enim non dubitetur Deum instruxisse hanc terram omnibus rebus quae necessariae sunt hominibus ad se in illa conservandos sanos & vegetos usque ad extremam senectam, nihilque sit optabilius in mundo cognitione harum rerum, adeo ut olim fuerit praecipuum studium Regum & sapientum, Experientia tamen demonstrat nos ab illa tota adhuc ita remotos esse, ut saepe lecto affligamur parvis morbis quos sapientiores Medici cognoscere non possunt, quosque nihil aliud quam exasperant suis remediis, cum eos depellere conantur. In quo defectus artis ipsorum & necessitas ejus perficiendae tam evidenter apparet, ut iis qui non concipiunt quid sit Physica sufficiat dicere, eam esse scientiam quae docere debet rationem cognoscendi adeo exacte naturam hominis, & omnium quae ipsi cedere possunt in alimentum aut remedium, ut per eam facile sit illi omnia morborum genera declinare. Nam ut taceam ejus alios usus, hic solus satis magni momenti est, ad obligandos stupidiores ut faveant consiliis viri qui jam probavit per ea quae reperit, non frustra ab eo expectanda esse quae adhuc invenienda restant in hac scientia.

Verum praecipue sciri refert te illa de te ipso probasse, & ad id necesse est ut vim aliquam tibi facias, & expellas nimiam illam modestiam quae te impedivit huc usque de te & de aliis dicere id quod teneris. Nolo idcirco te committere cum Doctis hujus saeculi; ad plerosque eorum quibus illud nomen tribuitur, cujusmodi sunt omnes illi qui colunt quas vulgo vocamus litteras humaniores, & omnes Iurisconsulti, non spectat id quod te dicere velim; ut nec ad Theologos aut Medicos, nisi quatenus sunt Philosophi. Nam Theologia nullo modo pendet a Physica, nec etiam Medicina eo modo quo hodie exercetur a Doctioribus & Prudentioribus in illa arte. Illis sufficit sequi regulas aut axiomata quae longa experientia [p10] docuit; nec adeo parvi faciunt vitam hominum ut fundent judicia sua, a quibus saepe illa pendet, super ratiocinationes incertas Philosophiae scholasticae. Soli ergo restant Philosophi; inter quos omnes qui sapiunt jam tui sunt, & laetabuntur cum videbunt te ita producere Veritatem, ut eam opprimere nequeat malignitas Paedagogorum: adeoque soli demum Paedagogi poterunt offendi ex eo quod dicturus es. Sed cum contemnantur & ludibrio habeantur ab honestioribus, non multum debes curare ut ipsis placeas. Adde quod jam fama tua eos tibi reddidit adeo infestos, ut magis esse non possint. Et pro eo quod modestia tua efficit ut jam quidam ex iis non vereantur te impetere, non dubito quin si te tantum commendares ac potes & teneris, adeo depressos eos sub te videres, ut nullus foret quem id aggredi non puderet. Nihil igitur video quod te morari debeat, quominus in lucem edas quicquid judicaveris posse tuis consiliis inservire; & nihil eo utilius mihi videtur quam id quod jam scripsisti in epistola ad R. P. Dinetum, quam curasti imprimi ante septennium dum Provincialis Iesuitarum in Gallia esset. Non ibi, ajebas loquendo de Speciminibus quae in lucem edideras quinque aut sex annis ante, unam aut alteram, sed plus sexcentis quaestionibus explicui, quae sic a nullo ante me fuerant explicatae; ac quamvis multi hactenus mea scripta transversis oculis inspexerint, modisque omnibus refutare conati sint, nemo tamen, quod sciam, quicquam non verum potuit in iis reperire. Fiat enumeratio quaestionum omnium quae in tot saeculis, quibus aliae Philosophiae viguerunt, ipsarum ope solutae sunt, & forte nec tam multae nec tam illustres invenientur. Quinimo profiteor ne unius quidem quaestionis solutionem, ope principiorum Peripateticae Philosophiae peculiarium, datam unquam fuisse, quam non possim demonstrare esse illegitimam & falsam. Fiat periculum; proponantur, non quidem omnes, (neque enim operae pretium puto multum temporis ea in re impendere), sed paucae aliquae selectiores, [p11] stabo promissis &c. Sic invita omni tua modestia vis veritatis te coëgit ibi scribere te jam explicuisse in primis tuis Speciminibus, quae tamen vix aliud quam Dioptricam & Meteora continent, plus quam sexcentas quaestiones Philosophicas, quas nemo ante te tam solide explicare potuerat. Et quamvis plurimi inspexissent tua scripta oculis malevolis, & quaesivissent omnia media ea refutandi, ignorabas tamen ullum adhuc quicquam potuisse in illis deprehendere quod non esset verum. Quibus addis, quod si quis voluerit sigillatim enumerare quaestiones, quae potuerunt resolvi per omnes alios Philosophandi modos qui viguerunt ex quo Mundus est, forte nec tam multas nec tam notatu dignas apparituras. Quinimo affirmas nunquam repertam fuisse ope principiorum peculiarium Philosophiae quae Aristoteli tribuitur, & quae sola hodie in scholis obtinet legitimam alicujus quaestionis solutionem. Et expresse provocas omnes qui eam docent, ut designent aliquam quam ita accurate resolverint, ut nullum errorem in eorum solutione ostendere possis. Haec autem cum scripta fuissent ad Provincialem Iesuitarum, & in lucem edita ante septem annos & amplius, proculdubio quidam ex capacioribus in vasto hoc corpore conati essent illa refutare, nisi omnino vera essent, aut si saltem potuissent cum aliqua rationis verisimilitudine impugnari. Nam etsi non magnum excites strepitum, quisque novit famam tuam jam adeo celebrem esse, & adeo ipsorum referre vindicari quod docent, ut dicere nequeant se id neglexisse. Sed omnes Eruditi sat norunt nihil in Physica Scholastica esse quod non sit dubium, nec nesciunt in illis materiis dubium non valde a falso distare; quia scientia certa esse debet & demonstrativa; adeo ut mirari non debeant quod affirmaveris Physicam ipsorum nullius quaestionis veram solutionem continere; Nihil enim aliud id significat, nisi quod non contineat demonstrationem alicujus veritatis quam ignorant alii. Et si quis eorum examinaverit tua scripta ut ea refutet, e contrario reperit ea nihil aliud continere quam demonstrationes materiarum quae antea ignorabantur [p12] ab omnibus. Idcirco prudentes cum sint & sapientes, non miror ipsos tacere; verum magis miror te nondum triumphasse de eorum silentio, cum nihil magis exoptare queas, quo melius constet quid ab aliorum Physicis tua distet. Et sane refert earum differentiam notari, ut sinistrum de Philosophia judicium, quod plerumque faciunt qui rebus praesunt felicissime, non impediat quominus tuae pretium cognoscant. Nec enim ut plurimum judicant de eo quod eventurum est, nisi ex iis quae jam evenisse viderunt: quia nunquam viderunt: & quia nunquam viderunt alium fructum ex Philosophia scholastica ad publicum redisse, quam quod reddiderit plurimos homines Paedagogos, imaginari non possunt meliorem ex tua expectandum, nisi ipsis ostendatur quod cum haec omnino verissima & altera falsissima sit, earum fructus necessario differre debeant. Et revera maximum argumentum est quo probetur nullam veritatem inesse Physicae scholasticae, si observetur quod instituta sit ad docendas omnes inventiones vitae utiles, nulla tamen earum (etsi multae repertae fuerint successu temporis) prodierit ope illius Physicae, sed solummodo fortuna & usu; aut si eo ulla scientia quicquam contulit, sola Mathesis fuit, ceu unica ex omnibus scientiis humanis, in qua hactenus potuerunt reperiri quaedam veritates quae in dubium revocari nequeunt. Scio equidem Philosophos eam velle partem facere suae Physicae; sed quia fere omnes eam ignorant, & falsum est eam illius partem constituere, cum e contrario vera Physica sit pars Matheseos, id pro iis nihil facere potest. Sed certitudo quae jam agnita fuit in Mathesi, multum pro te facit. In ea enim scientia tam certum est te excellere, & in eo adeo superasti invidiam, ut qui aegre ferunt laudes quae in te congeruntur ob alias scientias, soleant dicere te caeteros omnes in hac superare; quo tibi concedentes laudem quae in dubium vocari non potest, eo minus calumniae suspecti sint, cum conantur tibi alias quasdam auferre. Et in eo quod de Geometria in lucem edidisti observatum est, te ita determinare omnia ad quae mens humana penetrare potest, & quae sint solutiones quae singulis difficultatibus [p13] adaptari queunt, ut videaris totam messem collegisse, cujus alii qui ante te scripserunt spicas tantum legerant immaturas, & qui post te venturi sunt nihil aliud quam spicilegium poterunt exercere, eas colligendo quas data opera ipsis reliqueris. Adde quod ostendisti ex solutione prompta & facili omnium quaestionum, quas proposuerant qui te tentare voluerunt, Methodum qua uteris in hunc finem adeo infallibilem esse, ut ejus subsidio nunquam non reperias, quoad ea quae expendis, quicquid ab humana mente reperiri potest. Adeoque ad certo persuadendum, te posse Physicam ad umbilicum perficere, sufficit probes eam nihil aliud esse quam partem Matheseos. Id vero jam luculenter probasti in tuis Principiis, cum explicando omnes qualitates sensibiles, solum consideratis magnitudinibus, figuris & motibus, ostendisti hunc mundum visibilem, qui totum objectum Physicae est, nonnisi partem minimam eorum corporum infinitorum continere, de quibus concipi potest omnes illorum proprietates aut qualitates in iis solis rebus consistere; cum objectum Matheseos ea omnia complectatur. Idem quoque probari potest experientia omnium saeculorum. Quamvis enim ab aevo multi fuerint sapientes, qui operam navarunt in disquisitione Physica, non potest dici ullum unquam in ea aliquid reperisse (id est pervenisse ad aliquam veram notitiam quoad naturam rerum corporearum) per aliquod principium quod ad Mathesim non pertineat. Cum e contrario principiorum illius ope jam reperta sint infinita utilissima, nimirum fere quicquid notum est in Astronomia, in Chirurgia, & in omnibus artibus Mechanicis; quibus si aliquid amplius inest quod non pertineat ad hanc scientiam, ex nulla alia deductum est, sed solummodo ex certis observationibus quarum verae causae ignorantur. Quod expendere attente nemo potest, quin fateatur per Mathesim solam posse ad cognitionem verae Physicae perveniri. Et quoniam non dubitatur te in illa excellere, nihil est quod a te circa hanc expectandum non sit. Attamen adhuc scrupulus restat ex eo, quod omnes qui aliquam per Mathematicas disciplinas famam sibi acquisiverunt, [p14] non ideo capaces videntur aliquid in Physica reperiendi; cum etiam quidam ex illis minus percipiant ea quae de illa scripsisti, quam qui nullam antehac didicere scientiam. Verum ad id responderi potest, etsi qui animum aptiorem habent concipiendis veritatibus Mathematicis, facilius procul dubio tuam Physicam intelligant, quoniam omnes ratiocinationes illius ex Mathesi depromptae sunt, non tamen semper evenire eosdem celebrari ceu doctiores in Mathesi; quia ad acquirendam eam famam opus est libros eorum perlustrare qui jam de illa scientia scripsere, quod maxima pars non facit, & saepe, qui eos evolvunt, cum conantur obtinere labore & studio quod vi ingenii sui consequi nequeunt, fatigant nimis suam imaginationem imo eam laedunt, & simul acquirunt multa praejudicia: qua ratione illis difficilius est concipere veritates quas scribis, quam haberi pro magnis Mathematicis, quod tam pauci huic scientiae se addicant, ut saepe sint soli in magna aliqua regione; & quamvis quandoque etiam alii praeter ipsos sint, magnum nihilominus strepitum excitant, quoniam parum illud quod sciunt magni illis constitit. Caeterum non est difficile concipere veritates quas alius reperit: ad id sufficit mentem habere liberam omnibus falsis praejudiciis, eoque velle suam attentionem satis applicare. Nec etiam valde difficile est quasdam reperire ab aliis separatas, ut fecerunt olim Thales, Pythagoras, Archimedes, & nostro saeculo Gilbertus, Keplerus,Galilaeus, Harvejus, & quidam alii. Denique absque magno labore concipi potest corpus Philosophiae minus monstruosum, & nixum conjecturis vero similioribus, illo quod ex scriptis Aristotelis educitur : quod etiam factum fuit a quibusdam hoc saeculo. Verum tale corpus Philosophicum formare, quod nonnisi veritates contineat, probatas per demonstrationes aeque claras & certas ac sunt veritates Mathematicae, res est adeo difficilis & rara, ut a quinquaginta saeculis quibus mundus jam stetit, tu solus extiteris* qui ostendisti scriptis tuis te id conficere posse. At sicut cum Architectus posuit omnia fundamenta, & eduxit praecipuos muros alicujus praegrandis aedificii, non dubitatur quin ad [p15] finem optatum opus suum deducere possit, eo quod difficillimum jam fecerit: ita qui cum attentione legerint librum tuum de Principiis, considerantes quomodo ibi posueris fundamenta totius Philosophiae naturalis, & quanta sint consequentiae veritatum quas ex illis deduxisti, dubitare non possunt quin Methodus illa qua uteris sufficiat, ut absolvas reperire quicquid in Physica reperiri potest; quia ea quae jam explicuisti, nimirum naturam Magnetis, Ignis, Aëris, Aquae, Terrae, & omnium quae in coelo apparent, non videntur faciliora iis quae adhuc desiderari possunt.

Attamen addi debet, Architecto quantumvis in sua arte perito impossibile esse absolvere aedificium coeptum, si destituatur materia quae adhiberi debet; Pariliter licet perfecta sit tua Methodus, efficere non potest ut ultra procedas in explicatione causarum naturalium, nisi habueris experimenta requisita ad determinandos earum effectus. Quod ultimum est ex tribus capitibus quae praecipue explicanda credo; quoniam maxima pars hominum non concipit quam sint haec experimenta necessaria, aut quanti sumptus ad illa requirantur. Qui intra suum Musaeum consistentes, soloque suos libros consulentes, de natura disserere aggrediuntur, possunt equidem dicere quo modo creassent mundum, si Deus ipsis id in mandatis dedisset, id est possunt describere Chimaeras quae aeque conveniant cum imbecillitate mentis suae, ac admirabilis pulchritudo universi cum potentia infinita sui Authoris; sed absque ingenio revera divino non possunt ex seipsis talem formare ideam rerum, quae similis sit illi quam Deus habuit ad eas creandas. Et licet tua Methodus promittat quicquid ab ingenio humano expectari potest, quoad inquisitionem veritatis in scientiis, non tamen artem divinandi pollicetur, sed solummodo deducendi ex quibusdam rebus datis omnes veritates quae ex illis deduci possunt: & hae res in Physica datae nihil aliud possunt esse quam experimenta. Imo eo quod haec experimenta sunt duum generum, quaedam facilia, [p16] & quae non aliunde pendent quam ex reflexione ad ea quae sponte sese sensibus offerunt, alia rariora & difficiliora, ad quae absque aliquo studio & impensis non pervenitur: notari potest te jam inseruisse tuis scriptis quicquid potest deduci ex illis experimentis facilibus: imo & ex rarioribus, quae ex libris haurire potuisti. Nam praeterquam quod in illis explicasti naturam omnium qualitatum quae movent sensus, & omnium corporum quae communiora sunt in hac terra, ut ignis, aëris, aquae, & quorundam aliorum; reddidisti quoque rationem omnium quae observata huc usque fuerunt in coelis, omnium proprietatum magnetis, & plurimarum observationum Chymiae. Ita ut nullo modo plura a te expectanda sint quoad Physicam, donec plura habueris experimenta quorum causas disquirere possis. Nec miror quod illa non tentes propriis sumptibus. Scio enim inquisitionem rerum minimarum plurimi constare. Missis enim Alchymistis, & aliis secretorum ruspatoribus, qui solent omnia sua hoc modo dilapidare; audivi solum magnetem plus quam quinquaginta mille coronatis constitisse Gilberto, quamvis fuerit vir solidissimi ingenii, ut ostendit in eo quod primus fuerit qui reperit praecipuas proprietates hujus lapidis. Vidi quoque Instaurationem magnam & Novum Atlantem Cancellarii Baconis, qui mihi videtur omnium qui ante te scripserunt fuisse primus, qui habuit optimas cogitationes, quoad Methodum adhibendam ad colophonem perfectionis Physicae imponendum. Verum reditus annui duorum aut trium Regum toto orbe potentissimorum non sufficerent exequendis omnibus quae ad id desiderat. Et quamvis non putem te tot experimentis egere, quot sibi imaginatur, quod possis multa supplere tum propria solertia, tum cognitione veritatum quas jam reperisti; attamen ubi considero numerum corporum peculiarium quae examinanda tibi restant esse fere infinitum; nullum ex iis esse quod non habeat sat multas proprietates, unde queant fieri plurimae explorationes, quibus impendi queat totum tempus & opus [p17] plurium hominum; juxta regulas tuae Methodi opus esse expendi simul omnia quae inter sese quandam affinitatem colunt, ad eorum differentias facilius explorandas, & faciendas enumerationes certas in quibus acquiescas; Posse te hoc pacto utiliter uti simul tot diversis experimentis, quot labore & industria multorum ingeniosorum hominum suppeditari possent; Et denique illos homines ingeniosos habere te non posse nisi magna pecuniae vi, eo quod si quidam gratuitas operas hic addicere vellent, eo minus insisterent tuis praeceptis, & nil nisi tempus inutiliter terendi tibi occasionem praeberent; Ubi, inquam, illa omnia considero, facile concipio te absolvere digne non posse quod coepisti in tuis Principiis, id est explicare speciatim omnia mineralia, plantas, animalia, & hominem, eodem modo quo jam explicuisti omnia elementa terrae, & quicquid in coelis observatur, nisi Republica sumptus ad id requisitos suppeditante; & quo liberalius illi tibi suppeditabuntur, tanto melius poteris exequi tua destinata.

Quoniam autem haec eadem possunt etiam facile ab unoquoque concipi, & tam vera sunt ut in dubium revocari non possunt, non dubito quin si ea ita repraesentares, ut pervenirent ad notitiam eorum quibus Deus cum imperio in populos terrae dedit quoque munus omni conatu promovendi bonum publicum, nullus ex illis foret qui non vellet multum conferre in consilia tam manifeste utilia toti mundo. Et quamvis Gallia nostra, quae tua est Patria, sit Status adeo potens, ut videatur sola posse tibi suppeditare quae eo requiruntur, attamen quia ad alias Gentes non minus haec spectant, confido plurimas ex illis sat generosas fore ut Patriae nostrae in hoc officio non cedant, & nullam repertum iri tam barbaram quae illius rei particeps esse nolit. Verum si id omne quod hic scripsi non potest efficere ut animi tui sententiam mutes, te saltem enixe rogo ut digneris tractatum tuum de Passionibus ad me mittere, & permittere ut illi praefigam Praefationem cum qua imprimatur. Eam conabor ita construere, [p18] ut nihil contineat quod possis improbare, & adeo conveniat opinioni omnium qui ingenio pollent, & virtute praediti sunt, ut nullus sit futurus qui ubi eam legerit; non veniat in partem zeli quo ferveo pro incremento scientiarum, & ut sim &c.

Datum Lutetiae Parisiorum, 6 Novembris, 1648.

Responsio ad praecedentem epistolam

Domine,

Inter injurias & exprobrationes quas reperio in prolixa epistola quam dignatus es ad me scribere, tam multa observo in ea pro me facientia, ut si eam typis mandares ut scribis te velle facere, vererer ne quidam sibi imaginarentur inter nos majorem esse consensum quam revera est, & me rogasse ut illi insereres multa quae decorum non sinebat a me ipso in publicum edi. Quare hic ad omnia sigillatim non respondebo. Tibi solummodo duas suggeram rationes, quae ut judico te impedient quominus eam publices. Prima est, me non putare consilium illud quod videris habuisse eam scribendo, posse succedere. Secunda, me nullatenus ejus esse indolis quam tibi fingis, nullaque me tactum iri indignatione & fastidio quod mihi auferat desiderium faciendi quicquid in me erit ut inserviam publico, cui me multum debere profiteor, eo quod scripta quae jam in lucem emisi fuerint a multis favorabiliter [p19] excepta. Nec antehac tibi aliam ob causam denegavi quod de Passionibus scripseram, nisi ut non tenerer ea ostendere quibusdam aliis qui nullum ex illis emolumentum percepturi fuissent. Quoniam enim ea non alio fine composueram quam ut legerentur a magna Principe, cujus ingenium adeo supra vulgus est, ut absque ullo labore concipiat quod videtur difficillimum nostris Doctoribus, id solum in illis susceperam explicandum quod novum esse arbitrabar. Et quo dictis fidem adhibeas, tibi polliceor me revisurum denuo hoc idem scriptum Pathologicum, eique additurum quod judicavero necessarium ut intelligibilius reddatur, idque postea ad te missurum, ut cum eo facias quod libuerit: sum enim &c.

Datum Egmondae, 4. Dicembris, 1648.[p20]

Epistola secunda ad D. Descartes.

Domine,

Tam diu expectare me fecisti tuum Tractatum de Passionibus, ut incipiam de eo desperare, mihique imaginari te eum alio fine non promisisse nisi ut impedires quominus typis mandarem illam epistolam quam ad te antehac dederam. Etenim justam habeo causam suspicandi te moleste laturum, si dematur tibi excusatio quam praetexis ne Physicam tuam perficias. Eam tamen auferre illa epistola intendebam, quoniam rationes quas protuli tales sunt, ut non putem a quoquam legi posse, cui aliquatenus Virtus & Honor sunt in pretio, quin mecum incitetur ad optandum, ut obtineas a publico quod requiritur ad experimenta quae tibi necessaria ais; & sperabam ut facile incideret in manus quorundam, qui possent hoc votum ratum efficere, tum quod cum iis versentur qui de bonis publicis statuunt, tum etiam quod ipsimet quoque de illis statuant. Sic mihi pollicebar te vel invitum habiturum quod ageres. Novi enim te ita generosum esse, ut redditurus sis etiam cum foenore quicquid eo modo tibi datum foret, & id te ab illa negligentia prorsus abducturum, cujus non possum nunc te reum non agere, etsi sim &c.

23. Iuli, 1649. [p21]

Responsio ad secundam epistolam.

Domine,

Plane extra culpam sum illius artificii quo me usum fuisse pertendis, ad impediendum ne prolixa illa epistola quam ad me superiori anno dedisti promulgaretur. Non opus mihi fuit eo uti. Etsi enim nullatenus crediderim eam posse sortiri effectum quem tibi fingis, non adeo otio me mancipavi, ut metus laboris quem subire tenerer in examine plurimorum experimentorum, si a publico commoditatem ea faciendi accepissem, possit praevalere desiderio quo flagro memet ipsum instituendi, & in lucem aliquid emittendi quod sit utile reliquis hominibus. Nec tam bene me excusare possum ab illa negligentia quam mihi imponis. Fateor enim me plus temporis impendisse in revidendo tractatulo quem ad Te mitto, quam antehac in eo componendo; licet nonnisi perpauca ei addiderim, & nihil in stylo mutaverim, qui tam brevis & simplex est, ut facile inde appareat mihi propositum non fuisse explicare Passiones Oratorio more, imo ne quidem instar Philosophi moralis, sed solummodo ut decuit Physicum. Ita praesagit mihi animus hunc tractatum non magis prospera usurum fortuna quam alia mea scripta: & quamvis forte ejus titulus plures invitet ad sui lectionem, Illis tamen solis qui dignabuntur eum cum cura examinare poterit satisfacere. Qualiscunque est eum in manus tuas do, &c.

Datum Egmondae, 14 August. 1649. [p22]

Passiones | sive | affectus animae | prima pars
De passionibus in genere.
Et ea occasione de tota hominis Natura

Articulus 1
Id quod Passio est respectu subjecti unius, semper esse Actionem respectu alterius.

Nulla in re magis apparet quam mancae & deficientes sint quas a Veteribus habemus, Scientiae, quam in illis quae de Passionibus scripsere. Nam etsi talis haec sit materia ut ejus cognitio admodum curiose semper fuerit investigata, & primo obtuitu nimium operosa non videatur, eo quod unoquoque eas in seipso sentiente, non opus sit ullam aliunde peti observationem ad naturam earum explorandam. Attamen ea quae de his docuere Veteres tam parvi momenti sunt, & maxima ex parte tam parum probabilia, ut sperare non debeam me ad veritatem rei perventurum, nisi plane ab iis quas institerunt viis recessero. Idcirco eo hic modo me oportebit scribere, ac si tractarem de materia quam nemo ante me attigisset. Et ut dicendi initium faciam, animadverto id omne quod fit aut recenter accidit, generaliter a Philosophis appellari Passionem respectu subjecti cui accidit, & Actionem respectu illius qui in causa est ut contingat. Ita ut quamvis Agens & Patiens sint saepenumero valde diversa, Actio & Passio tamen maneant una eademque res, quae haec duo habeat nomina ratione duorum diversorum subjectorum ad quae referri potest.[p2]

Articulus 2
Ad cognoscendas Passiones Animae, ejus functiones a corporis
functionibus distinguendas esse.

Tum etiam considero nos non animadvertere ullum subjectum dari, quod in animam nostram agat magis immediate quam corpus cui juncta est, & per consequens cogitandum illud ipsum quod in ea Passio vocatur, in hoc vulgo Actionem esse; ita ut nulla tutior detur via deveniendi in cognitionem nostrarum Passionum, quam si prius expendatur differentia quae est inter animam & corpus, ut cognoscatur utri unaquaeque functionum quae in nobis sunt sit attribuenda.

Articulus 3
Qualis regula eum in finem sit sequenda.

Qua in re non magna reperietur difficultas, si animadvertatur id omne quod experimur esse in nobis, & quod videmus etiam posse inesse corporibus plane inanimatis, soli nostro corpori tribuendum esse; Et e contrario id omne quod nobis inest & quod nullo modo concipimus posse alicui corpori convenire, nostrae animae tribui debere.

Articulus 4
Calorem & motum membrorum, procedere a corpore,
& cogitationes ab anima.

Ita, quia non concipimus corpus ullo modo cogitare, merito credimus omnes species cogitationum quae nobis insunt pertinere ad animam; Et quia non dubitamus dari corpora inanimata quae sese movere possint in tot imo plures modos quam nostra, & quae habeant tantum aut plus caloris (quod experientia ostendit in flamma, quae sola habet multo plus caloris & motus quam ullum ex nostris membris) credere debemus omnem calorem & omnes motus qui nobis insunt, quatenus non pendet a cogitatione, solius esse corporis. [p3]

Articulus 5
Erroneum esse credere animam dare motum & calorem corpori.

Qua ratione declinabimus errorem notatu dignissimum, & in quem plurimi lapsi sunt, ita ut putem eum esse primam causam quae impedivit quo minus huc usque bene explicari potuerint Passiones sive Affectus, & alia quae ad animam pertinent. Is vero in eo consistit quod cum omnia cadavera motus ac proinde caloris conspiciantur expertia, creditum sit absentiam animae causam esse cessationis illius motus & caloris. Et sic immerito persuasere sibi homines nostrum calorem naturalem, & omnes motus nostrorum corporum, pendere ab anima; Cum e contrario cogitandum potius fuisset, animam cum morimur non discedere nisi quia ille calor cessat, & organa quae inserviunt motibus corporis corrumpuntur.

Articulus 6
Quaenam differentia sit inter corpus vivens & cadaver.

Ut igitur vitemus hunc errorem, consideremus mortem nunquam accidere vitio animae, sed solummodo quod quaedam ex principalibus partibus corporis corrumpitur; & judicemus corpus hominis viventis differre tantum a corpore hominis mortui, quantum differt horologium aut aliud automaton (id est alia machina quae sponte movetur) cum recte dispositum est, & in se habet principium corporale motuum quorum gratia elaboratum est, cum omnibus quae ad ejus actionem requisita sunt, ab eodem horologio, vel alia machina, cum rumpitur & principium motus ipsius agere cessat.

Articulus 7
Brevis explicatio partium corporis, & de quibusdam illius
functionibus.

Ut intelligibilius hoc reddam, explicabo hic paucis totum ordinem quo machina nostri corporis composita est. Nemo est qui jam nesciat nobis inesse cor, cerebrum, stomachum, musculos, nervos, [p7] arterias, venas, & similia. Compertum est quoque alimenta quae comeduntur descendere in stomachum & in intestina, unde eorum succus fluens in jecur & in omnes venas, sese miscet sanguini quem continent, & eo pacto quantitatem illius augent. Illi qui vel fando de Medicina quippiam audiverunt sciunt insuper quomodo cor sit compositum, & quam facile omnis sanguis venarum possit ex vena cava fluere in dextram illius partem, & inde transire in pulmonem per vas quod vocatur vena arteriosa, & tum reverti ex pulmone in sinistram ejus partem, per vas quod nominatur arteria venosa, & tandem inde transire in magnam arteriam, cujus rami per totum corpus diffunduntur. Quin etiam nemo eorum quos Auctoritas Veterum nondum plane excoecavit, & qui oculos aperire voluerunt ad examinandam Hervaei opinionem de circulatione sanguinis, dubitat omnes venas & arterias corporis esse instar rivorum, per quos sanguis indesinenter manat, & quidem citissime, cursum suum exorsus a cavitate dextra cordis per venam arteriosam, cujus rami per totum pulmonem sunt diffusi, & juncti ramis arteriae venosae, per quam transit ex pulmone in sinistrum latus cordis, tum inde fluit in magnam arteriam, cujus rami per reliquam partem corporis sparsi, juncti sunt ramis venae cavae, qui iterum deferunt eundem sanguinem in cavitatem dextram cordis: Ita ut hae duae cavitates sint instar catarractarum, per quarum unamquamque fluit omnis sanguis singulis circolationibus quas per corpus absolvit. Dein scitur omnes membrorum motus a musculis pendere: et hos musculos ita sibi mutuo opponi, ut cum quis eorum contrahitur, trahat secum partem eam corporis cui innectitur; qua ratione musculus illi oppositus simul extenditur. Tum si accidat alio tempore hunc ultimum contrahi, efficit ut primus extendatur & ad se trahat partem cui innexi sunt. Tandem notum est omnes hos motus musculorum, ut & omnes sensus, pendere a nervis, qui sunt instar tenuium filamentorum aut instar parvorum tuborum qui ex cerebro oriuntur, & continent, ut & ipsum cerebrum, certum quendam aërem aut ventum subtilissimum, qui spirituum animalium nomine exprimitur. [p5]

Articulus 8
Quodnam sit principium harum omnium functionum.

Verum nescitur vulgo quomodo hi spiritus animales & hi nervi inserviant motibus & sensibus, & quale sit actionis eorum Principium corporale. Idcirco etsi aliquid de hac re attigerim in aliis scriptis, dicam tamen hic succincte, calorem continuum quamdiu vivimus inesse cordibus nostris, qui species est ignis quem sanguis venarum nutrit, & hunc ignem esse principium corporale omnium motuum nostrorum membrorum.

Articulus 9
Quomodo fiat motus cordis.

Primus ejus effectus est dilatare sanguinem quo cavitates cordis repletae sunt. Inde fit ut cum hic sanguis debeat majorem occupare locum, transeat cum impetu ex cavitate dextra in venam arteriosam, & e laeva in magnam arteriam. Tum hac dilatatione cessante, statim novus sanguis ingreditur ex vena cava in cavitatem dextram cordis, & ex arteria venosa in sinistram. Nam sunt pelliculae quaedam in orificiis horum quatuor vasorum sic dispositae, ut efficiant ne sanguis possit cor subire nisi per duo posteriora, vel egredi ex illo nisi per duo priora. Novus sanguis cor ingressus statim ibi rarefit, eodem modo quo praecedens. Et in hoc solo consistit pulsus cordis & arteriarum, ita ut hic pulsus reiteretur toties, quoties novus sanguis cor ingreditur. Hoc quoque solum est quod sanguini motum dat, & efficit ut fluat indesinenter & citissime in omnes arterias & venas. Qua ratione calorem, quem sibi in corde comparat, ad reliquas corporis partes defert, & earum nutritioni inservit.

Articulus 10
Quomodo producantur spiritus animales in cerebro.

Sed id magis hic considerandum est, nempe vividiores & subtiliores omnes partes sanguinis, quas calor in corde rarefecit, ingredi indesinenter & maxima cum copia cavitates cerebri. Ideo autem eo [p6] potius commeant quam alio, quod omnis sanguis qui e corde egreditur per magnam arteriam, dirigat suum cursum recta linea in illum locum; & cum non possit totus ingredi, quia viae valde angustae sunt, partium ejus magis agitatae & subtiliores transeant solae, dum reliquae sese diffundunt per omnes corporis partes. Hae autem partes sanguinis subtilissimae componunt spiritus animales; nec eum in finem alia ulla egent mutatione in cerebro, nisi quod ibi separentur ab aliis sanguinis partibus minus subtilis. Nam quos hic nomino spiritus, nil nisi corpora sunt, & aliam nullam proprietatem habent nisi quod sint corpora tenuissima, & quae moventur celerrime, instar partium flammae ex face exeuntis; ita ut nusquam consistant, & quamdiu ingrediuntur quaedam ex illis in cerebri cavitates, similiter etiam egrediantur alia per poros qui in illius sunt substantia; qui pori ea deducunt in nervos, & inde in musculos; hacque ratione corpus movent tot & tam diversis modis quot moveri potest.

Articulus 11
Quomodo fiant motus Musculorum.

Sola enim causa omnium motuum membrorum est, quod quidam musculi contrahantur, & qui ex adverso respondent iis extendantur, ut jam dictum fuit. Et sola causa quare hic musculus potius contrahatur, quam qui illi opponitur, est quod ad eum confluant paulo plures cerebri spiritus quam ad alium. Non quod spiritus qui immediate veniunt ex cerebro sufficiant soli ad movendos hos musculos, sed quia determinant alios spiritus qui jam in his duobus musculis sunt, ad celerrime egrediendum ex uno eorum, & transeundum in alium. Qua ratione is ex quo egrediuntur fit longior & remissior, & ille quem ingrediuntur celerrime ab ipsis inflatus contrahitur, & secum membrum cui innectitur trahit. Quod facile concipi potest, modo sciatur paucissimos spiritus animales esse qui perpetuo ex cerebro veniant versus unumquemque musculum; sed esse semper plurimos alios inclusos in ipsissimo musculo, qui in eo celerrime moventur: quandoque solummodo in circulum se movendo in loco in quo sunt, nimirum cum nullas vias apertas per quas exeant, reperiunt, & aliquando fluendo in musculum oppositum; quia parvi hiatus sunt in unoquoque horum musculorum, per quos isti spiritus fluere possunt ex uno in alium, & qui sic dispositi [p7] sunt, ut cum spiritus qui veniunt ex cerebro versus unum ex illis habent paulo majorem vim illis qui versus alterum eunt, aperiant omnia orificia per quae spiritus alterius musculi possunt in hunc transire, & simul claudant omnia illa per quae spiritus hujus possunt transire in alium; qua ratione omnes spiritus antea contenti in his duobus musculis, confluunt celerrime in unum eorum, & sic inflant & contrahunt eum, dum alter extenditur & remittitur.

Articulus 12
Quomodo objecta externa agant in sensuum organa.

Hic restat adhuc investigare causas, quae efficiunt ut spiritus non semper fluant eodem modo ex cerebro in musculos, & saepius plures veniant ad hos quam ad illos. Nam praeter actionem animae, quae revera (ut dicam inferius) in nobis est una ex his causis, sunt adhuc duae aliae, quae pendent solum a corpore, quas notare operae pretium est. Prima consistit in varietate motuum, qui excitantur in organis sensuum per ipsorum objecta, quam satis late jam explicui in Dioptrica. Sed ne ii qui legent hoc scriptum indigeant aliis, hic repetam tria esse in nervis consideranda, nimirum eorum medullam sive substantiam interiorem, quae sese extendit instar tenuium filamentorum a cerebro unde originem suam habet, usque ad extremitates aliorum membrorum quibus haec filamenta innectuntur: Deinde pelliculas quae eos circumdant, & quae cum sint continuae cum illis quae cerebrum involvunt, parvos tubos componunt quibus haec tenuia filamenta includuntur: Denique spiritus animales, qui cum ferantur per hos ipsos tubos a cerebro usque ad musculos, efficiunt ut haec filamenta plane libera maneant, & tali modo extensa ut vel minima res quae movet partem eam corporis, cujus extremitati aliquod eorum innectitur, movere faciat simul partem cerebri ex qua venit; ut cum extrema funiculi parte tracta, simul alia ei opposita movetur.[p8]

Articulus 13
Hanc objectorum externorum actionem diversimode spiritus in
musculos deducere posse.

Explicui etiam in Dioptrica quomodo omnia visus objecta nobis per id solum communicentur quod localiter moveant, interventu corporum diaphanorum quae inter nos & illa sunt, tenuia filamenta nervorum opticorum quae in fundo oculorum nostrorum sunt, & consequenter partes cerebri unde hi nervi veniunt, quod ea, inquam, tot & tam diversis modis moveant quot ostendunt nobis varietates in rebus: Nec immediate motus qui fiunt in oculo, sed qui in cerebro peraguntur, animae haec objecta repraesentare. Cujus ad exemplum facile concipi potest sonos, odores, sapores, calorem, dolorem, famem, sitim, & in genere omnia objecta, tam aliorum nostrorum sensuum externorum, quam nostrorum appetituum internorum, excitare quoque aliquem motum in nostris nervis, qui transit per ipsos usque in cerebrum. Et praeterquam quod hi diversi motus cerebri in anima nostra excitant diversos sensus, possunt etiam absque illa efficere ut spiritus suum cursum dirigant versus quosdam musculos potius quam ad alios, & sic moveant membra nostra. Quod hic solum uno exemplo probabo: Si quis cito extenderit manum in oculos nostros tanquam nos verberaturus, quamvis sciamus eum nobis amicum, & non nisi ioco id facere, abstenturumque ab omni malo nobis inferendo, vix tamen possumus nos cohibere ab illis claudendis. Quod ostendit eos non claudi animae nostrae opera, cum id fiat contra voluntatem nostram, quae sola aut saltem praecipua illius est actio: Sed quod machina nostri corporis sic composita sit, ut motus illius manus ad oculos nostros, excitet alium motum in nostro cerebro, qui deducit spiritus animales in eos musculos qui palpebras deprimunt.

Articulus 14
Varietatem quae est inter spiritus, etiam posse variare
eorum cursus.

Altera causa quae inservit deducendis diversimode spiritibus animalibus in musculos, est inaequalis agitatio eorum spirituum, [p9] & varietas partium quibus constant. Nam cum quaedam ex illis partibus crassiores & concitatiores sunt aliis, transeunt alterius linea recta in cavitates & poros cerebri, & sic deducuntur in alios musculos, in quos non deducerentur si minorem vim haberent.

Articulus 15
Quae sint causae varietatis illius.

Et haec inaequalitas procedere potest ex diversis materiis ex quibus compositi sunt; ut in iis qui multum vini biberunt videmus vapores illius vini ingredientes citissime sanguinem, ascendere ex corde ad cerebrum, ubi in spiritus convertuntur; qui fortiores cum sint & copiosiores iis qui ordinario ibidem sunt, corpus plurimis miris modis possunt movere. Haec inaequalitas spirituum potest etiam procedere ex diversis dispositionibus cordis, jecoris, stomachi, lienis, & aliarum omnium partium quae ad eorum productionem aliquid conferunt. Nam praecipue hic observandi sunt parvi quidam nervi inferti cordis basi, qui inserviunt explicandis & contrahendis orificiis concavitatum ejus; qua ratione sanguis illic sese plus aut minus dilatans, spiritus diversimode dispositos producit. Notandum quoque quod etsi sanguis qui ingreditur cor eo veniat ex reliquis omnibus corporis partibus, saepe tamen accidit ut copiosius impellatur a quibusdam partibus quam ab aliis, quia nervi & musculi qui respondent his partibus, eum magis premunt vel agitant: Et quod secundum partium varietatem a quibus magis manat, sese in corde diversimode dilatet, & consequenter producat spiritus qui differentes qualitates habent. Sic exempli gratia, Is qui a parte inferiore jecoris venit, ubi fel est, sese dilatat alio modo in corde, quam qui ex liene venit, & hic alio modo quam qui venit ex venis brachiorum aut crurium, & denique hic aliter quam alimentorum succus, cum recenter egressus ex stomacho & intestinis, transit celerrime per jecur usque ad cor. [p10]

Articulus 16
Quomodo omnia membra possint moveri per objecta sensuum,
& per spiritus, absque opera animae.

Denique notandum est machinam nostri corporis ita constructam esse, ut omnes mutationes quae accidunt motibus spirituum, efficere possint ut aperiant quosdam poros cerebri magis quam alios; & reciproce ut cum aliquis ex his poris paulo magis vel minus solito est apertus per actionem nervorum qui sensibus inserviunt, hoc mutet aliquid in motu spirituum, & efficiat ut deducantur in musculos qui inserviunt movendo corpori, eodem modo quo ordinario movetur occasione talis actionis. Ita ut omnes motus qui nobis eveniunt, voluntate nostra nihil ad eos conferente (ut saepe evenit nos respirare, ambulare, edere, & denique omnes actiones facere quae nobis cum bestiis communes sunt) non aliunde pendeant quam a conformatione nostrorum membrorum, & cursu quem spiritus excitati per calorem cordis naturaliter sequuntur in cerebro, in nervis, & in musculis: Eodem modo quo motus automati producitur sola virtute manuclae & figura suarum rotularum.

Articulus 17
Quaenam sint functiones animae.

Postquam ita consideravimus omnes functiones quae pertinent ad solum corpus, facile est cognoscere nihil in nobis restare quod debeamus tribuere nostrae animae, exceptis nostris cogitationibus, quae praecipue duum generum sunt; quaedam enim sunt Actiones animae, aliae ejus Passiones sive Affectus. Quas ejus Actiones voco, sunt omnes nostrae voluntates, quia experimur eas directe venire ab anima nostra, & videntur ab illa sola pendere. Sicut e contrario possunt in genere vocari ejus Passiones, omnes species perceptionum sive cognitionum quae in nobis reperiuntur; quia saepe accidit ut anima nostra eas tales non faciat, quales sunt, & semper eas recipiat ex rebus per illas repraesentatis. [p11]

Articulus 18
De Voluntate.

Rursus nostrae voluntates sunt duplices. Nam quaedam sunt actiones animae, quae in ipsa anima terminantur; sicuti cum volumus Deum amare, aut in genere applicare nostram cogitationem alicui objecto quod non est materiale: Aliae sunt actiones quae terminantur ad nostrum corpus; ut cum ex eo solo quod habemus ambulandi voluntatem, fit ut nostra crura moveantur & progrediamur.

Articulus 19
De Perceptione.

Perceptiones nostrae sunt etiam duarum specierum, & quaedam animam pro causa habent, aliae corpus. Eae quae animam pro causa habent, sunt perceptiones nostrarum voluntatum, & omnium Imaginationum aut aliarum cogitationum quae ab ea pendent. Nam certum est nos non posse quicquam velle, quin percipiamus simul nos id velle. Et quamvis respectu nostrae animae sit Actio aliquid velle, potest etiam dici in illa esse Passionem percipere quod velit. Attamen quia haec perceptio & haec voluntas revera idem sunt, denominatio semper fit ab eo quod nobilius est; & sic non solet appellari Passio, sed solummodo Actio.

Articulus 20
De Imaginationibus & aliis cogitationibus quae
per animam formantur.

Cum anima nostra sese applicat ad Imaginandum aliquid quod non est, V. G. in concipienda Basilica quadam Magica, aut Chimaera, vel etiam cum sese applicat in consideratione alicujus rei quae solummodo intelligibilis est, non vero imaginabilis, Exempli gratia, in consideranda sua ipsius natura, perceptiones quas habet illarum rerum pendent praecipue a voluntate, quae efficit ut eas percipiat; ideoque solent potius considerari ut actiones, quam ut passiones.[p12]

Articulus 21
De Imaginationibus quae pro causa habent solum corpus.

Inter perceptiones quae corporis opera producuntur maxima pars earum pendet a nervis; sed quaedam etiam sunt quae ab illis non pendent, & quae nominantur Imaginationes, ut illae de quibus modo locutus sum; a quibus tamen differunt in eo, quod voluntas nostra in illis formandis non occupetur; unde non possunt reponi in numero actionum animae: Nec aliunde procedunt quam ex eo quod spiritus diversimode agitati, & reperientes vestigia diversarum impressionum quae praecesserunt in cerebro, cursum eo dirigunt fortuito per quosdam poros potius quam per alios. Tales sunt illusiones nostrorum somniorum, & Phantasiae quae nobis vigilantibus accidunt, cum cogitatio nostra negligenter vagatur, nulli rei sese addicens. Etsi autem quaedam harum Imaginationum sint Passiones sive Affectus animae, sumpto illo vocabulo in magis propria & specialiori significatione, & possint ita omnes nominari, si in significatu generaliori idem nomen sumatur; attamen quia non habent causam tam notabilem & tam determinatam ac perceptiones quas anima recipit opera nervorum; & quia videntur earum tantum esse umbra & pictura, antequam possimus eas commode distinguere, consideranda est quae inter illas alias intercedit differentia.

Articulus 22
De differentia quae est inter alias perceptiones.

Omnes perceptiones quas nondum explicui, veniunt ad animam opera nervorum, & inter eas haec est differentia, quod quasdam referamus ad objecta externa quae sensus nostros feriunt, alias ad nostrum corpus aut quasdam ejus partes, & denique alias ad nostram animam.

Articulus 23
De Perceptionibus quas referimus ad objecta quae sunt extra nos.

Perceptiones quae referuntur ad res extra nos positas, scilicet ad objecta sensuum nostrorum, producuntur (saltem cum nostra [p13] opinio falsa non est) ab his objectis quae excitando quosdam motus in organis sensuum externorum, excitant quoque nonnullos motus opera nervorum in cerebro, qui efficiunt ut anima illa sentiat; sicuti cum videmus lumen tedae, & audimus sonum campanae, hic sonus & hoc lumen sunt duae diversae actiones, quae per id solum quod excitant duos diversos motus in quibusdam ex nostris nervis & eorum ope in cerebro, dant animae duas distinctas sensationes, quas sic referimus ad subjecta quae supponimus esse earum causas, ut putemus nos videre ipsam tedam, & audire campanam; non vero solum sentire motus qui ab ipsis proveniunt.

Articulus 24
De perceptionibus quas ad corpus nostrum referimus.

Perceptiones quas referimus ad corpus nostrum, aut quasdam illius partes, sunt eae quas habemus a fame, a siti, & ab aliis nostris appetitibus naturalibus; quibus jungi possunt dolor, calor, & alii affectus quos sentimus quasi in membris nostris, & non ut in objectis quae sunt extra nos. Sic eodem tempore & opera eorundem nervorum sentire possumus frigiditatem nostrae manus, & calorem flammae ad quam accedit; aut e contrario, calorem manus & frigus aëris cui exponitur; nulla animadversa differentia inter actiones quae efficiunt ut sentiamus calorem aut frigus quod in nostra manu est, & eas quae faciunt ut sentiamus id quod extra nos est; nisi quod una harum actionum succedente alteri, judicamus primam jam esse in nobis, & supervenientem nondum adesse, sed in objecto a quo producitur.

Articulus 25
De perceptionibus quas ad animam nostram referimus.

Perceptiones quae solummodo ad animam referuntur, sunt illae quarum effectus sentiuntur quasi in anima ipsa, & quarum nulla vulgo cognoscitur causa proxima ad quam referri possint. Tales sunt sensus Laetitiae, Irae, & aliorum similium, qui aliquando excitantur in nobis per objecta quae movent nervos nostros, & quandoque etiam per alias causas. Etsi autem omnes nostrae perceptiones, [p14] tam eae quae referuntur ad objecta quae exta nos sunt, quam quae referuntur ad diversos affectus nostri corporis, sint revera Passiones respectu nostrae animae, cum hoc verbum in latiori significatione usurpatur; attamen id solet restringi ad eas demum connotandas quae referuntur ad animam ipsam. Et has demum ultimas hic explicandas suscepi, sub nomine Affectuum vel Passionum animae.

Articulus 26
Imaginationes qui solum pendent a motu fortuito spirituum, posse
non minus veras Passiones esse, quam perceptiones
quae pendent a nervis.

Superest hic notandum, omnes easdem res quas anima percipit opera nervorum, ipsi quoque posse repraesentari per cursum fortuitum spirituum, absque ulla alia differentia, nisi quod impressiones quae veniunt in cerebrum per nervos, soleant magis vivae & expressiores esse illis quas spiritus excitant; quod fecit ut dicerem in articulo 21 has esse instar umbrae & picturae aliarum. Notandum etiam, quandoque evenire hanc picturam ita similem esse rei quam repraesentat, ut possit decipi quis ab ea quoad perceptiones quae referuntur ad objecta quae sunt extra nos, aut quoad eas, quae referuntur ad quasdam partes nostri corporis; verum nulli deceptioni locum esse quoad passiones, quia tam propinquae & intimae animae nostrae sunt, ut ei sit impossibile illas sentire, quin revera sint tales quales eas sentit. Sic saepe cum dormimus, imo quandoque vigilantes, nobis tam vehementer imaginamur quaedam, ut putemus ea coram videre aut sentire in nostro corpore, quamvis ei nullo modo insint. Verum etsi dormiamus ac somniemus, tristes nosmetipsos vel commotos alia aliqua Passione sentire non possumus, quin verissimum sit animam in se habere hanc Passionem.

Articulus 27
Definitio Passionum animae.

Postquam sic consideratum fuit in quo Passiones animae differant ab omnibus aliis ejus cogitationibus, mihi videtur eas in genere posse definiri, Perceptiones, aut sensus, aut commotiones animae, [p15] quae ad eam spectatim referuntur, quaeque producuntur, conservantur & corroborantur per aliquem motum spirituum.

Articulus 28
Explicatio primae partis hujus definitionis.

Possunt nominari Perceptiones, cum hoc vocabulum usurpatur generalius ad significandas omnes cogitationes quae non sunt actiones animae aut volitiones: verum non cum adhibetur demum ad significandas notiones evidentes. Nam experientia docet eos qui magis a Passionibus suis agitantur, non melius illas nosse quam alii suas, easque esse ex numero perceptionum quas arctum foedus quod inter animam & corpus est reddit confusas & obscuras. Possunt quoque vocari sensus sive sensationes, quia in anima recipiuntur eodem modo quo objecta sensuum externorum, nec aliter ab ea cognoscuntur. Sed adhuc melius dici queunt commotiones animae, non solum quia hoc nomen potest tribui omnibus mutationibus quae in ipsa fiunt, id est omnibus diversis cogitationibus quae ipsi obveniunt, sed speciatim quia ex omnibus speciebus cogitationum quas habere potest, nullae aliae eam adeo agitant & quatiunt ac istae Passiones.

Articulus 29
Explicatio alterius partis.

Addo eas speciatim referri ad animam, ad illas distinguendum ab aliis sensationibus, quarum aliae rejiciuntur in objecta externa, ut odores, sonos, colores; aliae in nostrum corpus, ut fames, sitis, dolor. Addo quoque eas effici, nutriri, & corroborari per quendam motum spirituum, ad eas distinguendas a nostris volitionibus, quae nominari possunt commotiones animae quae ad illam referuntur, sed quae ab ipsamet efficiuntur; sicut etiam ad explicandam earum ultimam & magis propinquam causam, quae eas rursus distinguit ab aliis sensationibus. [p16]

Articulus 30
Animam esse unitam omnibus corporis partibus conjunctim.

Sed ut haec perfectius intelligantur, oportet scire animam esse revera junctam toti corpori, nec posse proprie dici eam esse in quadam parte ejus, exclusive ad alias, quia id unum est, & quodammodo invisibile ratione dispositionis suorum organorum, quae omnia ita ad se mutuo referuntur, ut quodam ex illis ablato reddatur totum corpus mancum ac defectivum: & quoniam ipsa ejus naturae est quae nullam relationem habet ad extensionem, vel dimensiones, aut alias proprietates materiae ex qua corpus constat, sed solummodo ad totam compagem organorum ipsius: ut vel inde liquet, quod animae dimidia vel tertia pars nullo modo concipi possit, aut quam extensionem occupet, & quod minor non sit etiamsi refecetur aliqua pars corporis, sed ab eo integra separetur cum compages organorum ejus dissolvitur.

Articulus 31
Dari glandulam in cerebro, in qua anima suas functiones specialius
quam in aliis partibus exerceat.

Sciendum quoque quod licet anima sit juncta toti corpori, in illo tamen est quaedam pars in qua exercet suas functiones specialius quam in caeteris omnibus. Et vulgo creditur hanc partem esse cerebrum, aut forte cor; cerebrum, quia ad ipsum referuntur organa sensuum; & cor, quoniam tanquam in ipso Passiones sentiuntur. Sed rem accurate examinando mihi videor evidenter cognovisse, partem eam corporis in qua anima exercet immediate suas functiones nullatenus esse cor, neque etiam totum cerebrum: sed solummodo maxime intimam partium ejus, quae est certa quaedam glandula admodum parva, sita in medio substantiae ipsius, & ita suspensa supra canalem per quem spiritus cavitatum cerebri anteriorum communicationem habent cum spiritibus posterioris, ut minimi motus qui in illa sunt multum possint ad mutandum cursum horum spirituum, & reciproce minimae mutationes quae accidunt cursui spirituum multum inserviant mutandis motibus hujus glandulae.[p17]

Articulus 32
Quomodo cognoscatur hanc glandulam esse praecipuam
animae sedem.

Ratio quae me movet ut credam animam non posse habere in toto corpore alium aliquem locum praeter hanc glandulam, ubi immediate exerceat suas functiones, haec est; quod considerem alias omnes partes nostri cerebri duplices esse, prout etiam habemus duos oculos, duas manus, duas aures, & denique omnia organa nostrorum sensuum externorum sunt duplicia: Et quia non nisi unam & simplicem cogitationem unius rei eodem tempore habemus, necessario oportet dari aliquem locum, in quo duae Imagines quae a duobus oculis veniunt, aut duae illae aliae impressiones, quae ab unico objecto veniunt per duplicia organa aliorum sensuum, possint convenire in unum antequam ad animam perveniant, ne ipsi repraesentent duo objecta loco unius. Et facile concipere est has imagines aut alias impressiones uniri in hac glandula, opera spirituum qui replent cavitates cerebri; sed nullus locus alius in corpore est in quo ita possint uniri, nisi quatenus in hac glandula unitae fuerint.

Articulus 33
Sedem affectuum non esse in corde.

Quoad sententiam eorum qui putant animam recipere suas Passiones in corde, nulla ratione admitti potest; nam in eo demum fundatur quod Passiones in illo excitent quandam alterationem: Et facile est animadvertere hanc alterationem non sentiri tanquam in corde, nisi opera nervuli, qui ex cerebro ad illud descendit; prout dolor sentitur quasi in pede, opera nervorum pedis, & astra nobis apparent tanquam in coelo, opera luminis sui & nervorum opticorum; ita ut magis necessarium non sit animam nostram exercere immediate suas functiones in corde, eo quod in illo suas passiones sentit, quam eam esse in coelo ut ibi videat astra. [p18]

Articulus 34
Quomodo anima & corpus agant in se invicem.

Concipiamus igitur hic animam habere suam sedem principalem in glandula quae est in medio cerebri, unde radios emittit per reliquum corpus, opera spirituum, nervorum & ipsiusmet sanguinis, qui particeps impressionum spirituum eos deferre potest per arterias ad omnia membra: Et memores ejus quod supra dictum fuit de machina nostri corporis, nimirum quod tenuia filamenta nostrorum nervorum ita distribuuntur per singulas ejus partes, ut occasione diversorum motuum qui ibi excitantur ab objectis sensibilibus, aperiant varie poros cerebri; quod efficit ut spiritus animales qui continentur in cavitatibus illius, ingrediantur varie musculos; qua ratione possunt movere membra omnibus illis variis modis quibus moveri possunt: quin etiam quod aliae omnes causae quae possunt diversimode movere spiritus, sufficiant ad eos deducendos in varios musculos. Addamus hic glandulam illam quae est praecipua sedes animae, ita suspensam esse inter cavitates quae continent hos spiritus, ut possit moveri ab illis tot variis modis quot sunt diversitates sensibiles in objectis: Sed etiam posse varie moveri ab anima, quae talis est naturae, ut in se tot varias impressiones recipiat, id est tot habeat varias perceptiones, quot accidunt varii motus in hac glande: prout etiam reciproce machina corporis ita composita est, ut haec glans ex eo solum quod varie movetur ab anima, aut qualicunque alia causa, impellat spiritus qui illam ambiunt versus poros cerebri, qui eos deducunt per nervos in musculos; qua ratione efficit ut illi membra moveant.

Articulus 35
Exemplum modi quo impressiones objectorum sese uniunt in glande
quae est in medio cerebri.

Sic, exempli gratia, si videamus aliquod animal ad nos venire, lumen reflexum ab ejus corpore pingit duas illius imagines, singualas in singulis nostris oculis; & hae duae imagines efformant duas alias opera nervorum opticorum in superficie interiori cerebri, quae [p19] spectat ejus concavitates; tum inde opera spirituum quibus hae cavitates plenae sunt, hae imagines ita radios suos emittunt versus glandulam quam hi spiritus ambiunt, ut motus qui quodlibet punctum componit unius harum imaginum, tendat versus idem punctum glandis, versus quod tendit motus qui format punctum alterius imaginis, qui repraesentat eandem partem hujus animalis; qua ratione ambae imagines quae sunt in cerebro, unicam duntaxat componunt super glandem, quae agens immediate in animam ostendit ipsi figuram hujus animalis.

Articulus 36
Exemplum modi quo Passiones excitantur in Anima.

Et praeterea si haec figura sit valde inusitata & horrenda, id est si multum similitudinis habeat cum rebus quae ante fuerunt noxiae corpori, excitat in anima Passionem Metus, & consequenter Audaciae vel Terroris & Pavoris, secundum varium temperamentum corporis aut robur animae, & prout quisque antea sese munierit defensione vel fuga contra res noxias, quarum praesens impressio similitudinem refert. Nam id reddit cerebrum ita dispositum in quibusdam hominibus, ut spiritus reflexi ab imagine sic formata super glandem, inde sese conferant partim in nervos illos qui inserviunt vertendo tergo & movendis cruribus ad fugam capessendam, & partim in eos qui dilatant aut contrahunt ita orificia cordis, aut qui agitant ita alias partes ex quibus sanguis ad ipsum mittitur, ut hic sanguis, rarefactus alio modo quam solet, mittat spiritus ad cerebrum qui apti sunt nutriendae & fovendae Passioni Terroris; id est qui idonei sunt ad apertos tenendos, aut ad aperiendum rursus poros cerebri, qui illos deducunt in eosdem nervos. Nam eo ipso quod hi spiritus ingrediuntur hos poros, excitant specialem motum in hac glande, qui a natura ad id institutus est, ut anima hanc Passionem sentiat. Et quia hi pori referuntur praecipue ad nervulos qui inserviunt dilatandis vel contrahendis orificiis cordis, inde fit ut eam anima sentiat praecipue tanquam in corde. [p20]

Articulus 37
Quomodo appareat eas omnes effici a quodam motu spirituum.

Et quia simile quippiam accidit in omnibus aliis Passionibus, nimirum quod principaliter oriantur a spiritibus contentis in cavitatibus cerebri, quatenus cursum suum dirigunt versus nervos, qui inserviunt dilatationi vel contractioni orificiorum cordis, aut impellendo varie ad ipsum sanguini qui in aliis partibus est, aut quocunque alio modo fovendae eidem Passioni; Hinc clare intelligi potest quare superius posuerim in illarum definitione, eas produci per motum aliquem specialem spirituum.

Articulus 38
Exemplum motuum corporis qui comitantur Passiones, & ab
anima non pendent.

Caeterum eodem modo quo cursus quem capiunt hi spirtus versus nervos cordis, sufficit ad dandum motum glandulae, per quem Terror animae inducitur; sic etiam per id solum, quod quidam spiritus eodem tempore tendunt versus nervos, qui inserviunt movendis cruribus ad fugiendum, efficiunt alium motum in eadem glande, cujus ope anima sentit & deprehendit hanc fugam; quae hoc modo excitari potest in corpore, per solam dispositionem organorum ejus, absque ulla ope animae.

Articulus 39
Quomodo eadem causa possit excitare diversas Passiones in
variis hominibus.

Eadem impressio quam praesentia objecti terribilis efficit in glande, & quae inducit Terrorem in quibusdam hominibus, potest excitare in aliis Animum & Audaciam: cujus rei ratio haec est, quod omnia cerebra non sint disposita eodem modo, & quod idem motus glandis qui in quibusdam excitat terrorem, efficiat in aliis ut spïritus subeant poros cerebri, qui eos deducant partim in nervos qui inserviunt manibus movendis ad sese tuendum, & partim in illos [p21] qui agitant & impellunt sanguinem versus cor, eo modo qui requiritur ad producendos spiritus aptos continuandae huic sui defensioni, & retinendae illius voluntati.

Articulus 40
Quis sit praecipuus affectus Passionum.

Etenim observandum praecipuum effectum in hominibus omnium Passionum esse; quod incitent & disponant eorum animas ad volendum ea quibus sua corpora praeparant: Ita ut sensus terroris eam ad voluntatem fugiendi incitet, audacie vero ad voluntatem certandi, & sic de aliis.

Articulus 41
Quae sit potentia animae respectu corporis.

Sed voluntas adeo libera est sua natura, ut nunquam possit cogi; Et ex duabus speciebus cogitationum quas in anima distinxi, quarum aliae sunt ejus actiones, nimirum ejus voluntates, aliae ejus passiones, sumendo illud vocabulum in latiori illa significatione quae complectitur omnia perceptionum genera; Primae sunt absolute in illius potestate, nec possunt nisi indirecte mutari a corpore; ut e contrario ultimae absolute pendent ab actionibus quae eas producunt, nec possunt aliter quam indirecte mutari ab anima, nisi cum ipsamet earum causa est: Et omnis actio animae in hoc consistit, quod eo ipso solo quod vult aliquid, efficit ut glandula cui arctissime juncta est, se moveat modo convenienti ad producendum effectum qui huic voluntati respondeat.

Articulus 42
Quomodo reperiamus in memoria ea quorum reminisci volumus.

Sic cum anima vult recordari alicujus rei, haec voluntas efficit ut glans sese inclinans successive horsum & illorsum, impellat spiritus ad varias partes cerebri, usque dum invenerint eam in qua sunt vestigia quae reliquit objectum cujus volumus recordari. Nam illa vestigia nihil aliud sunt quam quod pori cerebri, per quos spiritus antea ceperunt suum cursum, propter praesentiam hujus objecti acquisiverint [p22] eo pacto facilitatem majorem quam alii, sese rursus aperiendi eodem modo spiritibus qui ad se veniunt: Adeo ut hi spiritus reperientes illos poros, eos facilius subeant quam alios: qua ratione excitant motum specialem in glande, qui repraesentat animae idem objectum, & ipsi indicat idem illud esse cujus recordari volebat.

Articulus 43
Quomodo anima possit imaginari, attendere, & movere corpus.

Sic cum imaginari volumus aliquid quod nunquam vidimus, haec voluntas vim habet movendi glandem, modo convenienti ad impellendos spiritus versus eos poros cerebri quorum apertione hoc potest repraesentari. Sic cum quis suam attentionem sistere vult in consideratione unius objecti per aliquod tempus, haec voluntas per illud tempus retinet glandem inclinatam in eandem partem. Sic denique cum incedere volumus, aut alio modo movere nostrum corpus, haec voluntas efficit ut glans impellat spiritus ad musculos qui huic rei inserviunt.

Articulus 44
Unamquamque voluntatem naturaliter junctam esse cuidam motui
glandis, sed vel industria vel habitu eam aliis posse jungi.

Attamen non semper voluntas excitandi in nobis aliquem motum, aut alium quendam effectum, efficere potest ut eum excitemus; sed mutatio in eo contingit prout natura vel habitus varie unicuique cogitationi unumquemque motum glandis conjunxerint. Sic exempli gratia, si quis velit disponere oculos suos ad intuendum objectum remotissimum, haec voluntas efficit ut pupilla se dilatet; & si velit eos disponere ad intuendum objectum valde propinquum, haec voluntas facit ut se contrahat: sed si solum cogitetur de pupilla dilatanda, nihil proderit ejus rei habere voluntatem; nec enim ideo dilatabitur, quia natura non junxit motum glandis, qui inservit impellendis spiritibus versus nervum opticum modo convenienti dilatandae vel contrahendae pupillae, cum voluntate eam dilatandi vel contrahendi; sed demum cum voluntate intuendi objecta remota vel proxima. Et cum inter loquendum solum cogitamus de sensu illius rei quam dicere volumus, id facit ut moveamus linguam & labra longe celerius & melius quam si cogitaremus [p23] ea movere omnibus modis requisitis ad proferenda eadem verba. Quia habitus quem acquisivimus cum disceremus loqui, effecit ut junxerimus actionem animae, quae opera glandis potest movere linguam & labia, cum significatione verborum quae ex his motibus sequuntur, potius quam cum motibus ipsis.

Articulus 45
Quae sit animae potestas respectu Passionum suarum.

Passiones nostrae nequeunt etiam directe excitari vel auferri per actionem nostrae voluntatis, sed demum indirecte per repraesentationem rerum quae solent jungi passionibus quas habere volumus, & quae contrariae sunt iis quas volumus rejicere. Sic ad excitandam in se audaciam, & metum auferendum, non sufficit ejus rei habere voluntatem; sed incumbendum est considerationi rationum, objectorum, aut exemplorum, que persuadent periculum non esse magnum; plus semper securitatis esse in defensione quam in fuga; gloriam & gaudium oriri ex victoria, ex fuga vero nihil praeter aegritudinem & pudorem, ac similia.

Articulus 46
Quid impediat quominus anima possit omnino de suis
Passionibus statuere.

Et sane datur ratio specialis quae impedit quominus anima possit cito mutare vel sistere suas Passiones, propter quam supra posui in earum definitione, quod non solum producerentur, sed etiam conservarentur & confirmarentur ab aliquo motu speciali spirituum: haec vero ratio est, quod fere semper eas comitetur aliqua commotio quae fit in corde, & per consequens etiam in toto sanguine & spiritibus; ita ut donec cesset haec commotio, praesentes nostrae cogitationi maneant, eodem modo quo objecta sensibilia illi praesentia sunt, dum agunt in organa nostrorum sensuum. Et quemadmodum anima cum valde attenta est cuidam alteri rei, potest se cohibere ab audiendo parvo strepitu, aut parvo dolore sentiendo, sed non potest pari ratione efficere quin audiat tonitru, vel sentiat ignem qui comburit manum; sic facile potest superare minores passiones, sed non vehementiores vel fortiores, nisi postquam commotio sanguinis & spirituum sedata fuerit. Id quod voluntas ad [p24] summum facere potest, dum viget haec commotio, est non consentire illius effectibus, & cohibere plurimos ex motibus ad quos disponit corpus: Exempli gratia; si ira efficiat ut manus erigatur ad percutiendum, voluntas ordinario eam continere potest; si metus incitet crura ad fugam capessendam, voluntas illa sistere potest; & sic de aliis.

Articulus 47
In quo consistant conflictus quos vulgo imaginantur inter partem
inferiorem & superiorem animae.

Nec alio quam in repugnantia, quae est inter motus quos corpus per suos spiritus, & anima per suam voluntatem, simul excitare annituntur in glande, consistunt omnes conflictus quos vulgo imaginantur inter partem inferiorem animae, quae sensitiva nominatur, & superiorem quae rationalis est, aut inter appetitus naturales & voluntatem. Nobis enim non nisi una inest anima, quae in se nullam varietatem partium habet: eadem quae sensitiva est, est etiam rationalis, & omnes ejus appetitus volitiones sunt. Error per quem ei imponuntur quasi in scena diversae personae, quae fere semper sibi mutuo contrariae sint, inde solum processit, quod non bene distinctae fuerint ejus functiones a functionibus corporis, cui soli tribuendum est id omne quod in nobis potest observari repugnare nostrae rationi: Adeo ut nulla hic alia lucta sit, nisi quod cum glandula quae est in medio cerebri, possit impelli ex una parte ab anima, & ex alia a spiritibus animalibus, qui nil nisi corpora sunt, ut supra dixi, saepe eveniat ut hae duae impulsiones sint contrariae, & ut fortior impediat effectum alterius. Possunt autem distingui duae species motuum excitatorum a spiritibus in glande; alii repraesentant animae objecta quae movent sensus, aut impressiones quae reperiuntur in cerebro, & nulla vi utuntur in ejus voluntatem; alii vero utuntur, nimirum illi qui efficiunt passiones vel motus corporis qui eas comitantur. Et quoad primos, etsi saepe impediant actiones animae, aut impediantur ab illis, attamen quia non directe contrarii sunt, nulla in illis observatur lucta; sed demum inter ultimos & voluntates quae illis repugnant: Exempli gratia, inter conatum per quem spiritus impellunt glandem ad inducendum animae cupiditatem cujusdam rei, & illum per quem anima eam repellit, voluntate qua vult eandem rem fugere: Et id praecipue hanc luctam demonstrat, [p25] quod cum voluntas non habeat potestatem directe excitandi passiones, ut jam dictum fuit, cogatur uti arte, & sese applicare successive considerationi variarum rerum: unde si accidat aliquam ex illis habere vim mutandi ad momentum cursum spirituum, contingere potest ut quae sequitur ea vi careat, & cursum suum illico resumant, quia dispositio quae praecessit in nervis, in corde, & in sanguine non est mutata; quo fit ut anima eodem ferme tempore se impelli sentiat ad eandem rem appetendam & fugiendam. Et inde sumpta fuit occasio imaginandi in illa duas potentias quae inter se pugnent. Attamen potest adhuc quidam conflictus concipi in eo, quod saepe eadem causa, quae excitat in anima aliquam Passionem, excitet etiam quosdam motus in corpore, ad quos anima nihil confert, & quos sistit aut sistere conatur quamprimum eos observat. Ut experientia constat, cum id quod excitat metum, efficit quoque ut spiritus ingrediantur musculos qui inserviunt movendis cruribus ad fugiendum, & ut voluntas audaciae exercendae eos sistat.

Articulus 48
In quo cognoscatur robur vel imbecillitas animarum; & quodnam
infirmiorum sit vitium.

Ex eventu autem horum conflictuum quisque potest cognoscere robur aut debilitatem suae animae: nam illi in quibus naturaliter voluntas facilius potest vincere Passiones, & sistere motus corporis qui eas comitantur, proculdubio habent animas fortiores. Sed nonnulli sunt qui nunquam possunt explorare suas vires, quia nunquam pugnare faciunt suam voluntatem propriis armis, sed solum iis quae ipsi praebent aliqui affectus ad resistendum quibusdam aliis. Mihi propria ejus arma dicuntur, Iudicia firma & determinata de cognitione boni & mali, secundum quae decrevit actiones vitae suae dirigere. Et animae omnium maxime imbecilles sunt, quarum voluntas non ita se determinat ad sequenda certa quaedam Iudicia, sed se patitur semper abduci a praesentibus affectibus, qui cum persaepe sibi mutuo contrarii sint, eam per vices in partes suas trahunt, & ipsa utentes ad ipsammet debellandam, in deploratissimo statu animam constituunt. Sic cum Metus repraesentat mortem ut summum malum, & quod vitari non potest nisi fuga, si ambitio ab alia parte repraesentet infamiam hujus fugae, ut malum pejus morte; hi duo [p26] affectus agitant varie voluntatem, quae obtemperans modo huic, modo illi, sibi ipsi perpetuo repugnat, & sic animam servam & miserrimam reddit.

Articulus 49
Animae vim non sufficere absque cognitione veritatis

Verum est paucos dari homines tam imbecilles & haesitabundos, ut nihil velint nisi quod sua praesens passio ipsis dictat: plurimi habent judicia determinata, secundum quae componunt partem suarum actionum. Et quamvis saepe haec judicia sint falsa, imo innitantur quibusdam passionibus, a quibus voluntas antea passa est se vinci aut seduci, attamen quoniam ea sequi pergit, etiam cum abest Passio quae illa produxit, considerari possunt ut propria illius arma, & cogitari animas robustiores vel imbecilliores esse, prout possunt plus vel minus haec judicia sequi, & resistere passionibus praesentibus quae illis contrariae sunt. Verumtamen magna differentia est inter decreta quae procedunt ex falsa quadam opinione, & ea quae nonnisi cognitione veritatis nituntur: quia ultima haec sequentes, nunquam procul dubio istius consilii poenitentia vel dolor subibit, cum e contrario semper poenitentia sequatur priora, postquam eorum error retectus est.

Articulus 50
Nullam tam imbecillem esse animam, quae non possit cum bene dirigitur
acquirere potestatem absolutam in suas passiones.

Prodest vero hic scire, quod ut jam supra dictum fuit, etsi unusquisque motus glandulae videatur connexus esse per naturam singulis ex nostris cogitationibus ab initio nostrae vitae, aliis tamen per habitum jungi possint: Ut experientia ostendit in verbis quae excitant motus in glande, quae secundum institutionem naturae nihil animae repraesentant praeter suum sonum cum voce proferuntur, aut figuram suarum literarum cum scribuntur, & quae tamen per habitum qui fuit acquisitus cogitando de eo quod significant, postquam auditus fuerit eorum sonus, aut eorum literae inspectae, solent efficere ut concipiatur haec significatio potius quam figura literarum [p27] aut sonus syllabarum. Prodest etiam scire, quod etsi motus tam glandis quam spirituum & cerebri, qui repraesentant animae certa quaedam objecta, sint naturaliter juncti cum iis qui excitant in illa quasdam Passiones, possint tamen per habitum inde separari, & jungi aliis valde differentibus; Imo quod hic habitus possit acquiri per unicam actionem, nec longum usum postulet. Sic cum reperitur ex inopinato res quaedam valde sordida in cibo qui magno cum appetitu comedebatur, inopinatus ille casus ita potest mutare dispositionem cerebri, ut postea nequeat videri talis cibus nisi cum horrore, cum antea comederetur cum delectatione. Quin idem in bestiis potest observari: nam etsi ratione careant & forte omni cogitatione, omnes tamen motus spirituum & glandis qui excitant in nobis Passiones, in illis quoque sunt, & inserviunt conservandis & confirmandis, non ut in nobis Affectibus, sed motibus nervorum & musculorum qui eos comitari solent. Sic cum canis videt perdicem, naturaliter fertur ut in eam incurrat; & cum audit sclopetum displodi, ille strepitus naturaliter eum ad fugam incitat; attamen ordinario ita instituuntur canes venatici, ut visa perdice subsistant, & ad displosionis strepitum quem postea audiunt, ad eam currant. Haec autem scire refert, ut quisque contendat regere suos Affectus: Nam cum haud ita magna industria mutari possint motus cerebri in animalibus ratione destitutis, evidens est id melius in hominibus posse fieri, & eos ipsos qui imbecilliores animas habent posse acquirere imperium absolutissimum in omnes suas Passiones, si sat industriae adhiberetur ad eos instituendos & dirigendos.

Passiones animae; secunda pars.

De numero & ordine Passionum, & explicatio
sex Primitivarum.

Articulus 51
Quaenam sint primae Passionum causae

Constat ex superioribus ultimam & proximam causam Passionum animae, non aliam esse quam agitationem qua spiritus movent glandulam quae est in medio cerebri. Verum id non sufficit eis a se mutuo distinguendis: Inquirendum in earum origines, & examinandae sunt primae illarum causae. Quamvis autem quandoque possint effici ab actione animae se determinantis ad haec vel illa objecta concipienda; quin etiam solo corporis temperamento, aut impressionibus quae casu occurrunt in cerebro; ut accidit cum nos ita vel tristes vel laetos sentimus, ut causam hujus tristitiae aut laetitiae nequeamus assignare: Apparet tamen ex praedictis, easdem omnes posse excitari ab objectis quae movent sensus, & haec objecta esse earum causas frequentiores & magis principales. Unde sequitur quod ad eas omnes reperiendas, sufficiat considerare omnes effectus horum objectorum.

Articulus 52
Quinam sit earum usus & quomodo enumerari possint.

Ad haec observo objecta quae movent sensus, non excitare in nobis varios Affectus ratione omnium varietatum quas habent, sed solum ratione variorum modorum quibus nobis vel prodesse vel nocere, aut in genere ad nos spectare possunt: Et usum omnium Passionum in eo solo consistere, quod disponant animam ad res eas expetendas, quas natura nobis dictat esse utiles, & persistendum [p29] in ea voluntate; prout etiam eadem agitatio spirituum quae solet eas producere, disponit corpus ad motus qui inserviunt earundem rerum executioni. Ideo qui illas enumeraturus est, debet duntaxat ordine examinare quot variis modis, qui ad nos spectent, possint nostri sensus moveri a suis objectis. Hic igitur enumerabo praecipuas Passiones, secundum ordinem quo ita possunt reperiri.

Ordo & enumeratio Passionum

Articulus 53
Admiratio

Quamprimum nobis occurrit aliquod insolitum objectum, & quod novum esse judicamus, aut valde differens ab eo quod antea noveramus, vel supponebamus esse debere, id efficit ut illud admiremur & eo percellamur. Et quia hoc contingere potest antequam ullo modo cognoscamus num illud objectum sit nobis conveniens nec ne, Admiratio mihi videtur esse prima omnium Passionum: Nec habet contrarium; quia si objectum quod sese offert nihil in se habeat insoliti, eo nullo modo commovemur, & illud absque Passione consideramus.

Articulus 54
Existimatio & Contemptus, Generositas aut Superbia,
& Humilitas aut Abjectio.

Admirationi juncta est Existimatio vel Contemptus, prout vel magnitudinem vel parvitatem objecti admiramur: Eodemque modo possumus nosmet ipsos vel existimare vel contemnere; unde oriuntur Passiones, & consequenter Habitus Magnanimitatis aut Superbiae, & Humilitatis vel Abjectionis.

Articulus 55
Veneratio & Despectus

Verum cum magnifacimus vel parvifacimus alia objecta, quae consideramus ut liberas causas capaces bene vel male agendi, ab Existimatione procedit Veneratio, & a simplici parvi aestimatione Despectus.[p30]

Articulus 56
Amor & Odium

Omnes autem praecedentes Passiones possunt ita in nobis excitari, ut nullo modo deprehendamus utrum objectum, quod eas excitat, bonum sit vel malum. Verum cum aliquid ut bonum respectu nostri, id est ut nobis conveniens, nobis repraesentatur, id sui Amorem excitat; Et cum nobis offertur ut malum aut noxium, id nos stimulat ad Odium.

Articulus 57
Cupiditas

Ab eadem consideratione boni & mali nascuntur caeterae Passiones; sed eas in ordinem redacturus distinguo tempora, & considerans eas multo magis nos ferre in futuri, quam praesentis vel praeteriti considerationem, ordior a Cupiditate. Non solum enim cum appetitur acquisitio boni quod adhuc abest, aut evitatio mali quod judicatur evenire posse, sed cum etiam solum exoptatur conservatio cujusdam boni aut absentia cujusdam mali, quo demum extendi haec Passio potest, liquet eam semper futurum respicere.

Articulus 58
Spes, Metus, Zelotypia, Securitas & Desperatio

Sufficit cogitare acquisitionem boni vel fugam mali Possibilem esse, ut illius cupiditas excitetur; sed cum praeterea consideratur num facile vel difficile sit rem cupitam obtinere, id quod nobis magnam rei consequendae facilitatem repraesentat, excitat Spem; & id quod ejusdem potiundae difficultatem repraesentat excitat Timorem, cujus Zelotypia species est. Et cum spes summa est, mutat naturam & vocatur Securitas, sive Fiducia; prout e contario extremus metus sit Desperatio.

Articulus 59
Animi fluctuatio, Animositas, Audacia, Aemulatio, Pusillanimitas,
& Consternatio.

Atque sic possumus sperare & metuere, licet eventus rei expectatae a nobis nullo modo pendeat; Verum ubi offertur ut pendens a nobis, difficultas subesse potest in electione mediorum aut in executione. A prima procedit Animi fluctuatio, qua disponimur ad [p31] deliberandum & consultandum: Ultimae sese opponit Animositas sive Audacia, cujus Aemulatio species est. Et Pusillanimitas contraria Animositati est, sicut Terror aut Consternatio Audaciae.

Articulus 60
Synteresis

Ubi vero quis se determinaverit ad quampiam actionem, nondum Animi fluctuatione sive haesitatione deposita, id producit Synteresin sive conscientiae morsum, qui non respicit futurum ut affectus praecedentes, sed praesens aut praeteritum.

Articulus 61
Gaudium & Tristitia

Et consideratio praesentis boni excitat in nobis Gaudium, praesentis mali Tristitiam; cum bonum vel malum nobis proponitur ceu ad nos spectans.

Articulus 61
Irrisio, Invidia, Commiseratio

Sed cum nobis proponitur ut pertinens ad alios homines, eos dignos vel indignos illius existimare possumus: Ubi digni illius a nobis reputantur, id nullam in nobis aliam passionem praeter Laetitiam excitat, quatenus nobis volupe est videre res evenire ut convenit: solummodo cum hac differentia, quod Laetitia quae venit ex bono seria sit; Eam vero quae venit ex malo comitetur irrisio, sed si eos indignos alterutrius existimaverimus, bonum excitat Invidiam, & malum Commiserationem, quae sunt species Tristitiae. Quin etiam observandum, easdem Passions quae referuntur ad bona vel mala praesentia, posse saepe etiam referri ad futura, quatenus praeconcepta opinio de eorum futuritione illa repraesentat ut praesentia.

Articulus 63
Acquiscentia in se ipso & Poenitentia.

Possumus quoque considerare causam boni aut mali, tam praesentis quam praeteriti. Et bonum quod a nobis ipsis praestitum fuit, [p32] dat nobis acquiescentiam interiorem, quae omnium aliarum Passionum dulcissima est; cum e contrario malum excitet Poenitentiam, quae omnium amarissima est.

Articulus 64
Favor & Gratitudo.

Sed bonum quod praestitum fuit ab aliis, efficit ut illos Favore prosequamur, quamvis id nobis factum non sit: At si nobis, favori jungimus Grati animi officum.

Articulus 65
Indignatio & Ira.

Simili ratione malum ab aliis patratum, cum ad nos refertur, efficit solum ut illis Indignemur, sed cum refertur ad nos, movet etiam Iram.

Articulus 66
Gloria & Pudor.

Bonum insuper quod est vel quod fuit in nobis, si referatur ad opinionem quam alii de eo concipere possunt, excitat in nobis Gloriam, & malum Pudorem.

Articulus 67
Fastidium, Desiderium, & Hilaritas.

Et quandoque duratio boni gignit Satietatem sive Fastidium, cum mali duratio minuat Tristitiam. Denique ex bono praeterito nascitur Desiderium, quod species Tristitiae est, & ex malo praeterito Hilaritas quae est species Laetitiae.

Articulus 68
Cur haec enumeratio Passionum differat ab ea quae vulgo
recepta est.

Ecce ordo qui mihi videtur optimus enumerandis Passionibus; in quo non nescio me recedere ab opinione eorum omnium [p31] qui de illis antehac scripserunt; sed non absque sontica causa: Nam derivant suam enumerationem ex eo quod distinguunt in parte sensitiva animae duos appetitus, quorum unum vocant Concupiscibilem, alterum Irascibilem. Et quoniam nullam in anima agnosco distinctionem partium, ut supra dixi, id mihi videtur nihil aliud significare quam quod habeat duas facultates, unam concupiscendi, alteram irascendi: sed cum similiter habeat facultates admirandi, amandi, sperandi, metuendi, atque sic in se recipiendi singulos alios Affectus, aut ea agendi ad quae hi Affectus eam impellunt, non video cur voluerint eas omnes referre ad Concupiscentiam vel Iram. Adde quod eorum enumeratio non comprehendit omnes praecipuas Passiones, ut hanc meam credo facere. De praecipuis solum loquor, quia plures aliae specialiores adhuc possent distingui, & earum numerus indefinitus est.

Articulus 69
Non dari nisi sex Primitivas Passiones

Verum numerus simplicium & primitivarum non est adeo magnus. Si enim percurramus eas omnes quas enumeravi, facile poterit observari sex tantum tales esse, nimirum Admirationem, Amorem, Odium, Cupiditatem, Laetitiam & Moerorem; & caeteras omnes componi ex quibusdam harum sex aut earum esse species. Idcirco ne earum multitudo intricet Lectores, tractabo hic separatim de his sex Primitivis, & postea ostendam quomodo coeterae omnes ab illis originem trahant.

Articulus 70
De Admiratione.
Ejus definitio & causa.

Admiratio est subitanea animae occupatio, qua fertur in considerationem attentam objectorum quae ipsi videntur rara & extraordinaria. Sic autem primum producitur ab impressione quae extat in cerebro, quaeque repraesentat objectum ut rarum, & per consequens dignum maxima consideratione; tum deinde per motum spirituum qui dispositi sunt ab hac impressione, ut magna vi [p34] tendant versus locum cerebri in quo est, ad eam ibi corroborandam & conservandam; prout quoque ab ipsa disponuntur ad transeundum inde in muscolos, qui inserviunt retinendis organis sensuum in eodem situ in quo sunt, ut ab illis insuper conservetur, si modo per illos formata fuerit.

Articulus 71
Nullam mutationem accidere in corde vel in sanguine in
hac Passione.

Et huic Passioni hoc speciatim convenit, quod observari nequeat ullam mutationem in corde & in sanguine, ut in aliis affectibus evenit, eam comitari. Cujus rei ratio est, quod cum non habeat bonum vel malum pro objecto, sed solummodo cognitionem rei quam miramur, nullam etiam relationem habeat cum corde & sanguine, a quibus pendet omne bonum corporis, sed solummodo cum cerebro, in quo sunt organa sensuum quae inserviunt huic cognitioni.

Articulus 72
In quo consistat vis Admirationis

Id quod non impedit quominus magnam vim habeat, propter repentinam occupationem, id est adventum subitaneum & inopinatum impressionis qui mutat motum spirituum: quae occupatio repentina, propria & specialis est huic Passioni; adeo ut cum in aliis reperitur, quemadmodum solet reperiri fere in omnibus, & eas augere, id ideo eveniat quod illis Admiratio juncta sit. Ejus autem vis pendet ex duabus rebus, nimirum novitate, & quod motus quem efficit sit ab initio ἐν ἀκμῇ, seu omne suum robur habeat. Nam certum est talem motum efficaciorem esse iis, qui cum primo debiles sint, nec crescant nisi paulatim, possunt facile averti: certum quoque est objecta sensuum quae sunt nova, tangere cerebrum in quibusdam partibus, in quibus tangi non solet; quae partes teneriores cum sint aut minus firmae iis quas agitatio frequens induravit, id auget effectus motuum quos ibi excitant. Quod incredibile nemini videbitur, si consideretur parem esse rationem, quae facit ut cum plantae nostrorum pedum assuetae sint tactui satis aspero, ob [p34] gravitatem corporis quod portant, parum sentiamus hunc tactum cum incedimus, cum e contrario alius longe mollior & lenior quo titillantur, nobis ferme intolerabilis sit, ideo solum quia nobis ordinarius non est.

Articulus 73
Quid sit Stupor

Et haec occupatio repentina tantum potest ad efficiendum ut spiritus, qui sunt in cavitatibus cerebri, suos cursus capiant versus locum in quo est impressio objecti quod miramur, ut eos omnes quandoque eo impellat, & efficiat ut adeo sint occupati in conservanda hac impressione, ut alii nulli inde in muscolos transeant, aut ullo modo deflectant a primis vestigiis quae sequuti sunt in cerebro: unde fit ut totum corpus immobile maneat instar statuae, & nonnisi prima quae se obtulerat objecti facies possit observari, neque per consequens acquiri specialior ejus cognitio. Atque istud est quod vulgo dicitur stupere aut attonitum esse; Estque Stupor excessus Admirationis, qui nunquam nisi malus esse potest.

Articulus 74
Cui usui inserviant omnes Passiones, & cui noceant.

Facile autem est cognoscere ex iis quae supra dicta fuerunt, utilitatem omnium Passionum in eo demum consistere, quod confirment & perseverare faciant in anima cogitationes quas ei bonum est conservare, & quae alioquin facile possent obliterari: prout etiam omne malum quod efficere possunt in eo situm est, quod confirment & conservent has cogitationes plus quam expedit, aut alias confirment & conservent quibus immanere bonum non est.

Articulus 75
Ad quid specialiter inserviat Admiratio

Ac speciatim de Admiratione potest dici, eam esse utilem in eo quod efficit ut discamus & retineamus in memoria nostra ea quae antea ignoravimus. Nihil enim miramur nisi quod nobis videtur rarum & extraordinarium. Et nihil nobis tale potest videri nisi [p36] quia id ignoravimus, aut etiam quia differt ab iis quae scivimus: nam ex hac differentia fit ut extraordinarium dicatur. Quamvis autem id quod antea nobis ignotum erat, se recenter offerat nostro Intellectui, aut nostris sensibus, non ideo tamen illud in nostra memoria retinemus, nisi Idea quam ejus habemus corroboretur in nostro cerebro per aliquam Passionem, aut etiam per applicationem nostri Intellectus, quem voluntas nostra determinat ad attentionem & reflexionem specialem. Et aliae Passiones eo facere possunt, ut ea observentur quae apparent bona vel mala; sed sola illa admiramur quae rara videntur. Quare videmus eos qui nulla inclinatione naturali ad hanc Passionem feruntur, vulgo valde indoctos esse.

Articulus 76
In quo illa nocere possit. Et quomodo ejus defectus possit
suppleri, & corrigi excessus.

Sed saepius evenit ut potius nimis miremur & percellamur, iis rebus observatis quae vel nullam vel fere nullam considerationem merentur; quam ut non satis admiremur: Quod sane omnino potest auferre aut pervertere usum rationis. Idcirco etsi prosit natum esse cum aliqua inclinatione ad hanc Passionem, quod sic disponamur ad acquisitionem scientiarum, debemus tamen postmodum conari eam excutere quantum in nobis est. Nam facile est supplere ejus defectum per reflexionem & attentionem specialem, ad quam voluntas nostra semper potest obligare intellectum nostrum, cum judicamus rem quae sese offert id exigere. Sed nullum aliud remedium est praevertendae nimiae admirationi, quam acquirere cognitionem plurimarum rerum, & sese exercere in Theoria omnium earum quae rariores & magis inusitatae possunt videri.

Articulus 77
Quod nec stupidiores, nec doctiores in Admirationem
magis ferantur.

Caeterum etsi soli hebetes & stupidi non ferantur naturaliter in Admirationem, non inde sequitur sapientiores in eam procliviores esse: sed id maxime iis contingit, qui etsi ingenio non sint destituti, non tamen magnifice nimis de sua eruditione sentiunt.[p37]

Articulus 78
Ejus excessum posse abire in Habitum, ubi ejus correctio negligitur.

Etsi vero haec Passio videatur usu minui, quia quo plura occurrunt rara quae miremur, eo magis assuescimus desinere ea mirari, & cogitare caetera omnia quae postmodum offerri possunt esse vulgaria; Attamen cum excedit, & efficit ut sistatur attentio in sola prima imagine objectorum quae sese obtulerunt, nulla ulteriori cognitione eorum comparata, post se relinquit habitum, qui disponit animam ad subsistendum eodem modo in omnibus aliis objectis quae sese offerunt, si modo ei aliquantulum nova appareant. Atque id est quod fovet diutius morbum eorum qui coece curiosi sunt, id est, qui inquirunt in rara eo solum fine ut ea mirentur, non ut ea cognoscant; nam paulatim ita fiunt miriones, ut nullius momenti res non minus possint eos detinere, quam illae quarum inquisitio longe utilior foret.

Articulus 79
Definitiones Amoris & Odii.

Amor est commotio animae, producta motu spirituum, qui eam incitat ad se voluntate jungendum objectis quae ipsi convenientia videntur. Et Odium est commotio producta a spiritibus, quae animam ad id incitat ut velit separari ab objectis quae illi offeruntur ut noxia. Dico has commitiones productas esse a spiritibus, quo distinguam Amorem & Odium quae sunt Passiones & pendent a corpore, tam a Iudiciis quae etiam eo ferunt animam ut se ultro jungat rebus quas existimat bonas, & se separet ab eis quas existimat malas, quam a Commotionibus illis quas haec sola Iudicia excitant in anima.

Articulus 80
Quid sit se Iungere vel separare voluntate.

Caeterum voce Voluntatis non hic intelligo Cupiditatem, quae est specialis Passio & futurum respicit, sed consensum per quem nos consideramus ceu jam junctos rei amatae, concepto quodam veluti [p38] toto cujus nos nonnisi partem unam esse arbitremur, & rem amatam alteram. Ut e contario in odio nos consideramus solos ut totum, penitus separatum a re quam aversamur.

Articulus 81
De distinctione solita fieri inter Amorem Concupiscentiae &
Benevolentiae.

Distinguunt autem vulgo duas species Amoris, quarum prima vocatur Amor benevolentiae, id est qui incitat ad bene volendum rei quam amamus; Altera vocatur Amor concupiscentiae, id est qui efficit ut rem amatam cupiamus. Sed mihi videtur haec distinctio respicere solum effectus Amoris, non ejus essentiam. Nam quam primum quis se voluntate junxerit cuidam objecto, cujuscunque demum naturae fuerit, benevolentia quoque fertur in illud, id est ei quoque voluntate adjungit res quas ipsi convenientes credit, qui unus est ex praecipuis Amoris effectis. Et, si judicetur bonum fore illud possidere, aut ipsi associari alio modo quam voluntate, appetitur: quod etiam inter frequentiores Amoris effectus censeri debet.

Articulus 82
Quomodo Passiones valde differentes conveniant in eo quod
Amoris participes sunt.

Nec etiam opus est distinguere tot species Amoris, quot sunt varia objecta quae possunt amari. Nam, exempli gratia, etsi Passiones quibus ambitiosus fertur ad gloriam, Avarus ad opes, Ebriosus ad vinum, Libidinosus ad mulierem quam vult comprimere, vir honestus ad amicum suum vel suam amasiam, & bonus Pater ad suos liberos, inter se multum differant, tamen in eo quod ex Amore partecipant similes sunt. Sed quatuor priorum Amor non aliud spectat quam possessionem objectorum ad quae ipsorum fertur Passio, nihilque habent Amoris pro objectis ipsis, sed cupiditatem duntaxat quibusdam aliis specialibus passionibus commixtam. Cum e contrario Amor quo fertur bonus Parens in suos liberos adeo purus sit, ut nihil ab ipsis consequi cupiat, nec eos aliter possidere velit quam jam habet: vel illis jungi arctius quam jam est; sed eos considerans tanquam alios seipsos, quaerit eorum bonum ut suum [p39] proprium; quin etiam majori cum cura, utpote cum concipiat se & illos unum totum constituere, cujus melior pars ipse non sit, saepe eorum utilitatem suae praefert, nec metuit se perdere ut eos servet. Dilectio qua honesti viri prosequuntur suos amicos ejusdem est naturae, etsi raro ejusdem perfectionis. Ea quoque qua erga suam Amasiam feruntur multum illius participat, sed etiam aliquantulum alterius.

Articulus 83
De differentia quae est inter simplicem Benevolentiam, Amicitiam,
& Devotionem.

Potest, meo judicio, meliori cum ratione distingui Amor, secundum existimationem in qua sit res amata ipsiusmet amantis respectu. Nam cum minoris sit a quopiam objectum amoris seipso, simplex est Propensio vel Benevolentia; cum amans illud aeque ac se existimat, id vocatur Amicitia; & cum majoris facit, illa Passio potest nominari Devotio. Ita potest amari flos, avis, equus; verum nisi mens plane laeva fuerit, Amicitia nemo nisi erga homines ferri potest: qui adeo sunt objectum hujus Passionis, ut nemo ita imperfectus detur quin cum ipso perfectissimae amicitiae nexu vinciri nequeat alter, qui putaverit se ab ipso amari, & animam vere nobilem & generosam habuerit; juxta id quod explicabitur inferius in Art. 154 & 156. Quod attinet Devotionem, ipsius principale objectum procul dubio est supremum Numen, erga quod non potest non esse devotus qui illud ut oportet cognoverit. Sed potest quoque Devotio ferri in Principem, in Patriam, in Civitatem ubi habitat, imo in privatum quempiam, quem quis pluris quam seipsum fecerit. Differentia autem quae est inter has tres species Amoris, apparet praecipue ex eorum effectibus; Cum enim in singulis amans se consideret ut junctum & unitum rei amatae, semper paratus est deferere minimam partem totius quod cum illa constituit, ad conservandam alteram. Unde fit ut in simplici Benevolentia semper amans seipsum praeferat rei amatae; Sed e contrario in Devotione, adeo semper sibi praefert rem amatam, ut non metuat mori ejus conservandae studio. Cujus saepe visa fuerunt exempla in iis qui sese ultro exposuerunt morti certae pro defensione sui Principis, aut sue Civitatis, imo aliquando pro privatis hominibus quibus se speciatim devoverant.[p40]

Articulus 84
Non tot esse Odii species quot Amoris

Caeterum quamvis Odium directe opponatur Amori, tamen non distinguitur in tot species, eo quod non ita observatur differentia quae est inter mala a quibus voluntate separamur, quam ea quae est inter bona quibus jungimur.

Articulus 85
De Complacentia & Complacentia & Horrore.

Unicam tantum distinctionem notatu dignam reperio, quae sit par in utroque: consistit autem in eo quod objecta tam Amoris quam Odii, possunt repraesentari animae per sensus externos, aut per internos, & propriam sua rationem. Nam vulgo vocamus bonum aut malum, quod sensus nostri interni aut ratio nostra conveniens nobis esse judicat, vel contrarium nostrae naturae; sed vocamus pulchrum aut deforme, quod ita nobis repraesentatur per sensus nostros externos, praecipue ver visum, qui solus hac in re praepollet caeteris. Unde nascuntur duae species Amoris, is nempe qui fertur in res bonas, & is qui fertur in pulchras, cui nomen Complacentiae dari potest, ne cum alio confundatur, vel etiam cum Cupiditate, cui nomen Amoris saepe tribuitur. Et inde nascuntur eodem modo duo genera Odii, quorum alterum refertur ad mala, alterum ad deformia; & hoc distinctionis ergo potest appellari Horror aut Aversio. Verum hic in primis notandum, has Passiones Complacentiae & Horroris solere violentiores esse caeteris speciebus Amoris aut Odii, quia quod ad animam venit per sensus eam magis afficit, quam quod illi repraesentantur a ratione; licet ut plurimum minus habeant veritatis; adeo ut hae ex omnibus Passionibus magis fallant & diligentius cavendae sint.

Articulus 86
Definitio Cupiditatis.

Passio Cupiditatis est agitatio animae producta a spiritibus, per quam disponitur ad volendum in futurum res quas sibi repraesentat [p41] convenientes. Ita non solum appetitur praesentia boni absentis, sed etiam conservatio praesentis: Quinimo absentia mali, tam ejus quod jam habetur, quam illius quod creditur posse in futurum evenire.

Articulus 87
Cupiditatem esse Passionem quae non habet contrarium.

Scio equidem vulgo in scholis opponi Passionem quae tendit in bonum, & quae sola nominatur Cupiditas vel Desiderium, ei quae tendit ad fugam mali, quae vocatur Aversio. Sed cum nullum detur bonum cujus privatio malum non sit, nec ullum malum, ceu quid positivi consideratum, cujus privatio non sit bonum; & cum quaerendo, exempli gratia, divitias, necessario fugiatur Paupertas, ac fugiendo morbos, quaeratur Sanitas, & sic de aliis; mihi videtur eundem semper esse motum, qui simul fert ad prosecutionem boni & ad fugam mali quod ipsi contrarium est. Observo solummodo in illis hanc differentiam, quod cupiditatem cum tendit ad aliquod bonum, comitentur Amor, tum Spes & Laetitia: sed cum eadem Cupiditas intendit fugam mali huic bono contrarii, illam comitantur Odium, Metus & Tristitia; unde fit ut eam nobis contrariam esse judicemus: sed si consideretur cum aequaliter refertur eodem tempore ad quoddam bonum ut illud quaerat, & ad malum oppositum ut illud vitet, evidenter apparere poterit unicam esse Passionem quae praestat utrumque.

Articulus 88
Quae sint ejus diversae species

Praestaret potius distinguere Cupiditatem in tot diversas species, quot varia sunt objecta quae quaeruntur. Nam exempli gratia Curiositas, quae nihil aliud est quam cupiditas cognoscendi, differt multum a cupiditate gloriae, & haec a Vindictae appetitu, & sic de aliis. Sed sufficit hic scire tot illius esse species, quot sunt Amoris aut Odii; & notatu digniores ac validiores eas esse quae nascuntur ex Complacentia & Horrore.[p42]

Articulus 89
Qualis sit cupiditas quae ex Horrore nascitur

Etsi autem una tantum sit cupiditas quae tendit ad prosecutionem boni, & fugam mali ipsi contrarii, ut dictum fuit, non ideo tamen ea quae nascitur ex Complacentia, minus differt ab illa quae oritur ex Horrore. Nam haec Complacentia & hic Horror, quae revera contraria sunt, non sunt illud bonum & malum quae pro objectis sunt his cupiditatibus, sed solummodo duae commotiones animae, quae eam disponunt ad quaerendum duae res valde differentes. Scilicet Horror a natura institutus est ad repraesentandam animae mortem subitaneam & inopinatam; adeo ut quamvis aliquando vel solus tactus vermiculi, aut strepitus folii tremuli, aut umbra nostra Horrorem incutiat, primo obtutu tantum commotionis sentiamus, ac si quoddam periculum evidens mortis sese sensibus offerret; Quod producit subito agitationem, quae efficit ut anima explicet omnes suas vires ad vitandam tam praesentem perniciem: haec species ea est cupiditatis quae vulgo appellatur Fuga aut Aversio.

Articulus 90
Qualis sit illa quae nascitur ex Complacentia

Contra Complacentia est specialiter instituta a Natura ad repraesentandam fruitionem ejus quod arridet, ut summum bonorum quae ad hominem pertinent; quod efficit ut ea fruitio enixe cupiatur. Verum est dari varias Complacentiae species, nec cupiditates omnes quae ex illis nascuntur esse aequaliter potentes. Nam exempli gratia, pulchritudo florum nos solummodo ad eos intuendos incitat, & fructuum ad eos comedendos; sed praecipua est quae provenit a perfectionibus quas quis imaginatur in aliqua persona quam credit posse fieri alterum seipsum; nam cum discrimine sexus, quam natura inter homines ut inter animalia bruta posuit, quasdam etiam collocavit impressiones in cerebro, quae faciunt ut certa quadam aetate, & certo quodam tempore, nos consideremus ut imperfectos, & ceu nonnisi mediam partem constituentes unius totius, cujus persona alterius sexus debeat esse altera pars; ita ut acquisitio hujus mediae partis confuse repraesentetur a Natura ut maximum omnium [p43] quae excogitari possunt bonorum. Et quamvis conspiciantur plures aliae personae illius alterius sexus, non ideo tamen exoptantur plures eodem tempore, quia Natura non facit imaginari plus una media parte opus esse; sed ubi observatur aliquid in una, quod magis arridet quam quae deprehenduntur eodem tempore in aliis, id determinat animam, ut sentiat pro illa sola omnem inclinationem, quam Natura ipsi dat ad quaerendum bonum illud quod ipsi repraesentat ut maximum quo frui possit. Et haec inclinatio aut haec cupiditas quae sic nascitur ex Complacentia, nomine Amoris frequentius exprimitur, quam ille ipse Affectus Amoris, qui supra fuit descriptus: habet etiam insolentiores effectus; & is est qui suppeditat praecipuam materiam Fabulonibus & Poëtis.

Articulus 91
Definitio Laetitiae

Laetitia est jucunda commotio animae, in qua consistit possessio boni quod impressiones cerebri ei repraesentant ut suum. Dico in hac commotione consistere possessionem boni; nam revera anima nullum alium fructum percipit omnium bonorum quae possidet; & dum nullam ex illis capit Laetitiam, dici potest quod illis non magis fruatur quam si ea non possideret. Addo etiam esse bonum quod impressiones cerebri ipsi repraesentant ut suum, ne confundatur haec Laetitia quae Passio est, cum laetitia pure intellectuali, quae animam subit per solam actionem animae, & quam possumus dicere esse Iucundam commotionem excitatam in illa a semetipsa, in qua consistit possessio boni quod ejus intellectus ipsi ut suum repraesentat. Revera tamen quamdiu anima juncta est corpori, vix potest fieri quin haec laetitia intellectualis eam comitem habeat quae Passio est. Nam quam primum intellectus noster observat nos possidere aliquod bonum, etsi illud bonum adeo differat ab omni eo quod pertinet ad corpus, ut omnimo imaginabile non sit, imaginatio tamen statim aliquam in cerebro facit impressionem, ex qua sequitur motus spirituum, qui excitat laetitiae affectum.[p44]

Articulus 92
Definitio Tristitiae

Tristitia est languor ingratus, in quo consistit incommoditas quae obvenit animae ex malo aut defectu quem impressiones cerebri ipsi repraesentant ut suum. Datur quoque Tristitia intellectualis, quae non est Affectus, sed eum semper fere sibi adjunctum habet.

Articulus 93
Quae sint causae harum duarum Passionum

Cum autem Laetitia vel Tristitia intellectualis sic eam excitat quae Passio est, earum causa satis evidens est. Quin constat ex definitionibus earum laetitiam oriri ex opinione possessionis alicujus boni, & Tristitiam ex opinione adhaesionis alicujus mali vel defectus. Sed saepe evenit ut quis vel laetum vel tristem se sentiat, etsi tam distincte nequeat observare bonum vel malum ex quo id procedat; nimirum cum illud bonum vel malum impressiones suas facit in cerebro absque opera animae, quandoque quod nonnisi ad corpus pertineat, & quandoque etiam quod licet spectet ad animam, non consideretur tamen ab ea ut bonum vel malum, sed sub aliqua alia forma, cujus impressio in cerebro cum boni & mali impressione juncta est.

Articulus 94
Quomodo hi Affectus excitentur a bonis & malis quae nil nisi corpus
spectant; & in quo consistat Titillatio & Dolor.

Sic cum plena fruimur sanitate, & cum coelum solito serenius est, in nobis sentimus aliquam hilaritatem quae a nulla intellectus functione provenit, sed solummodo ab impressionibus quas motus spirituum in cerebro excitat. Et eodem modo nos tristes sentimus cum corpus non bene habet, quamvis nesciamus id male se habere. Sic titillationem sensuum adeo prope insequitur Laetitia, & dolorem Tristitia, ut plerique homines ea non distinguant. Attamen tantopere differunt, ut aliquando possint cum gaudio sustineri dolores, & titillationes excitari quae displiceant. Verum causa propter [p45] quam ut plurimum laetitia ex titillatione sequitur, est, quod omnis sic dicta titillatio, aut jucunda sensatio, consistit in eo quod objecta sensuum excitant aliquem motum in nervis, qui posset ipsis nocere, nisi satis virium haberent ad resistendum illi, aut nisi corpus bene dispositum esset; quod efficit in cerebro impressionem, quae cum instituta sit a Natura ad contestandam hanc bonam dispositionem & robur, eam animae exhibet ut bonum quod ad ipsam pertinet, quatenus cum corpore juncta est, & ita in ea excitat laetitiam. Eadem fere ratio est propter quam naturaliter volupe est sentire se commoveri ad omnes species Passionum, imo ad Tristitiam & Odium, quando non aliunde orti sunt illi Affectus, quam a variis eventibus qui in Theatris exhibentur, aut ab aliis similibus subjectis, quae cum nobis nullo modo nocere possint, videntur titillare nostram animam eam tangendo. Ideo vero dolor ordinario producit Tristitiam, quod sensus qui dolor dicitur, oriatur semper ab aliqua actione tam violenta ut laedat nervos; adeo ut cum a Natura institutus sit ad significandum animae damnum quod patitur corpus per hanc actionem, & ejus imbecillitatem in eo quod resistere illi non potuerit, ipsi repraesentet utrumque ceu mala sibi semper ingrata, nisi cum ea producunt bona quae pluris facit.

Articulus 95
Quomodo etiam possint excitari a bonis & malis quae anima non
observat, etiamsi ad ipsam pertineant; ut voluptas quae oritur
ex eo quod quis se in periculum conjecerit, aut mali praeteriti
meminerit.

Sic voluptas quam saepe capiunt juvenes difficilia quaedam aggrediendo, & se maximis periculis objiciendo, etsi nullam inde vel utilitatem vel gloriam sperent, oritur ex ea cogitatione quod res quam aggrediuntur sit difficilis; Id enim facit impressionem in eorum cerebro, quae juncta illi quam formare possent, si cogitarent bonum esse se sentire satis animosos, satis foelices, satis industrios, aut satis fortes ad talis pericula adeunda, in causa est ut illis delectentur. Et voluptas qua fruuntur senes, cum recordantur malorum quae passi sunt, inde procedit, quod sibi repraesentent bonum aliquod esse, potuisse nihilominus in illis subsistere. [p46]

Articulus 96
Quinam sint motus sanguinis & spirituum qui producunt quinque
praecedentes Passiones.

Quinque Passiones quas coepi hic explicare, adeo vel junctae sunt vel oppositae sibi invicem, ut facilius sit eas simul considerare quam de singulis sigillatim differere, prout de Admiratione seorsim tractatum fuit. Earum vero causa non est ut Admirationis in solo cerebro, sed etiam in corde, in liene, in jecore, & in omnibus aliis partibus corporis, quatenus inserviunt productioni sanguinis, & deinde spirituum. Etsi enim omnes venae deducant sanguinem quem continent ad cor, evenit tamen aliquando ut quarundam sanguis eo majori cum vi propellatur quam reliquarum; & accidit etiam ut orificia per quae cor subit, aut per quae ex illo egreditur, sint quandoque vel latiora vel strictiora, quam alias.

Articulus 97
Praecipua experimenta quae inserviunt his motibus cognoscendis
in Amore.

Considerando autem varios motus quos experientia prodit in nostro corpore, dum anima nostra variis Passionibus agitatur, observo in Amore cum solus est, id est cum eum non comitatur quaedam vehemens Laetitia aut Cupiditas, aut Tristitia, pulsum aequalem esse, & intensiorem robustioremque solito, sentiri dulcem calorem in pectore, & concoctionem ciborum prompte fieri in stomacho, adeo ut hic Affectus sit utilis valetudini.

Articulus 98
In Odio

Contra observo in Odio pulsum esse inaequalem & debilem, & saepe frequentiorem ac vermiculantem, sentiri frigora mixta nescio quo calore aspero & pungente in pectore, stomachum cessare ab officio, & proclivem esse ad nauseam & evomendos cibos assumptos, aut saltem ad eos corrumpendos & convertendos in pravos humores.[p47]

Articulus 99
In Laetitia

In Laetitia, pulsum esse aequalem & solito frequentiorem, nec tamen aeque intensum ac fortem ut in Amore, & sentiri calorem gratum, qui non solum in pectore est, sed qui diffunditur etiam per omnes exteriores corporis partes, cum sanguine qui eo affluere affluere copiose cernitur; & interea prostratum quandoque appetitum esse quia digestio minus, bene procedit quam alias.

Articulus 100
In Tristitia.

In Tristitia pulsum esse debilem & lentum, & quasi vincula sentiri circa cor quae illud coarctant, ac stirias quae illud congelant, & suam communicant frigiditatem reliquo corpori; & nihilominus quandoque vigere appetitum, & sentiri stomachum non cessare ab officio, modo nihil odii cum Tristitia mixtum sit.

Articulus 101
In Cupiditate

Denique observo hoc speciale in Cupiditate, quod agitet cor violentius quam ulla alia Passio, & suppeditet cerebro plures spiritus, qui inde transeuntes in musculos, omnes sensus reddunt subtiliores, & omnes partes corporis mobiliores.

Articulus 102
Motus sanguinis & spirituum in Amore.

Hae observationes ac plures aliae, quas scribere prolixum foret, occasionem mihi dederunt judicandi, quod cum intellectus sibi repraesentat aliquod objectum Amoris, impressio quam haec cogitatio facit in cerebro, deducat spiritus animales per nervos sextae conjugationis ad musculos qui circa intestina & stomachum sunt, modo convenienti ad efficiendum ut succus ciborum qui convertitur [p48] in novum sanguinem, transeat celerrime ad cor, nec subsistat in jecore, & eo propulsus majori vi, quam qui est in aliis corporis partibus, illud ingrediatur copiosius, ibique excitet fortiorem calorem, quia crassior est eo qui jam saepius rarefactus fuit circulando per cor: Unde fit ut mittat quoque ad cerebrum spiritus, quorum partes crassiores & agitatiores solito sunt: & hi spiritus corroborantes impressionem quam fecit prima cogitatio objecti amabilis, cogunt animam immorari in illa cogitatione; atque in eo consistit Affectus Amoris.

Articulus 103
In Odio

Contra in Odio, prima cogitatio objecti quod aversamur, ita deducit spiritus qui sunt in cerebro ad musculos stomachi & intestinorum, ut impediant ne succus ciborum se cum sanguine misceat, coarctando omnia ostiola per quae solet eo fluere; & ita quoque deducit eos ad parvos nervos lienis & infimae partis jecoris ubi est receptaculum bilis, ut partes sanguinis qui versus illam regionem solent rejici, inde exeant & fluant, cum illo qui est in ramis venae cavae, ad cor: quod efficit multum inaequalitatis in ejus calore, quia sanguis qui ex liene venit nonnisi aegre calefit & rerefit, & e contrario is qui venit ex parte inferiore jecoris, ubi semper fel est, ardet & se dilatat citissime. Quocirca spiritus qui adeunt cerebrum, habent quoque partes valde inaequales, & motus valde extraordinarios. Unde fit ut ibi corroborent Ideas Odii quas jam impressas reperiunt, & disponant animam ad cogitationes plenas acerbitatis & amaroris.

Articulus 104
In Laetitia.

In Laetitia non tam agunt nervi Lienis, Iecoris, Stomachi, aut Intestinorum, quam qui sunt in reliquo corpore, & specialiter ille qui circa orificia cordis est, qui ea aperiens & dilatans, facilitatem suppeditat sanguini quem alii nervi ex venis propellunt ad cor, illud subeundi & ex illo egrediendi majori copia solito. Et quia sanguis qui tum cor subit, jam saepius illud pertransivit, veniendo [p49] ex arteriis in venas, ideo se facile dilatat, & producit spiritus, quorum partes cum sint valde aequales & subtiles, aptae sunt formandis & firmandis impressionibus cerebri, quae dant animae cogitationes laetas & tranquillas.

Articulus 105
In Tristitia.

Contra in Tristitia orificia cordis valde contrahuntur per nervulum quo circumdantur, nec ullo modo sanguis venarum agitatur. Quod efficit ut ex eo parum admodum cor adeat; & interim viae per quas succus ciborum fluit ex stomacho & ex intestinis ad jecur apertae manent; unde appetitus manet imminutus, nisi cum Odium, quod saepe Tristitiae junctum est, eas claudit.

Articulus 106
In Cupiditate

Denique Cupiditatis Passioni id proprium est, quod voluntas obtinendi aliquod bonum, aut fugiendi aliquod malum, transmittat celerrime spiritus cerebri ad omnes partes corporis, quae inservire possunt actionibus eo requisitis, & specialiter ad cor, & partes quae ipsi plus sanguinis suppeditant, quo ejus majorem solito copiam recipiendo, emittat majorem spirituum quantitatem ad cerebrum, tam ad conservandam & confirmandam in eo Ideam hujus voluntatis, quam ad transeundum inde in omnia organa sensuum, & omnes musculos qui possunt adhiberi ad obtinendum quod desideratur.

Articulus 107
Quae sit causa horum motuum in Amore.

Deduco autem rationes horum omnium ex iis quae superius dicta sunt, nempe dari talem nexum inter animam & corpus, ut ubi semel junximus aliquam actionem corpoream alicui cogitationi, altera deinceps se nobis non offerat quin alia se pariter exhibeat. Ut videmus in iis qui aegri pharmacum aliquod hauserunt magna [p50] cum aversione, eos non posse quippiam postea vel bibere vel edere ejusdem fere saporis, quin rursus eandem habeant aversionem: nec similiter posse cogitare de aversione haberi solita circa pharmaca, quin idem sapor ipsis in mentem redeat. Videntur enim mihi primae Passiones quas anima nostra sentit, cum coepit nostro corpori jungi, inde ortas esse quod aliquando sanguis vel alius succus qui ingrediebatur cor, erat alimentum solito convenientius conservando ibi calori qui principium est vitae: quod in causa erat ut anima sibi voluntate conjungeret hoc alimentum, id est illud amaret; & simul spiritus fluebant ex cerebro ad musculos eos qui poterant comprimere vel agitare partes ex quibus venerat ad cor, ut ipsi adhuc amplius ejusdem generis submitterent. Hae vero partes erant stomachus & intestina, quorum agitatio auget appetitum, aut etiam jecur & pulmo, quem musculi diaphragmatis premere possunt. Ideo hic idem motus spirituum semper deinceps comitatus est Affectum Amoris.

Articulus 108
In Odio

Aliquando e contario veniebat quidam peregrinus succus ad cor, qui nec erat aptus conservando ejus calori, vel etiam illum extinguere poterat, unde fiebat ut spiritus ascendentes ex corde ad cerebrum excitarent in Anima affectum Odii. Et simul etiam hi spiritus progrediebantur ex cerebro ad nervos, qui poterant propellere sanguinem ex liene, & ex parvis venis jecoris, ad cor, ad impediendum ne succus ille noxius illud ingrederetur; & deinde ad eos qui poterant repellere hunc eundem succum ad intestina, & ad stomachum, aut etiam aliquando cogere stomachum eum evomere. Unde fit ut iidem motus soleant comitari Affectum Odii. Et videre est ad oculum dari in jecore plurimas venas aut canales satis latos, per quos succus ciborum transire potest ex vena porta in venam cavam, & inde in cor, nullatenus immorando in jecore; sed & dari quoque infinitas alias minores in quibus subsistere potest, & quae semper continent aliquid residui sanguinis, ut etiam lien; qui sanguis cum crassior sit eo qui in aliis corporis partibus est, potest commodius cedere in alimentum ignis qui in corde est, quando stomachus & intestina illud non suppeditant.[p51]

Articulus 109
In Laetitia.

Contigit quoque aliquando sub initium nostrae vitae, ut sanguis contentus in venis esset alimentum satis conveniens ad conservandum cordis calorem, & tali quantitate eum ibi contineri, ut is calor aliunde alimentum suum arcessere opus non haberet: Quod excitavi in Anima affectuum Laetitiae, & effecit simul ut orificia cordis sese solito magis aperirent, & ut spiritus abunde fluentes ex cerebro, non solum in nervos qui inserviunt aperiendis his orificiis, sed etiam in genere in omnes alios qui propellunt sanguinem venarum ad cor, & impediunt ne eo recens veniat ex jecore, liene, intestinis & stomacho. Quare iidem motus comitantur Laetitiam.

Articulus 110
In Tristitia.

Aliquando contra evenit ut corpus opus habuerit nutrimento; atque id est quod primam Animae Tristitiam sentiendam praebere potuit, saltem eam quae non juncta fuit Odio. Id ipsum etiam effecit ut orificia cordis sese contraxerint, quia parum sanguinis recipiebant, & ut pars magna hujus sanguinis venerit ex liene, quod est instar ultimae cellae ex qua cordi suppeditari potest, cum aliunde non satis copiose illuc commeat. Idcirco motus spirituum & nervorum qui inserviunt ita contahendis orificiis cordis, & ad eo deducendum sanguinem lienis, comitantus semper Tristitiam.

Articulus 111
In Cupiditate.

Tandem primae Cupiditates quae animam potuerunt subire, cum recens juncta esset corpori, fuere, recipiendi res sibi convenientes, & repellendi noxias. In hunc autem finem spiritus coeperunt exinde movere omnes musculos, & omnia organa sensuum, omnibus modis quibus moveri possunt. Quod in causa est ut nunc, cum anima aliquid cupit, totum corpus fiat agilius & magis dispositum ad se movendum, quam alias solet: Et cum accidit insuper corpus [p52] sic dispositum esse, id reddit animae cupiditates validiores & ferventiores.

Articulus 112
Quae sint signa externa harum Passionum.

Quod hic posui satis aperit causam differentiarum pulsus, & omnium aliarum proprietatum quas supra vindicavi his Passionibus, ut non sit opus ultra immorari in illis magis explicandis. Sed quia solum observavi in singulis quod observari potest ubi una quaeque illarum sola est, & inservit cognoscendis motibus sanguinis & spirituum qui eas producunt, superest adhuc ut dicam de plurimis signis externis quae eas comitari solent, & quae melius observantur cum plures simul sunt mixtae, ut vulgo obtinet, quam cum separatae sunt. Praecipua horum signorum sunt actiones oculorum, & vultus, mutationes coloris, tremores, languor, leipothymia, risus, lachrymae, gemitus, suspiria.

Articulus 113
De actionibus oculorum & vultus.

Nulla est Passio quam non specialis quaedam actio oculorum indicet; & hoc tam palam est in quibusdam, ut etiam servi stupidissimi possint ex oculis sui heri observare, num in se iratus sit nec ne. Verum etsi percepiamus facile has oculorum actiones, & sciamus quid significent, non ideo facile est eas describere, quia unaquaeque composita est ex plurimis mutationibus quae accidunt motui & figurae oculi, quae adeo particulares & parvae sunt ut earum unaquaeque separatim deprehendi non possit, etsi id quod resultat ex earum conjunctione observare sit facillimum. Idem fere dici potest de actionibus vultus, quae Passiones quoque comitantur; etsi enim majores sint oculorum actionibus, difficile tamen est eas distinguere. Et tam parum differunt, ut dentur homines qui eundem ostentant vultum cum plorant ac alii cum rident. Verum est aliquas esse satis notabiles, ut sunt rugae frontis in Ira, certi quidam motus nasi & labiorum in Indignatione & Irrisione; sed non videntur esse tam naturales quam voluntariae. Et in genere omnes actiones tum vultus tum oculorum possunt ab anima mutari, cum volens occultare [p53] suam passionem, sibi fortiter imaginatur contrarium; ita ut possint aeque adhiberi ad dissimulandos Affectus ac ad illos declarandos.

Articulus 114
De mutationibus coloris.

Non ita facile potest impediri Erubescentia aut Pallor, cum quaedam Passio disponit ad alterutrum; quia hae mutationes non pendent a nervis & musculis, ut praecedentes, sed proveniunt magis recta & immediate a corde, quod fons Passionum dici potest, quatenus praeparat sanguinem & spiritus ad eas producendas. Certum autem est colorem vultus non nisi ex sanguine venire, qui continuo fluens ex corde per arterias in omnes venas, & ex omnibus venis in cor, plus minusve faciem colorat, prout plus vel minus replet parvas venas quae sunt versus superficiem ipsius.

Articulus 115
Quomodo Laetitia inducat ruborem.

Ita Laetitia reddit colorem magis vivum & purpureum, quia aperiens cordis catarractas efficit ut sanguis citius fluat in omnes venas, & calidior subtiliorque factus inflet mediocriter omnes vultus partes; quo facies serenior & laetior redditur.

Articulus 116
Quomodo Tristitia pallescere faciat.

Tristitia contra contrahendo orificia cordis efficit ut sanguis fluat lentius in venas, & frigidior & crassior factus minus loci debeat occupare, ita ut sese recipiens ad latiores quae sunt cordi proximiores, deferat magis remotas; quarum visibiliores cum sint in vultu, ea ratione apparet pallidus & emaciatus; praecipue cum Tristitia magna est, aut cum subito advenit, ut in Consternatione videmus, cujus inopinatus adventus auget actionem quae cor contrahit.[p54]

Articulus 117
Quomodo tristes saepe rubeant.

At saepe evenit ut tristes non pallescant, sed contra rubeant. Quod tribui debet aliis Affectibus qui se Tristitiae jungunt, nimirum Amori, aut Cupiditati, & quandoque etiam Odio. Nam hae Passiones calefacientes aut agitantes sanguinem qui venit ex jecore, intestinis aliisque partibus interioribus, eum propellunt ad cor, & inde per magnam arteriam ad venas faciei, Tristitia quae contrahit ab omni parte orificia cordis, id necquicquam impediente, nisi cum profundissima est: sed quantumvis sit duntaxat mediocris, ea impedit facile ne sanguis qui ita ad venas vultus devenit, descendat versus cor, dum Amor, Cupiditas, aut Odium eo alium ex partibus interioribus propellunt. Idcirco hic sanguis subsistens circa faciem eam rubentem reddit; imo rubicundiorem quam in Laetitia; quia color sanguinis eo magis apparet quo minus celeriter fluit, & quoniam insuper majori copia congregari sic potest in venis faciei, quam cum orificia cordis sunt magis aperta. Id patet in Pudore, qui componitur partim ex sui ipsius amore, & desiderio urgente vitandi praesentem infamiam; qua ratione adducitur sanguis ex partibus interioribus ad cor, & inde per arterias ad faciem; partim ex mediocri Tristitia, quae impedit nec idem ille sanguis ad cor redeat. Idem apparet etiam ordinario cum ploratur; nam ut postea dicam, Amor junctus Tristitiae producit lachrymarum maximam partem. Et idem apparet in Ira, in qua saepe subita vindictae cupido miscetur Amori, Odio, & Tristitiae.

Articulus 118
De Tremoribus.

Tremores duas diversas causas habent, quarum altera est quod aliquando nimis pauci spiritus veniant ex cerebro in nervos, & altera quod aliquando nimis multi veniant ad recte claudenda ostiola musculorum; quae juxta id quod dictum fuit artic. 11 debent esse clausa ut determinentur motus membrorum. Prima causa apparet in Tristitia & in Metu, ut etiam cum frigus tremorem inducit. Nam hae Passiones, aeque ac frigus aëris, sic possunt condensare sanguinem, [p55] ut cerebro non suppeditet sat spirituum quos inde in nervos immittere queat. Altera causa apparet saepe in iis qui aliquid fervide cupiunt, aut ex ira valde aestuant, ut & in illis qui ebrii sunt. Nam hae duae Passiones aeque ac vinum aliquando tot spiritus ad cerebrum mittunt, ut inde ordine non possint deduci in musculos.[p]

Articulus 119
De Languore.

Languor est dispositio ad relaxationem & cessationem omnis motus, quae sentitur in omnibus membris. Provenit sicut tremor ex eo quod non sat multi spiritus nervos ingrediantur; sed modo diverso; nam causa Tremoris est quod non satis sit spirituum in cerebro, ad parendum determinationibus glandis cum eos propellit ad aliquem musculum; at Languor provenit ex eo quod glans eos non determinat ad influendum potius in hos musculos quam in illos.

Articulus 120
Quomodo producatur ab Amore & Cupiditate.

Passio autem quae constantius producit hunc effectum est Amor, junctus Cupiditati rei cujus acquisitio non concipitur ut possibilis in praesenti. Nam amor adeo occupat animam in consideratione objecti amati, ut adhibeat omnes spiritus qui sunt in cerebro, ad ejus imaginem sibi repraesentandam, & sistat omnes motus glandis qui non inserviunt huic effectui. Ac observandum de Cupiditate proprietatem quam ei attribui reddendi totum corpus mobilius, ipsi non convenire nisi cum desideratum objectum tale concipitur ut illo ipso tempore possit aliquid fieri quod ei acquirendo inserviat. Nam si e contrario concipiatur impossibile tum esse quicquam facere quod eo conferat, omnis agitatio cupiditatis manet in cerebro, nullo modo transiens in nervos; & penitus occupata in confirmanda Idea objecti desiderati, residuum corpus languidum relinquit.[p56]

Articulus 121
Eum posse etiam proficisci ab aliis Passionibus.

Verum quidem est Odium, Tristitiam ac ipsammet Laetitiam etiam posse aliquem Languorem inducere, cum admodum violentae sunt; quia occupant penitus animam in consideratione sui objecti, praesertim ubi rei alicujus cupiditas, cui acquirendae nihil contribui potest inpraesentiarum illis adjungitur. Sed quoniam magis attenditur ad ea objecta quae quisque sibi voluntate conjungit, quam ad illa quae a se separat, aut ulla alia, nec languor pendet ex inopinato occursu, sed eget aliquo tempore ut formetur, reperitur magis in Amore quam in aliis omnibus Affectibus.

Articulus 122
De Lipothymia

Lipothymia sive animi Deliquium non multum distat a morte: morimur enim cum signis qui in corde est plane extinguitur; sed in lipothymiam incidimus cum ita suffocatur ut adhuc aliquid residui caloris maneat, quo postea rursus accendi potest. Sunt autem plures affectiones corporis quae efficere possunt ut ita in lipothymiam incidatur. Verum inter Passiones observatur nonnisi laetitiam extremam id posse. Modus vero quo credo eam hunc effectum producere est, quod aperiens extraordinarie orificia cordis, sanguis venarum illud subit tanto impetu & ea quantitate ut ibi non possit rarefieri sat cito a calore, ad removendas pelliculas sive valvulas quae claudunt ostia harum venarum; qua ratione suffocat ignem, quem conservare solet cum cor non subit nisi ad mensuram.

Articulus 123
Cur Deliquium animi ex Tristitia non sequatur

Videtur quidem magnam Tristitiam, quae ex inopinato advenit, debere sic contrahere orificia cordis, ut ejus quoque ignem possit extinguere; tamen non observamus id accidere, aut si accidat rarissimum est: cujus rei hanc credo esse rationem, quod non [p57] possit tam parum sanguinis inesse cordi quin sufficiat ad ejus conservandum calorem, cum illius orificia ferme clausa sunt.

Articulus 124
De Risu.

Risus consistit in eo quod sanguis qui venit ex cavitate dextra cordis per venam arteriosam, inflans subito pulmones & iteratis vicibus, efficit ut aër quem continent cogatur exire cum impetu per asperam arteriam, in qua format vocem inarticulatam & sonoram; & tam pulmones sese inflando, quam hic aër exeundo, impellunt omnes musculos diaphragmatis, pectoris, & gutturis; qua ratione movent musculos vultus qui aliquam cum illis connexionem habent. Atque haec sola vultus actio, cum illa voce inarticulata & sonora, Risus nuncupatur.

Articulus 125
Cur non comitetur maximas Laetitias.

Etsi autem Risus videatur unum ex praecipuis signis Laetitiae, cum tamen producere non potest nisi demum ubi mediocris fuerit, & aliquid habuerit admirationis vel odii admixtum. Nam experientia constat, quod in summo gaudio nunquam ejus causa efficiat ut in cachinnos prorumpatur, imo neque tam facile eo tunc invitari possumus ab aliqua alia causa, quam ubi tristes sumus; Cujus rei ratio est, quod in maximis laetitiis pulmo adeo semper plenus sit sanguine ut amplius per vices iteratas inflari nequeat.

Articulus 126
Quae sint ejus praecipuae causae.

Nonnisi autem duas observare possum causas quae ita subito inflent pulmonem. Prima est inopinatus occursus Admirationis, qui junctus Laetitiae tam cito aperire potest orificia cordis, ut magna copia sanguinis ingrediens simul ejus dextrum latus per venam cavam ibi rarefiat, & transiens inde per venam arteriosam inflet pulmonem. Altera est commixtio cujusdam liquoris quae auget rarefactionem sanguinis. Nec magis idoneam ad id reperio, quam fluidiorem [p57] partem illius qui ex liene venit; quae pars sanguinis ubi ad cor propulsa fuerit ab aliqua levi commotione Odii, quam juvat inopinatus Admirationis occursus, & sese in eo miscuerit cum sanguine qui venit ex aliis corporis partibus, quem Laetitia abunde introducit, potest efficere ut ille sanguis ibi dilatetur multo magis solito. Eodem modo quo videmus multos alios liquores igni impositos inflari subito, cum vasi in quo sunt parum aceti infunditur. Nam fluidior pars sanguinis qui ex liene venit, natura similis est aceto. Experientia quoque nobis ostendit, in omnibus occasionibus quae possunt producere hunc risum solutum qui ex pulmone venit, semper subesse aliquam leviorem causam Odii, aut saltem Admirationis. Ac illi quorum lien non admodum sanus est, obnoxii sunt non solum majori Tristitiae quam caeteri, sed etiam per dilucida intervalla majori Laetitiae & Risui: quoniam lien emittit duplicem sanguinem ad cor, unum valde crassum & densum qui producit Tristitiam, alterum valde fluidum & subtilem qui Laetitiam excitat. Et saepe post multum Risum, naturaliter propendemus ad Tristitiam, quia cum fluidior pars sanguinis ex liene exhausta est, altera crassior eam versus cor subsequitur.

Articulus 127
Quae sit illius causa in Indignatione

Quoad Risum qui aliquando comitatur Indignationem, ut plurimum est artificialis & fictus; sed ubi naturalis est, videtur oriri ex Laetitia inde concepta, quod videamus nos ab eo malo cui indignamur non posse offendi, & insuper quod nos occupatos sentiamus novitate inopinata illius mali; Adeo ut Laetitia, Odium & Admiratio ad eum producendum concurrant. Attamen credere volo posse etiam produci absque aliqua Laetitia, a solo motu Aversionis, qui mittit sanguinem ex liene ad cor, ubi rarefit, & propellitur inde in pulmonem, quem facile inflat, ubi eum ferme vacuum reperit. Et in genere omne id quod subito potest inflare pulmonem hoc modo, efficit actionem externam Risus, noso cum Tristitia eam mutat in actionem gemituum & ejulatuum qui lachrymas comitantur. Quam ad rem de seipso Vives scribit lib. 3. de Anima, cap. de Risu, ubi diutius jejunus fuisset, prima frusta quae in os ingerebat sibi risum excussisse: cujus rei causa poterat esse quod ejus pulmo [p59] vacuus sanguine, propter defectum nutrimenti, celeriter inflabatur primo succo qui transibat ex stomacho ad cor, & quem sola comedendi Imaginatio eo poterat deducere, antequam succus ciborum quos comedebat eo pervenisset.

Articulus 128
De origine Lachrymarum

Sicut Risus nunquam oritur ex maximis Gaudiis, ita nec Lachrymae promanant ab extrema Tristitia, sed solum a mediocri, & quam comitatur vel sequitur aliquis sensus Amoris aut etiam Laetitiae. Ut vero bene intelligatur earum origo, observandum est quod etsi continuo multi vapores prodeant ex omnibus nostri corporis partibus, nulla tamen sit ex qua plures egrediantur quam ex oculis, propter magnitudinem nervorum opticorum, & multitudinem parvarum arteriarum per quas eo veniunt: Ac sicuti sudor solis constat vaporibus, qui cum egrediuntur ex aliis partibus convertuntur in aquam in illarum superficie, ita lachrymae fiunt ex vaporibus qui egrediuntur ex oculis.

Articulus 129
Quomodo Vapores in aquam mutentur.

Sicut autem scripsi in Meteoris, explicando quomodo Vapores aëris mutentur in pluviam, id inde evenire quod sint minus agitati, aut solito copiosiores; ita credo eos qui exeunt ex corpore, cum solito minus sunt agitati, etsi tam copiosi non sint, tamen converti in aquam; unde fiunt sudores frigidi, qui quandoque ex debilitate oriuntur cum aegrotamus. Existimo itidem eos cum multo copiosiores sunt, modo insuper non magis agitentur, pariter etiam in aquam converti; id quod eum producit sudorem qui exercitium comitatur. Ac tunc oculi non sudant, quia inter corporis exercitia, maxima parte spirituum ingrediente musculos qui ei movendo inserviunt, minus ex illis per nervum opticum it ad oculos. Denique eadem est omnino materia ex qua sit sanguis dum est in venis aut in arteriis, & spiritus cum est in cerebro, in nervis, aut in musculis; & vapores, cum inde prodit instar aëris; & denique sudor [p60] aut lachrymae, cum in aquam condensatur in superficie corporis vel oculorum.

Articulus 130
Quomodo id quod oculo dolorem adfert eum ad lachrymandum excitet.

Porro nonnisi duas causas observare possum quae faciant ut vapores qui ex oculis prodeunt mutentur in lachrymas; Prima est cum figura pororum per quos transeunt immutatur ex quocunque accidenti: hoc enim retardans motum istorum vaporum, & ordinem eorum mutans, efficere potest ut in aquam abeant: Sic vel festuca quae in oculum inciderit sufficiet quibusdam lachrymis ex illo exprimendis, quoniam in eo dolorem excitando mutat dispositionem pororum ipsius, adeo ut nonnullis angustioribus factis, parvae vaporum partes per eos minus cito transeant, & pro eo quod antea exibant aequaliter a se invicem distantes, & ita separati manebant, sibi mutuo occurrant, quia ordo horum pororum turbatus est, qua ratione se una jungunt, & ita in lachrymas convertuntur.

Articulus 131
Quomodo prae Tristitia lachrymemur.

Altera causa est Tristitia, quam sequitur Amor, aut Laetitia, vel in genere quaelibet causa quae efficit ut cor propellat multum sanguinis per arterias. Tristitia requiritur, quia refrigerans omnem sanguinem contrahit oculorum poros. Sed quoniam eos contrahendo diminuit pariter quantitatem vaporum quibus transitum dare debent, id non sufficit ad eliciendas lachrymas, nisi quantitas horum vaporum eodem tempore augeatur ab aliqua alia causa. Nihil vero est quod eam magis augeat quam sanguis qui emittitur versus cor in Passione Amoris. Sic videmus eos qui tristes sunt non jugiter lachrymari, sed solum per intervalla, cum aliquam novam reflexionem faciunt versus objecta quae colunt. [p61]

Articulus 132
De Gemitibus qui comitantur lachrymas.

Tunc vero pulmones quandoque momento inflantur copia sanguinis qui eos subit, & qui inde expellit aërem quem continebant, qui per guttur egrediens gignit gemitus, & clamores qui solent comitari lachrymas; Et hi clamores ordinario acutiores sunt illis qui comitantur risum, etsi fere eodem modo producantur; quoniam nervi qui inserviunt dilatandis aut contrahendis organis vocis, ad eam magis gravem vel acutam sive graciliorem reddendam, juncti cum illis qui aperiunt orificia cordis in Laetitia, & ea contahunt in Tristitia, efficiunt ut haec organa dilatentur aut contrahantur eodem tempore.

Articulus 133
Cur Infantes & senes facile lachrymentur.

Infantes & senes ad lachrymandum magis propendent quam qui sunt mediae aetatis, sed diversis de causis. Senes saepe lachrymantur ex Amore & Gaudio; nam hi duo Affectus simul juncti multum sanguinis propellunt ad cor eorum. & inde multos vapores ad oculos, & agitationem horum vaporum frigiditas illorum naturalis adeo remoratur, ut facile in lachrymas convertantur, etsi nulla Tristitia praecesserit. Quod si quidam senes etiam facile lachrymentur prae taedio vel ira, ad id non tam temperamento corporis sui quam animi disponuntur; Et id accidit iis solis qui tam debiles sunt, ut se patiantur penitus superari a parvis doloris causis, metus, aut commiserationis. Idem evenit infantibus, qui raro ex Laetitia lachrymantur, saepius ex Tristitia, etiam quam Amor non comitatur: semper enim sat sanguinis habent ad producendos multos vapores, qui cum eorum motum Tristitia remoratur abeunt in lachrymas.

Articulus 134
Cur aliqui infantes potius palleant quam lachrymentur.

Sunt tamen nonnulli qui potius pallent quam lachrymantur, cum irati sunt; quod indicio in ipsis esse potest judicii & animositatis [p62] extraordinariae; scilicet cum id inde oritur quod considerant magnitudinem mali, & se ad fortem resistentiam parant, eodem modo quo aetate provectiores. Verum frequentior nota est pravae indolis, nimirum cum id inde sit quod ad Odium proclives sint aut ad Metum, nam isti affectus imminuunt materiam lachrymarum. Et contra videmus eos qui facile plorant propensos esse ad Amorem & ad Commiserationem.

Articulus 135
De Suspiriis.

Causa Suspiriorum a causa lachrymarum valde differt, etiamsi praesupponant ut hae Tristitiam. Nam pro eo quod impelluntur homines ad lachrymandum cum pulmones pleni sunt sanguine, ad suspiria ducenda incitantur cum fere eo destituuntur, & quaedam imaginatio Spei aut Laetitiae aperit orificium arteriae venosae, quod Tristitia contraxerat. Tum enim paullulum illud sanguinis quod restabat in pulmonibus, decidens momento in laevum cordis latus per hanc arteriam venosam, eoque impulsum cupiditate perveniendi ad illam Laetitiam, quae eodem tempore agitat omnes muscolos diaphragmatis & pectoris, aër celerrime per os propellitur in pulmones, ad replendum locum quem deferit ille sanguis; Et id est quod dicitur suspirare.

Articulus 136
Unde veniant effectus Passionum quae quibusdam hominibus
peculiares sunt.

Caeterum ut suppleam hic paucis omne id quod posset addi circa varios effectus aut diversas causas Affectuum, mihi sufficiet repetere Principium cui omnia quae de illis scripsi innituntur; nimirum talem nexum inter Animam & nostrum corpus esse, ut cum semel junximus quandam actionem corpoream cuidam cogitationi, neutra earum unquam se postea offerat, quin altera se quoque exhibeat; nec semper easdem esse actiones quae iisdem cogitationibus junguntur. Id enim sufficit reddendae rationi omnium eorum quae unusquisque potest observare specialia vel in se vel in aliis, circa hanc materiam, quae hic explicata non fuerint. Etenim exempli [p63] gratia, facile est cogitare, miras quorundam aversiones per quas nequeunt ferre odorem rosarum, aut praesentiam felis, aut similia, non aliunde proficisci quam quod ab initio suae vitae valde fuerint laesi a similibus quibusdam objectis, aut quia compassi sunt sensui matrum suarum, quae gravidae cum essent, a talibus laesae fuerint. Certum enim est relationem dari inter omnes Matris motus, & motus Infantis quem gestat in utero, ita ut quod uni contrarium est, alteri etiam noceat. Et odor rosarum potuit Infanti magnum capitis dolorem attulisse cum adhuc in cunis esset, aut felis potuit eum valde perterrefecisse nemine animadvertente, ac ipso nullam ejus rei memoriam postea conservante; quamvis idea aversionis quam tum pro illis rosis aut pro illo fele conceperat, impressa manserit ejus cerebro usque ad vitae finem.

Articulus 137
De Usu quinque Passionum hic explicatarum, prout ad corpus
referuntur.

Propositis definitionibus Amoris, Odii, Cupiditatis, Laetitiae, Tristitiae, & explicatis omnibus motibus corporeis qui hos Affectus producunt aut comitantur, solus eorum usus superest considerandus. De quo observandum est quod secundum institutum Naturae referantur omnes ad corpus, nec animae imputentur nisi quatenus corpori juncta est; adeo ut eorum usus naturalis sit incitare animam, ad consentiendum & contribuendum iis actionibus quae inservire possunt conservando corpori, aut illi aliquatenus perfectius reddendo. Eo vero sensu Tristitia & Laetitia primae adhibentur: Anima etenim non aliter immediate monetur de rebus quae corpori nocent, quam sensu doloris, quem producit in ipsa, primum Passio Tristitiae, & tum Odium ejus quod hunc dolorem excitat, & tertio loco Cupiditas se ab illo liberandi: prout etiam anima non immediate edocetur de rebus corpori utilibus, aliter quam specie quadam titillationis, quae in ea excitans Laetitiam, deinde producit Amorem illius rei quae ejus esse causa creditur, & denique Cupiditatem id acquirendi quod efficere potest ut in hac Laetitia continuet, aut adhuc postea simili fruatur. Unde constat illas omnes quinque utilissimas esse respectu corporis, imo Tristitiam quadantenus priorem & magis necessariam esse Laetitia, & Odium [p64] Amore; quia magis refert repellere quae nocent & destruere possunt, quam ea acquirere quae aliquam perfectionem addunt, qua tamen carere possumus.

Articulus 138
De eorum defectibus, & mediis quibus corrigantur.

Sed quamvis hic usus Passionum sit maxime naturalis, nec omnia animalia bruta dirigant vitam suam aliter quam per corporeos motus, similes iis qui solent in nobis eas sequi, & ad quibus consentiendum nostram animam incitant; non semper tamen bonus est, cum multa sint corpori noxia, quae nullam ab initio producunt Tristitiam, imo quae aliquam Laetitiam praebent; & alia dentur ipsi utilia quamvis primo obtutu incommoda & tristia sint. Praeterea fere semper ostendunt tam bona quam mala quae repraesentant multo majora & majoris momenti quam revera sunt; ita ut nos incitent ad illa quaerenda & haec fugienda majori cum fervore & cura quam par est; prout etiam videmus bestias saepe decipi per escam, & ad vitanda minora mala praecipites ferri in majora. Id circo experientia uti debemus & ratione, ad distinguendum bonum a malo, & eorum justum valorem cognoscendum, ne unum pro alio sumamus, aut quidpiam cum excessu sectemur.

Articulus 139
De usu earundem Passionum quatenus pertinent ad animam;
& primo de Amore.

Atque id sufficeret, si nihil praeter corpus haberemus, aut ipsum meliorem nostri partem constitueret: verum quoniam nostri pars minima est, debemus praecipue considerare Passiones quatenus ad Animam pertinent, respectu cujus Amor & Odium oriuntur ex notitia, & praecedunt Laetitiam ac Tristitiam, nisi cum hae duae ultimae tenent locum cognitionis, cujus & species sunt. Et cum illa cognitio vera est, id est cum res ad quas amandas nos incitat revera bonae sunt, & revera illae malae ad quarum odium nos invitat, Amor est multo melior Odio, neque nimius esse potest, & semper producit Laetitiam. Dico hunc Amorem valde bonum esse; quia nobis [p65] vera bona jungens nos tanto perfectiores reddit. Dico quoque nimium esse non posse: ad summum enim intensissimus Amor nihil amplius efficere potest, quam ut nos tam perfecte his bonis jungat, ut amor quo speciatim in nos ipsos ferimur nullam in eo ponat distinctionem: quod credo nunquam malum esse posse. Eum necessario sequitur Laetitia, quia nobis repraesentat id quod amamus, ut bonum quod ad nos pertinet.

Articulus 140
De Odio

Odium e contrario tam remissum esse nequit quin noceat, & nunquam sine Tristitia est. Dico nimis parvum aut remissum esse non posse, quia ad nullam actionem incitamur ex Odio mali, ad quam longe melius non possimus incitari ab Amore boni cui contrarium est, saltem ubi hoc bonum & hoc malum satis nota sunt. Concedo enim odium mali quod solo dolore innotescit necessarium esse respectu corporis; sed hic solum loquor de eo quod ex clariori cognitione procedit, quodque ad solam animam refero. Dico quoque nunquam illud sine Tristitia esse, quia cum malum nil nisi privatio sit, concipi non potest absque aliquo subjecto reali cui insit, & nihil reale est quod in se non habeat aliquam bonitatem; Atque adeo Odium quod nos abducit ab aliquo malo, nos simul removet a bono cui junctum est; & cum privatio hujus boni repraesentatur animae instar defectus ad eam pertinentis, in illa excitat Tristitiam. Exempli gratia, Odium quod nos alienat a cujusdam malis moribus, non simul ab ejus conversatione removet, in qua alias possemus reperire aliquod bonum, quo privari nos male habet. Et sic in aliis omnibus Odiis observare possumus aliquam Tristitiae causam.

Articulus 141
De Cupiditate, Laetitia, & Tristitia.

Quod ad Cupiditatem, liquet eam cum procedit ex vera notitia malam esse nequire, si modum non excedat, & ab eadem notitia dirigatur. Evidens quoque est Laetitiam non posse non bonam esse, & Tristitiam malam, respectu animae; quoniam in Tristitia [p66] consistit omnis incommoditas quam anima patitur a malo, & in Laetitia omnis possessio boni quod ad ipsam pertinet: Ita ut nisi corpus haberemus, auderem dicere nos non posse nimis indulgere Amori & Laetitiae, vel nimis vitare Odium & Tristitiam. Verum motus corporei qui hos Affectus comitantur, possunt omnes nocere valetudini cum valde violenti sunt, & contra ipsi utiles esse si moderati fuerint.

Articulus 142
De Laetitia, & Amore comparatis cum Tristitia & Odio.

Caeterum quandoquidem Odium & Tristitia debent rejici ab anima, etiam cum a vera notitia procedunt debent igitur multo magis rejici cum ab aliqua falsa opinione proveniunt. Verum dubitari potest num Amor & Laetitia sint Affectus boni nec ne, cum ita malum habent fundamentum: mihique videtur eas ubi praecise tantum considerantur in seipsis, respectu animae, posse dici quod etsi Laetitia sit minus solida, & Amor minus utilis quam ubi melius fundamentum habent, nihilominus tamen praeferri debere Tristitiae & odio male fundatis. Adeo ut in eventibus hujus vitae in quibus vitare nequimus periculum deceptionis, semper praestet inclinare versus Affectus qui tendunt ad bonum, quam versus eos qui respiciunt malum, etsi solius illius vitandi gratia id faciamus: Imo saepe falsa Laetitia, melior est Tristitia cujus causa vera est. Sed idem de Amore dicere non ausim respectu Odii; cum enim Odium justum est, nos solum removet a subjecto, quod continet malum a quo separari bonum est: at Amor qui injustus est nos jungit rebus quae nocere possunt, aut saltem quae non merentur adeo a nobis tantopere aestimari: qua ratione vilescimus & deprimimur.

Articulus 143
De iisdem Affectibus quatenus referuntur ad Cupiditatem.

Oportet vero exacte observare, id quod modo dixi de his quatuor Affectibus, non habere locum nisi cum considerantur praecise in seipsis, neque nos ferunt ad ullam actionem. Quatenus enim excitant in nobis cupiditatem, cujus interventu dirigunt nostros [p67] mores, certum est omnes eos quorum causa falsa est posse nocere, & contra omnes eos quorum causa justa est posse prodesse. Imo cum aequaliter malum habent fundamentum, Laetitiam ordinario nocentiorem esse Tristitia; quia haec ingenerans moderationem & metum, disponit quadantenus ad Prudentiam; illa vero imprudentes & temerarios efficit eos qui se illi permittunt.

Articulus 144
De Cupiditatibus quarum eventus nonnisi a nobis pendet.

Verum quia hae Passiones nos ad ullas actiones ferre nequeunt nisi per Cupiditatem quam excitant, illam ipsam Cupiditatem dirigere speciatim studendum est, & in eo consistit praecipua Ethicae utilitas. Prout autem modo dixi eam semper bonam esse cum veram sequitur notitiam, ita non potest non mala esse cum alicui errori innititur. Error autem ut mihi videtur, qui frequentius obtinet in Cupiditatibus, in eo situs est, quod non satis distinguantur res quae penitus a nobis pendent ab aliis. Nam quoad res quae ex nobis solis pendent, id est ex nostro Libero Arbitrio, sufficit scire eas esse bonas, ut non possint nimis fervide desiderari, eo quod virtutem sectari sit res bonas facere quae a nobis pendent, nec possit nimis fervide Virtus desiderari: ut taceam quod cum non possit non bene succedere, utpote a nobis solis dependens, quod ita appetimus, semper inde percipiamus omnem illam quam expectabamus satisfactionem. Sed error qui hic vulgo committitur non in eo consistit quod nimis, sed tantum in eo quod non satis appetatur. Summum vero contra id remedium est liberare animum quoad fieri potest omnibus aliis cupiditatibus minus utilibus; tum anniti clare cognoscere & cum attentione considerare bonitatem illius rei quae appetenda venit.

Articulus 145
De iis quae nonnisi ab aliis causis pendent: Et quid sit Fortuna.

Quod ad ea quae nullo modo a nobis pendent, quantumvis bona queant esse, nunquam fervide appetenda sunt; non solum quia possunt non evenire, & ita nos eo magis cruciare quo vehementius [p68] ea concupiverimus; verum praecipue quia occupando nostras cogitationes, abducunt studium nostrum a rebus aliis quarum acquisitio pendet a nobis. Sunt autem duo remedia generalia contra has vanas Cupiditates: Primum est Generositas, de qua postea. Secundum est, quod saepe debemus reflectere animum ad Providentiam divinam, & cogitare impossibile esse aliquid evenire alio modo quam ab aeterno determinavit haec Providentia; ita ut sit instar fati vel immutabilis Necessitatis quae opponenda est Fortunae, ad eam subruendam, ut Chimaeram quae non aliunde quam ex errore intellectus nostri provenit. Nec enim quicquam appetere possumus nisi id aliquo modo possibile censeamus; Nec possumus existimare possibilia quae a nobis non pendent, nisi quatenus cogitamus ea a Fortuna pendere, id est quae judicamus evenire posse, & similia alias contigisse. Illa autem opinio non aliunde provenit quam ex eo quod non novimus omnes causas, quae ad singulos effectus concurrunt. Cum enim non succedit res quam censuimus pendere a fortuna, indicio id est quandam ex causis necessariis ad eam producendam defecisse, & per consequens eam fuisse absolute impossibilem: ac nunquam similem accidisse, id est ad cujus productionem similis causa defuerit; adeo ut nisi id antea ignorassemus, nunquam eam existimassemus possibilem, nec per consequens eam appetivissemus.

Articulus 146
De iis quae a nobis & ab aliis pendent.

Rejicienda igitur penitus est vulgaris opinio, extra nos dari Fortunam, quae efficiat ut res contingant vel non contingant ut ei lubet, & sciendum omnia dirigi a Providentia divina, cujus decretum aeternum, adeo infallibile & immutabile est, ut exceptis iis quae idem Decretum voluit pendere ex nostro Arbitrio, cogitare oporteat respectu nostri nihil evenire quod necessarium non sit, & quadantenus fatale; adeo ut absque errore cupere non possimus ut aliter eveniat. Sed quia major pars cupiditatum nostrarum se extendit ad res quae totae a nobis non pendent, nec totae ab aliis, debemus exacte distinguere in illis id quod nonnisi a nobis pendet, ut ad id solum nostram cupiditatem protendamus. Et quoad residuum, etsi ejus successum censere debeamus fatalem & immutabilem, ne circa illud se occupet nostra cupiditas, considerandae tamen sunt rationes [p69] ex quibus plus vel minus sperare possit, ut inserviant dirigendis nostris actionibus: Nam exempli gratia, si nobis quid sit alicubi negotii, quo queamus per duas diversas vias pervenire, quarum una soleat multo tutior altera haberi, etsi forte decretum Providentiae sit, ut si eam viam sequamur quam tutiorem arbitramur, infallibiliter in latrones incidamus, omni periculo per aliam defuncturi, non ideo debemus nos indifferenter ad alterutram eligendum habere, vel acquiescere in fatali immutabilitate hujus decreti; sed ratio exigit ut eligamus viam quae tutior esse solet; & Cupiditas nostra in eo debet expleri cum eam sequuti fuerimus, quicquid inde mali nobis obvenerit; quia cum hoc malum fuerit respectu nostri inevitabile, nulla subfuit causa exoptandi ut ab illo eximeremur, sed solummodo id faciendi quod optimum intellectus noster potuit cognoscere, ut suppono nos fecisse. Et sane cum ita nos exercemus in distinctione sati a fortuna, assuescimus facile in dirigendis nostris cupiditatibus tali modo, ut quoniam eorum impletio nonnisi a nobis pendet, sempr nobis plenam satisfactionem dare possint.

Articulus 147
De Commotionibus internis Animae.

Hic adhuc unicam considerationem adjiciam, quae mihi multum inservire videtur ad impediendum quominus aliquid ab Affectibus nostris incommodi patiamur; scilicet nostrum bonum & malum pendere praecipue a commotionibus internis, quae in anima nonnisi ab ipsa anima excitantur: in quibus differunt ab his Passionibus quae semper pendent a quodam motu spirituum. Quamvis autem hae commotiones animae saepe jungantur Passionibus quibus similes sunt, saepe etiam possunt reperiri cum aliis, imo nasci ex plane contrariis. Exempli gratia, cum maritus deflet uxorem suam mortuam, quam (ut quandoque fit) aegre videret restitutam vitae, potest fieri ut ejus cor ea Tristitia contrahatur quam apparatus exequiarum & absentia personae cujus conversationi assuetus erat in ipso excitant. Quin fieri potest ut reliquiae quaedam Amoris vel Commiserationis ejus imaginationi observantes eliciant ex ipsius oculis veras lachrymas; quamvis nihilominus sentiat Laetitiam occultam in animo, cujus commotio tantum virium habet, ut Tristitia [p70] & lachrymae quae eam comitantur nihil ex ejus viribus imminuere possint. Et cum legimus tragicos aut inusitatos casus, vel cum eos repraesentari videmus in Theatro, id ipsum in nobis quandoque excitat Tristitiam, quandoque Laetitiam, aut Amorem, aut Odium, & in genere omnes Affectus, prout diversa objecta se nostrae imaginationi offerunt; sed insuper clanculum gaudemus quod eos in nobis excitari sentiamus: Estque haec ipsa voluptas Laetitia intellectualis, quae aeque facile ex Tristitia oriri potest ac ex coeteris omnibus Affectibus.

Articulus 148
Exercitium virtutis summum esse remedium contra Passiones.

Quoniam autem hae internae commotiones nos propius tangunt, & per consequens amplius in nos possunt quam Affectus a quibus differunt, quique cum illis reperiuntur, certum est omnes tumultus qui aliunde veniunt nullam vim habere nocendi animae nostrae, modo satis semper habeat apud se unde contenta sit, sed potius augere ejus Laetitiam, eo quod observans se ab illis laedi non posse, id ei ad suam perfectionem cognoscendam inserviat. Ut autem anima nostra ita contenta sit, nihil aliud debet quam virtutem exacte sectari. Quicunque enim ita vixit ut conscientia sua exprobrare ei nequeat ipsum unquam neglexisse ea facere quae meliora esse judicavit, (quod hic voco sectari virtutem) inde percipit satisfactionem, quae tam potens est ad eum foelicem reddendum, ut violentiores motus Affectuum, nunquam sat habeant virium ad turbandam tranquillitatem animae ipsius. [p70]

Passionum animae pars tertia
De Passionibus Particularibus.

Articulus 149
De Existimatione & Despectu.

Explicatis sex primitivis Affectibus, qui se habent instar generum quorum caeteri sunt species, hic succincte observabo quid insit singulare in unoquoque istorum, servato eo ordine juxta quem eos supra enumeravi. Duo primi sunt Existimatio & Despectus. Nam etsi haec nomina ordinario solas notent opiniones, quae citra Passionem habentur de uniuscujusque rei pretio, attamen quia saepe ex his opinionibus nascuntur Affectus quibus nomina specialia indita non fuere, haec ipsa illis attribui posse videntur. Existimatio vero quatenus Passio, est inclinatio animae ad sibi repraesentandum valorem rei aestimatae, quae inclinatio producitur a motu speciali spirituum, ita deductorum in cerebrum ut in eo confirment impressiones quae huic rei inserviunt. Ut e contrario, Despectus est inclinatio quam anima habet ad considerandam vilitatem aut tenuitatem ejus quod contemnit, producta motu spirituum qui confirmat Ideam hujus tenuitatis.

Articulus 150
Has duas Passiones nil nisi species Admirationis esse.

Atque sic hae duae Passiones nihil sunt aliud quam Admirationis species. Cum enim non admiramur magnitudinem aut parvitatem cujusdam objecti, nos illud nec pluris nec minoris facimus, quam ratio nobis dictat debere fieri, ita ut illud tum existimemus vel contemnamus absque Passione: Et quamvis saepe existimatio in nobis excitetur ab Amore, & Despectus ab Odio, illud universale non est; nec aliunde provenit, quam ex eo quod plus vel minus propendeamus ad considerandum magnitudinem vel tenuitatem [p72] alicujus objecti, quia plus vel minus illud diligamus.

Articulus 151
Etiam posse quem seipsum existimare vel despicere.

Quamvis autem hae duae Passiones possint in genere referri ad quaelibet objecta, tamen praecipue observantur cum ad nos ipsos referuntur, id est cum proprium nostrum meritum vel existimamus vel despicimus. Atque tunc motus spirituum a quo sunt, adeo est in propatulo, ut mutet ipsum vultum, gestus, incessum, & in genere omnes actiones eorum qui sublimius vel sequius solito de seipsis sentiunt.

Articulus 152
Propter quam causam nos aestimare possimus.

Quoniam vero ex sapientiae partibus haec una & praecipua est, nosse quomodo & qua de causa quisque se existimare aut despicere debeat, conabor & de eo meam mentem hic aperire. Unum duntaxtat in nobis observo quod justam causam nobis possit suppeditare nosmetipsos existimandi, nempe legitimum usum liberi nostri arbitrii, & imperium quod in nostras voluntates exercemus. Nam praeter solas actiones pendentes ex isto arbitrio, nihil est unde possimus cum ratione laudari vel vituperari, illudque nos quodammodo reddit Deo similes, nos nostri dominos faciendo, modo per ignaviam non amittamus jura quae nobis confert.

Articulus 153
In quo consistat Generositas.

Sic credo veram Generositatem, quae efficit ut homo se existimet quantum potest legitime, in eo solum consistere, partim quod norit nihil revera suum esse, excepta hac libera dispositione suarum voluntatum, nec cur debeat laudari vel vituperari, nisi quod illa bene vel male utitur; partim quod sentiat in seipso firmum & constans propositum ea bene utendi, id est nunquam carendi voluntate suscipiendi & exequendi omnia quae judicaverit meliora esse; quod est perfecte sequi virtutem. [p73]

Articulus 154
Eam impedire ne contemnantur alii.

Qui hoc de se norunt & sentiunt, sibi facile persuadent singulos alios homines idem de seipsis sentire, quoniam in eo nihil est quod ab alio pendeat. Idcirco neminem unquam contemnunt, & quamvis saepe videant alios ea admittere sphalmata quae ostendunt ipsorum imbecillitatem; sunt tamen proniores ad eos excusandos quam carpendos, & ad credendum eos potius ex notitiae quam bonae voluntatis defectu peccare. Ac prout non se putant multo inferiores iis qui plura bona aut honores possident, aut qui ingenio, eruditione, formave praepollent, vel alias caeteros superant in aliis quibusdam perfectionibus, ita nec se multo superiores existimant iis quos similiter praecellunt, quod haec omnia ipsis videantur haud magna consideratione digna, prae bona illa voluntate ex qua sola se existimant, & quam supponunt quoque esse aut ad minimum posse esse in singulis aliis hominibus.

Articulus 155
In quo consistat Humilitas honesta.

Atque sic Generosiores solent quoque Humiliores esse, & Humilitas honesta consistit solum in ea reflexione quam facimus super infirmitatem nostrae naturae, & errores quos olim potuimus commisisse, aut deinceps possumus committere, qui non minores sunt iis qui ab aliis committi possunt, efficitque ut nos nemini praeferamus, reputantes pariliter caeteros qui pollent nobiscum suo libero Arbitrio, aeque bene ac nos illo posse uti.

Articulus 156
Quae sint proprietates Generositatis, & quomodo medeatur exorbitationibus
omnium Passionum.

Qui hoc modo Generosi sunt, naturaliter ad magna patranda feruntur; sic tamen ut nihil suscipiant cujus non se capaces sentiant. Et quoniam nihil majus reputant quam bene facere aliis hominibus, & proprium commodum ideo contemnere, semper perfecte [p74] humani, affabiles & officiosi erga unumquemque sunt. Ac praeterea absolute dominantur suis Affectibus, specialiter Cupiditatibus, Zelotypiae, & Invidiae: quod reputent nihil cujus acquisitio a se non pendeat tanti valere ut multum debeat exoptari; & Odio erga homines, quia eos omnes existimant; & Metui, quod fiducia propriae virtutis fiant securi; & denique Irae, quod parvi pendentes quaecunque pendent ex aliis, nunquam tantum concedant suis adversariis ut se ab illis laesos agnoscant.

Articulus 157
De Superbia

Quotquot vero bonam opinionem de seipsis concipiunt quacunque alia de causa, non pollent vera Generositate, sed tantum turgido fastu, qui semper valde vitiosus est, etsi eo magis quo causa propriae existimationis Injustior fuerit. Omnium vero injustissima est superbire absque causa, id est cum quis etiam nihil cogitat sibi inesse meriti propter quod existimari debeat, solummodo quia meritum non magnifacit, sibique imaginando gloriam nihil aliud esse quam usurpationem, credit eos qui ejus sibi plus arrogant, ejus quoque plus habere. Estque hoc vitium ita irrationale & absurdum, ut vix crederem dari homines qui illi se prostituerent, si nemo unquam injuste lauderetur: Sed assentatio tam late dominatur, ut nullus sit ita imperfectus, qui non se videat saepe laudari propter res quae nullam laudem merentur, imo quae vituperio sunt dignissimae; quod occasionem praebet stupidioribus in hanc superbiae speciem incidendi.

Articulus 158
Effectus ejus contrarios esse effectibus Generositatis

Sed quaecunque sit causa propriae existimationis, si diversa fuerit a voluntate quae sentitur bene semper utendi suo libero Arbitrio, unde dixi manare Generositatem, producit semper fastum valde vitiosum, & qui adeo differt ab hac vera Generositate ut habeat effectus absolute contrarios. Cum enim alia bona, ut ingenium, pulchritudo, divitiae, honores &c. eo magis soleant aestimari quo in paucioribus extant, imo sint ferme omnia ejus naturae ut pluribus [p75] communicari non possint, id efficit ut superbi conentur caetero omnes deprimere, & suis cupiditatibus mancipati habeant animam indesinenter agitatam ab Odio, Invidia, Zelotypia, aut Ira.

Articulus 159
De Humilitate vitiosa.

Quoad Abjectionem aut Humilitatem vitiosam, ea consistit praecipue in eo quod quis se imbecillum sentiat aut parum constantem, & quasi destitutus usu jureque liberi sui arbitrii nequeat ea non facere quorum tamen debet postea ipsum poenitere; tum etiam in eo quod credit se non posse per semetipsum subsistere aut carere pluribus rebus quarum acquisitio pendet ab alio. Atque sic directo opponitur Generositati, & saepe evenit ut illi qui ingenium abjectius habent sunt arrogantiores & superbiores: ut generosiores, sunt modestiores & humiliores. Sed cum illi qui mente forti & generosa praediti sunt, animum non mutent ob prospera vel adversa quae ipsis accidunt; qui e contra abjecto & infirmo sunt animo, a sola fortuna diriguntur; nec eos prosperitas minus instat quam deprimit adversitas. Imo saepe videas ut se demittant turpiter apud eos a quibus aliquid vel boni expectant vel mali metuunt, ac simul insolenter se efferant supra eos a quibus nihil sperant vel timent.

Articulus 160
Qualis sit motus spirituum in his Passionibus.

Caeterum inde facile cognoscitur Superbiam & Abjectionem non solum vitia esse, sed etiam Passiones, quod eorum commotio valde se prodit extrinsecus in illis qui subito vel inflantur vel dejiciuntur ex nova quadam occasione. Sed dubitari potest num Generositas & Humilitas quae virtutes sunt, possint etiam esse Passiones, quia eorum motus manus conspicui sunt, nec videtur ita virtuti cum Passionibus convenire ac vitio. Attamen non video qui idem motus spirituum, qui inservit confirmandae cuidam cogitationi cujus fundamentum malum est, nequeat similiter eam confirmare cum justo nititur fundamento. Et quoniam Superbia & Generositas in propria existimatione consistunt, ac in eo solum differunt quod ea sui existimatio vel injusta sit vel justa, mihi videntur [p76] posse referri ad unam eandemque Passionem, quae excitatur motu composito ex motibus Admirationis, Laetitiae, & Amoris, tam ejus quo quis seipsum amat, quam illius qui habetur pro re ea quae efficit ut seipsum existimet; sicut e contrario motus qui excitat Humilitatem, sive honestam sive vitiosam, compositus est ex motibus Admirationis, Tristitiae, & Amoris proprii, mixti cum Odio defectuum qui efficiunt ut aliquis se despiciat. Nihilque differentiae in his motibus observo, nisi quod motus Admirationis duas habet proprietates; primo quod inopinata occupatio eum reddat vehementiorem ab initio; deinde quod sit aequalis in suo progressu, id est spiritus continuent se movere eodem tenore in cerebro. Quarum proprietatum prima magis reperitur in Superbia & Abjectione quam in Generositate & Humilitate honesta, & contra ultima melius observatur in his quam in illis. Cujus ratio est, quod vitium vulgo ex ignorantia nascatur, & illi qui minus se norunt facilius superbiant, aut se demittant plus quam decet: quia quicquid ipsis recenter accidit eos offendit inopinato, & efficit ut dum id sibi tribuunt seipsos admirentur, & de se bene judicent vel sequius, prout existimant illud quod accidit in suum commodum cedere vel secus. Verum quoniam saepe post rem ex qua superbierant sequitur alia quae eos deprimit, ideo motus Passionum quibus agitantur varius est. Sed e contrario nihil est in Generositate quod non queat convenire cum Humilitate honesta, nec quicquam alibi quod eas immutare possit: Unde earum motus sunt firmi, constantes & semper sibi ipsis valde similes: sed non ita ex inopinata occupatione procedunt, eo quod qui se ita existimant, satis norint causas propter quas se existiment: Attamen potest dici has causas adeo miras esse (nempe facultatem suo utendi libero Arbitrio, ex qua quis se ipsum existimat, & infirmitates subjecti cui inest haec facultas, quae efficiunt ut non nimis se existimet) ut quoties de novo menti occurrunt semper novam Admirationem excitent.

Articulus 161
Quomodo Generositas acquiri possit.

Quin notandum est Virtutes vulgo sic dici solitas, esse habitus in anima qui eam ad certas cogitationes disponunt, ita ut sic differant ab illis cogitationibus, ut tamen & eas producere & reciproce [p77] ab illis produci possint. Observandum quoque has cogitationes produci posse ab anima sola, sed saepe evenire ut insuper aliquis motus spirituum eas confirmet, atque tum simul sint actiones virtutis & Passiones animae: sic etsi nulla sit virtus cui magis praeclara natalia conferre videantur, quam ea per quam nemo se ultra suum justum valorem existimat, & credibile sit omnes animas quas Deus indit corporibus nostris non aeque nobiles & fortes esse, (quapropter hanc virtutem nominavi Generositatem secundum usum nostrae linguae Gallicae, potius quam Magnanimitatem secundum usum scholae, in qua parum cognoscitur) certum est tamen bonam Institutionem multum inservire ad corrigendos natalium defectus; & cum qui saepe se occuparit in attenta consideratione liberi arbitrii, & quantum emolumenti si tum sit in firmo proposito eo bene utendi, & ab alia parte quam vanae & inutiles sint omnes curae quae ambitiosos excruciant, posse excitare in se Passionem, & exinde acquirere virtutem Generositatis: quae cum sit quasi clavis omnium aliarum virtutum, & remedium generale omnibus Affectuum vitiis, videtur haec consideratio esse digna quae observetur.

Articulus 162
De Veneratione.

Veneratio sive cultus est inclinatio animae, non solum ad existimandum objectum quod veneratur, sed etiam ad se illi subjiciendum cum aliquo timore, ejus favoris demerendi gratia. Adeoque non veneramur nisi causas liberas, quas posse nobis vel bene vel male facere judicamus, etiamsi nesciamus utrum sint facturae. Amore & Devotione prosequimur potius quam simplici Veneratione eos a quibus nil nisi bonum expectamus; odimus vero eos a quibus nil nisi malum praestolamur: Et nisi judicaverimus causam hujus boni vel mali liberam esse, illi nosmetipsos non subjicimus ad ejus favorem nobis conciliandum. Sic cum Ethnici Veneratione prosequebantur sylvas, fontes, aut montes, non proprie illas mortuas res venerabantur, sed Numina quae illis praeesse putabant. Et motus spirituum qui excitat hunc Affectum, componitur tum ex eo qui Admirationem excitat, tum ex eo qui excitat Timorem, de quo postea loquar. [p78]

Articulus 163
De Dedignatione.

Ita quod vulgo dicimus Dedignationem, est inclinatio animae ad spernendam causam liberam, judicando eam etsi natura sua capax sit bene vel male faciendi, tamen adeo infra nos esse ut nobis neutrum facere possit. Et motus spirituum qui eam excitat, componitur ex illis qui excitant Admirationem, & Securitatem sive Audaciam.

Articulus 164
De Usu harum duarum Passionum.

Generositas vero & Imbecillitas animi sive Abjectio determinant bonum & malum usum harum duarum Passionum. Quo enim anima nobilior & generosior fuerit, eo major inest ei inclinatio reddendi cuique quod suum est: Atque sic non solum profundissima adest Humilitas respectu Dei, sed etiam absque repugnantia praestatur omnis Honor & Cultus qui hominibus debetur, unicuique secundum ordinem & authoritatem quam in mundo obtinet, & nihil praeter vitium contemnitur. Contra vero qui sunt animi abjecti & imbecillis, solent per excessum peccare, quandoque cum reverentur & timent res solo contemptu dignas, & quandoque cum dedignantur insolenter eas quae plus reverentiae merentur. Et saepe celerrime transeunt ab extrema impietate ad superstitionem, & iterum a superstitione ad impietatem, ita ut nullum sit vitium nullaque inordinatio animi cujus capaces non sint.

Articulus 165
De Spe & Metu.

Spes est dispositio animae ad sibi persuadendum id eventurum quod cupit, quae producitur motu speciali spirituum, conflato ex motu Laetitiae & Desiderii inter se permixtis. Et Metus est alia animae dispositio, quae ipsi persuadet id ipsum non eventurum. Ac observandum, has duas Passiones, licet sibi contrarias, tamen posse simul alicui inesse; nimirum ubi simul objiciuntur menti diversae rationes, [p79] quarum quaedam suadent eventum Cupiditatis facilem est, aliae difficilem eum reddunt.

Articulus 166
De Securitate & Desperatione.

Nunquam autem altera harum Passionum comitatur Cupiditatem quin alteri quendam locum relinquat. Cum enim Spes satis ita firma est, ut plane expellat Metum, mutat naturam & vocatur Securitas sive Fiducia: Et cum quis persuadetur id quod cupit eventurum, etsi continuet velle ut eveniat, desinit tamen agitari ab Affectu cupiditatis, quae ejus eventum exquiri faciebat cum inquietudine; sicuti cum Metus adeo extremus est, ut omnis spes decollet, sese convertit in Desperationem, & haec Desperatio exhibens rem ut impossibilem, extinguit plane Cupiditatem, quae nonnisi in possibilia fertur.

Articulus 167
De Zelotypia

Zelotypia est species Metus qui spectat Cupiditatem sibi conservandi possessionem cujusdam boni; nec tam procedit ex vi rationum quae judicare faciunt illud amitti posse, quam ex magno aestimio in quo est; quod efficit ut examinentur vel minimae suspicionis causae, & sumantur pro rationibus maximi momenti.

Articulus 168
In quo haec Passio honesta esse possit.

Et quoniam major habenda est cura conservandorum bonorum quae majora, quam quae minora sunt, haec Passio in quibusdam occasionibus honesta & justa esse potest; sic exempli gratia Militiae Dux qui urbem maximi momenti servat, jure movetur Zelotypia pro ipsa, id est metuit omnia illa quibus occupari & intercipi posset: nec honesta mulier vituperatur quod sui honoris sit Zelotypa, id est non solum a malefaciendo abstineat, sed quoque studiose vitet vel minimas obtrectationis causas.[p80]

Articulus 169
In quo vitiosa

Ast ridetur Avarus cum Zelotypia ducitur pro suo Thesauro, id est cum illi oculis incubat, nec ab illo unquam recedere vult, ne quis eum furetur: nec enim pecunia meretur tanta cura asservari. Et contemnimus virum qui suae exoris Zelotypus est, cum indicio sit eam ab ipso nonamari uti par erat, quod vel de se vel de illa male opinetur. Dico quod illam non recte diligat: nam si vero Amore eam prosequeretur, nulla ratione ad sequius de illa suspicandum propenderet; Ac proprie non eam amat, sed solummodo bonum quod in eo situm arbitratur ut solus eam possideat: nec metueret jacturam hujus boni, nisi eo se indignum aut suam uxorem infidelem esse judicaret. Caeterum haec Passio nonnisi ad suspiciones & diffidentias refertur: proprie enim non est Zelotypia, conari aliquod malum vitare cum ejus metuendi justa causa subest.

Articulus 170
De Animi fluctuatione

Animi fluctuatio est quoque species Metus, quae dum retinet Animam quasi in dubia lance inter plures actiones quas facere potest, in causa est ut nullam exequatur, & sic habeat tempus ad eligendum antequam se determinet; In quo revera habet quendam usum qui bonus est: Verum cum ulterius durat quam par est, & illud tempus deliberationi impendit, quod requirebatur ad agendum, pessima est. Dico autem eam esse speciem Metus; quamvis accidere possit, cum datur optio plurimarum rerum, quarum bonitas valde aequalis apparet, ut incerti & fluctuantes haereamus, etsi nullus propterea subsit Metus. Haec enim species fluctuationis procedit solum a subjecto quod se offert, non autem ulla commotione spirituum. Quare Affectus non est, nisi in quantum metus errandi in electione ejus auget incertitudinem. Verum hic metus tam ordinarius & tam vehemens est in quibusdam, ut saepe, etsi nihil occurrat eligendum, nec nisi unica res sese offerat vel sumenda vel omittenda, eos tamen detineat, & efficiat ut inutiliter subsistant in aliis exquirendis. Et tum est excessus Fluctuationis, ortus ex nimio Desiderio bene [p81] agendi, & imbecillitate Intellectus, qui destitutus notionibus perspicuis & distinctis, nonnisi multas confusas habet. Quare remedium contra hunc excessum erit assuescere formandis judiciis certis & determinatis de omnibus rebus quae sese offerunt, & censendo semper officium praestari, cum sit quod melius esse judicatur, etsi forte pessime judicetur.

Articulus 171
De Animositate & Audacia

Animositas cum Affectus est, non habitus vel inclinatio naturalis, est certus quidam calor sive agitatio quae disponit animam ad agendum viriliter in executione rerum quas meditatur, cujuscunque naturae sint. Estque Audacia Animositatis species, quae disponit animam ad res eas exequendas quae plus periculi habuerint.

Articulus 172
De Aemulatione

Estque Aemulatio pariliter ejus quaedam species, sed alio sensu: potest enim Animositas considerari ut genus, quod dividitur in tot species quot extant diversa objecta, & in tot alias quot causas habet: Priori modo Audacia ejus species est, posteriori AEmulatio. Haec vero nihil aliud est quam calor qui disponit animam ad suscipiendas res quas sibi successuras sperat, quia aliis eas bene succedere videt, atque sic est species Animositatis, cujus causa externa exemplum est. Dico causam externam; quia insuper debet semper alia quaedam interna subesse, quae in eo sita est quod corpus ita sit dispositum, ut Cupiditas & Spes majorem vim habeant in sanguine copioso ad cor propellendo, quam Metus aut Desperatio in eo impediendo.

Articulus 173
Quomodo Audacia a Spe pendeat.

Notandum enim quod licet ojectum Audaciae sit difficultas quam vulgo sequitur Metus aut etiam Desperatio, ita ut in rebus periculosioribus & desperatioribus plus Audaciae & Animositatis [p83] adhibeatur, debeat tamen sperari vel etiam certo credi finem qui intenditur successurum, ut fortiter occurrentibus difficultatibus resistatur. Verum hic finis differt ab illo objecto: nec enim simul potest dari Certitudo & Desperatio ejusdem rei eodem tempore. Sic cum Decii in confertos hostes irruebant, & currebant ad mortem certam, objectum Audaciae ipsorum erat difficultas conservandae vitae in hac actione, pro qua difficultate nil nisi Desperationem habebant, mori certissimi: Sed eorum finis erat animare milites suo exemplo, & ipsis consequi victoriam quam sperabant; aut etiam finis eorum erat gloriam post mortem consequi, cujus certi erant.

Articulus 174
De Pusillanimitate, & Consternatione.

Pusillanimitas directe Animositati opponitur, estque languor sive frigus quod impedit animam ne feratur ad ea peragenda quae faceret si isto Affectu careret. Et Consternatio quae contraria est Audaciae, non solum frigus est, sed etiam perturbatio & stupor animae, qui ipsi aufert facultatem resistendi malis quae proxima esse putat.

Articulus 175
De Usu Pusillanimitatis.

Quamvis autem mihi persuadere nequeam Naturam indidisse hominibus ullum Affectum qui semper vitiosus sit, nullumque usum bonum & laudabilem habeat, tamen vix conjicere possum cui bono hi duo queant inservire. Mihi solummodo videtur Pusillanimitatem quendam usum habere, cum homines eximit a suscipiendis laboribus ad quos ferendos incitari possent verisimilibus quibusdam rationibus, nisi aliae certiores rationes ex quibus inutiles judicantur, excitassent hunc Affectum. Nam praeterquam quod eximit animam ab his laboribus, inservit quoque corpori, in eo quod retardato motu spirituum, impedit quominus ejus vires dissipentur. At vulgo & ut plurimum admodum noxius est, quia abducit voluntatem ab actionibus utilibus. Quoniam vero non oritur aliunde quam [p83] ex eo quod non satis habetur Spei aut Cupiditatis, illi corrigendo sufficiet hos duos Affectus in se ipso intendisse & auxisse.

Articulus 176
De usu Consternationis.

Quod attinet Consternationem, non video qui unquam laudabilis vel utilis possit esse: nec Affectus specialis est, sed merus excessus Pusillanimitatis, Stuporis & Metus, qui semper vitiosus est; sicuti Audacia excessus est Animositatis, qui semper bonus habetur, modo finis qui intenditur sit bonus. Et quia praecipua causa Consternationis est inopinatus incursus, nihil melius est illi praecavendo quam uti praemeditatione, seque ad omnes eos eventus praeparare quorum metus eum producere potest.

Articulus 177
De Morsu Conscientiae

Morsus Conscientiae est species Tristitiae ortae ex dubitatione sive scrupolo qui injicitur num id quod fit vel factum est bonum sit, nec ne. Et necessario praesupponit dubitationem: Nam si plane constaret id quod fit malum esse, ab eo faciendo abstineretur, quoniam voluntas non fertur nisi in ea quae aliquam bonitatis speciem prae se ferunt. Et si constaret id quod jam factum est malum esse, ejus poenitentia qui fecit tangeretur, non simplici morsu. Usus autem hujus Affectus est, quod efficiat ut expendatur num res de qua dubitatur sit bona nec ne, & impediat ne fiat alia vice, quamdium non constat bonam esse: sed quia malum praesupponit, praestaret numquam ejus sentiendi causam dari: ac praeveniri potest iisdem mediis quibus Fluctuatio potest excuti.

Articulus 178
De Irrisione

Irrisio est species Laetitiae mixte cum Odio, quae inde oritur quod deprehendatur leve aliquod malum in persona quae eo digna putatur: Odio habetur illud malum, & Gaudetur in illo reperiri qui eo dignus est. Et cum ex inopinato id accidit, repentina occupatio Admirationis [p84] causa est cachinnorum, juxta ea quae dicta fuerunt supra de natura Risus. Verum illud malum leviculum esse debet; si enim magnum fuerit, credi non potest eum qui illud patitur eo dignum esse, nisi simus pravae admodum indolis, aut ipsum maximo Odio prosequamur.

Articulus 179
Cur Imperfectissimi quique soleant maximi Irrisores esse.

Quin videmus eos qui defectus habent perinsignes, exempli gratia qui claudi sunt, monoculi, gibbosi, aut qui aliqua contumelia vel infamia pubblice affecti sunt, specialiter proclives ad irrisiorem esse; Cum enim cupiant caeteros omnes in pari gradu videre, laetantur ob mala quae ipsis eveniunt, & eos illis dignos existimant.

Articulus 180
De Usu Ioci

Quod attinet Iocum modestum, qui reprehendit utiliter vitia, ea ridicula repraesentando, jocantibus ipsis interea nec ridentibus nec ullum Odium testantibus in personas, Affectus non est, sed qualitas honesti viri, quae indolis ejus alacritatem denotat & animae tranquillitatem, quae notae virtutis sunt; & saepe quoque dexteritatem ingenii, in eo quod possit dare speciem aliquam jucundam rebus quas irridet.

Articulus 181
De Usu Risus in joco

Nec turpe est ridere cum jocos audimus aliorum: imo tales esse possunt ut morositatis nimiae foret de illis non ridere. Verum cum ipsi jocamur, magis decet abstinere risu, ne videantur derepente & inopinato occurrere res quas dicimus, vel mirari dexteritatem nostram in illis inveniendis: Quin ita sit ut eo magis ex inopinato occupent Auditores. [p85]

Articulus 182
De Invidia

Quae vulgo dicitur Invidia, est vitium situm in perversitate indolis, qua fit ut quidam doleant de bono quod evenire vident aliis hominibus. At hic utor illa voce ad significandam Passionem quae semper vitiosa non est. Invidia igitur quatenus Affectus, species est Tristitiae mixtae Odio, quae inde procedit quod videmus bonum accidere iis quos eo indignos arbitramur. Quod de solis fortuna bonis cum ratione putari potest. Nam quod attinet bona vel animae, vel etiam corporis, quatenus ea a nativitate habentur, satis videtur habere is ad illa dignitatis, qui ea accepit a Deo antequam ullius mali perpetrandi capax esset.

Articulus 183
Quomodo Iusta vel Injusta esse possit.

Sed cum fortuna alicui bona submittit quibus revera indignus est, nec ideo Invidia in nobis excitatur, nisi quod naturaliter amantes Iustitiam, indignamur eam non observari in distributione horum bonorum, zelus est excusabilis; praesertim cum bonum quod aliis invidetur, ejus est naturae ut in malum abire possit in eorum manibus, ut si fuerit aliquod munus vel officium in cujus exercitio male versari possint. Imo cum quis sibi ipsi appetit idem bonum, nec potest illud consequi quod ab aliis qui illo indigniores sunt possideatur, ita redditur haec Passio violentior, nec tamen ideo desinit excusabilis esse, modo odium quod continet solum respiciat pravam distributionem boni quod invidetur, & non personas quae illud possident aut distribuunt. Sed pauci admodum adeo justi & generosi sunt, ut nullo Odio prosequantur eos, a quibus praeveniuntur in acquisitione boni quod pluribus communicabile non est, quodque sibi exoptaverant, etsi qui illud acquisiverunt illo sint aeque digni vel etiam digniores. Quod vero frequentius invidetur, gloria est: quamvis enim aliorum gloria non impediat quominus ad eam possimus aspirare, ejus tamen accessum difficiliorem reddit, & intendit pretium.[p86]

Articulus 184
Unde fiat ut Invidi plerumque sint colore livido.

Caeterum nullum est vitium quod aeque obsit felicitati humanae ac Invidia. Nam praeterquam quod qui ea laborant seipsos excruciant, conturbant insuper quantum possunt voluptatem aliorum. Et ut plurimum coloris sunt lividi, id est pallidi, mixti flavo & nigro, & quasi contuso sanguine, unde sit ut Invidia Latine vocetur Livor. Quod optime convenit cum iis quae supra dicta sunt de motibus sanguinis in Tristitia & Odio. Nam hoc efficit ut flava bilis quae venit ex parte inferiori jecoris, & atra quae venit ex liene, sese diffundant ex corde per arterias in omnes venas; & illa facit ut sanguis venarum minus habeat caloris & lentius fluat solito, quod sufficit faciendo colori livido. Sed quia bilis tam flava quam atra potest quoque submitti in venas ab aliis plurimis causis, nec Invidia illas eo propellit satis copiose ad mutandum vultus colorem, nisi fuerit intensissima & diuturna, non censendi sunt omnes illi in quibus iste color apparet ad eam proclives esse.

Articulus 185
De Commiseratione.

Commiseratio est species Tristitiae, Amori mixtae aut benevolentiae erga illos quos aliquid mali pati videmus, quo eos indignos judicamus. Atque sic contraria est Invidiae ratione sui objecti, & Irrisioni quia illud alio modo considerat.

Articulus 186
Qui sint maxime Misericordes

Illi qui se valde debiles sentiunt & obnoxios adversae fortunae, videntur aliis propensiores ad hunc Affectum; quia sibi repraesentant alienum malum ceu quod sibi quoque queat evenire, & sic ad Misericordiam moventur magis ex Amore sui quam aliorum. [p87]

Articulus 187
Quomodo Generosiores hoc Affectu tangantur

Attamen Generosiores & qui sunt animo fortiori, ita ut nihil mali sibi metuant, & se supra fortunae imperium statuant, non carent Commiseratione; cum vident infirmitatem aliorum hominum & eorum querelas audiunt. Pars enim est Generositatis bene velle unicuique. Verum hujus Commiserationis Tristitia amara non est, sed instar ejus quam producunt casus tragici qui in Theatro repraesentari videntur, magis est in exteriori & in sensu, quam in ipsa anima, quae interim fruitur satisfactione cogitandi se defungi suo officio dum compatitur afflictis. Atque in hoc differt, quod cum vulgus misereatur eorum qui queruntur, quia putat mala quae patiuntur valde gravia esse, praecipuum contra objectum Commiserationis maximorum virorum sit imbecillitas eorum quos queri vident; quia censent nullum accidens posse dari quod tam grave sit malum ac Pusillanimitas eorum est qui id ferre non possunt constanter; & quamvis odio habent vitia, non ideo tamen oderunt eos quos illis vident obnoxios, sed solum eorum miserentur.

Articulus 188
Quinam Misericordia non tangantur.

Soli demum homines maligni & Invidi, quique naturaliter odio habent omnes alios, aut qui adeo stupidi sunt, vel ita excoecati prosperitate fortunae, aut desperabundi ex adversitate, ut non putent aliquid amplius mali sibi evenire posse, nulla Commiseratione tanguntur.

Articulus 189
Cur haec Passio ad lachrymandum excitet.

Coeterum facile in hoc Affectu lachrymae emittuntur, quod Amor propellens multum sanguinis ad cor efficiat ut ex oculis multi vapores prodeant, & frigus Tristitiae retardans agitationem horum vaporum faciat ut in lachrymas mutentur, juxta id quod supra dictum fuit.[p88]

Articulus 190
De Satisfactione sive Acquiscentia in seipso.

Satisfactio sive Acquiescentia in seipsis, quam semper illi consequuntur qui constanter insistunt virtuti, est habitus in eorum anima qui vocatur Tranquillitas & Quies Conscientiae: sed ea quae de novo comparatur ubi recenter aliquid factum est quod bonum putatur, est Passio, nempe species Laetitiae quam omnium esse dulcissimam arbitror, quia ejus causa non aliunde quam a nobis pendet. Attamen ubi illa causa justa non est, id est cum actiones ex quibus multum satisfactionis obtinetur non sunt magni momenti, vel etiam vitiosae sunt, ridicula est, & nonnisi superbiae & absurdae arrogantiae producendae inservit. Quod specialiter observari potest in iis qui, cum se religiosos putent, Hypocritae demum & superstitiosi sunt, id est qui eo quod saepe frequentent Templa, multas recitent preces, capillos tonsos habeant, jejunent, eleemosynas largiantur, se plane perfectos putant, & sibi imaginantur se ita in gratia apud Deum esse, ut nihil facere queant quod ipsi displiceat, & omne quod ipsis sua Passio suggerit bonum zelum esse; etsi quandoque suggerat maxima crimina quae in homines cadere possint, ut prodere Urbes, trucidare Principes, exterminare integros populos ob id solum quod suas opiniones non sequantur.

Articulus 191
De Poenitentia.

Poenitentia est directe contraria Satisfactioni sive Acquiescentiae in seipso, estque species Tristitiae, quae procedit ex eo quod credimus aliquid mali nos perpetrasse. Est autem valde amara, quia ejus causa non aliunde quam a nobis est. Quod tamen non impedit quominus utilissima sit, quando actio cujus nos poenitet revera mala est, ejusque certam habemus notitiam, quia ad alias malius agendum nos incitat. Sed saepe evenit ut imbecilliores animi poenitentia ducantur eorum quae fecerunt, etiamsi ea mala esse certo nesciant, ac solum id ita sibi persuadent quia metuunt, & si contrarium fecissent ejus similiter ipsos poeniteret; quae in illis imperfectio est commiseratione digna. Remedia vero huic defectui eadem sunt quae inserviunt Fluctuationi tollendae.[p89]

Articulus 192
De Favore

Favor proprie est cupiditas videndi bonum evenire ei erga quem bona ferimur voluntate; sed hic utor isto vocabulo ad hanc significandam voluntatem, quatenus in nobis excitatur bona quadam actione illius cui bene volumus. Propendemus enim naturaliter in amorem eorum qui res patrant quas existimamus bonas, etiamsi ex illis nihil boni ad nos redeat. Favor in illa significatione est species Amoris, non cupiditatis, etiamsi cupiditas videndi bene esse ei cui favetur eum semper comitetur; & ordinario jungitur Commiserationi, quia adversa quae miseris evenire videmus efficiunt ut magis ad eorum merita mentem reflectamus.

Articulus 193
De Gratitudine

Gratus quoque animus est Amoris species excitata in nobis aliqua actione ejus in quem fertur, quaque credimus eum nobis benefecisse, aut saltem benefacere in animo habuisse. Ita continet idem quod Favor, & id amplius, quod innitatur actioni quae nos tangit, & de qua etiam gratias referre desideramus; Idcirco longe majorem vim habet, praesertim in animis vel tantillum nobilibus & generosis.

Articulus 194
De Ingratitudine

Quod attinet Ingratitudinem, ea Passio non est; natura enim nullum in nobis posuit spirituum motum quo excitetur, sed merum est vitium, directe oppositum Gratitudini, quatenus haec semper honesta est, & unum ex praecipuis vinculis societatis humanae. Idcirco hoc vitium proprium est hominum brutorum & stolide superborum, qui putant omnia sibi deberi; aut stupidorum, qui nullam faciunt reflexionem animi ad beneficia quae accipiunt; aut imbecilliorum & abjectorum, qui ubi sentiunt infirmitatem & egestatem suam, demisse quaerunt auxilium aliorum, quod ubi [p90] sunt consequuti eos odio prosequuntur, quia destituti voluntate paria referendi, aut se id posse desperantes, & sibi fingentes omnes omnino secum venales & mercenarios esse, nihilque boni fieri nisi cum remunerationis spe, eos se decepisse arbitrantur.

Articulus 195
De Indignatione

Indignatio est species Odii aut Aversionis, quae naturaliter fertur in eos qui aliquid mali faciunt, qualecunque silud* sit; saepe quidem Invidiae commiscetur aut Misericordie, sed tamen objectum habet valde diversum. Illis enim solis indignamur qui bene vel male faciunt indignis; sed invidemus iis qui illud bonum consequuntur, & miseret nos eorum qui illud malum patiuntur. Revera tamen possidere bonum quo indignus fueris, est quadantenus male facere. Quae causa esse potuit Aristoteli ejusque sequacibus, supponentibus Invidiam semper vitium esse, eam quae vitiosa non est Indignationis nomine exprimendi.

Articulus 196
Cur quandoque juncta sit Commiserationi, & quandoque
Irrisioni.

Etiam malefacere est quodammodo malum pati: unde fit ut quidam jungant suae Indignationi Commiserationem, & quidam Irrisionem, prout feruntur bona vel mala voluntate erga illos quos errare vident: Atque sic risus Democriti & fletus Heracliti potuerunt procedere ab eadem causa.

Articulus 197
Quod saepe eam comitetur Admiratio, neque incompatibilis
sit cum Laetitia.

Saepe quoque Indignationem comitatur Admiratio: solemus enim supponere omnes res futuras eo modo quo judicamus debere fieri, id est eo modo quem bonum censemus; idcirco cum quid aliter evenit id nobis inopinatum est, & admirationem ciet.* [p91] Nec etiam cum Laetitia incompatibilis est, etsi frequentius conjungatur Tristitiae. Cum enim malum de quo indignamur nobis nocere non potest, & cum consideramus nos nihil simile velle designare, id nobis aliquam praebet Delectationem: Estque forte una ex causis risus qui quandoque comitatur hunc Affectum.

Articulus 198
De Ejus Usu

Caeterum Indignatio magis observatur in illis qui malunt videri addicti virtuti, quam in iis qui revera tales sunt. Quamvis enim qui amant Virtutem nequeant videre absque aliqua aversione aliorum vitia, tamen nonnisi a gravioribus & extraordinariis commoventur. Morosi est & difficilis, indignari multum ob res parvi momenti; Injusti indignari ob res quae vituperari non possunt; & inepti absurdique non restringere hunc Affectum ad actiones humanas, & eum extendere usque ad opera Dei aut Naturae, ut faciunt illi qui nunquam sua conditione suave fortuna contenti, audent carpere directionem mundi & arcana Providentiae.

Articulus 199
De Ira

Ira est etiam species Odii aut Aversionis, quam habemus erga eos qui aliquod malum fecerunt, aut qui conati sunt nocere, non indifferenter quibusvis, sed speciatim nobis. Atque sic idem continet quod Indignatio, & hoc amplius quod fundamentum habeat in actione quae nos spectat, & cujus ulciscendae Cupiditate tenemur. Haec enim cupiditas illa fere semper comitatur, ac directe opponitur Gratitudini, ut Indignatio Favori. Verum incomparabiliter vehementior est aliis hisce tribus Affectibus, quia Cupiditas repellendi res noxias & sese ulciscendi est omnium urgentissimum: Haecque Cupiditas juncta Amori sui ipsius, Irae suppeditat omnem sanguinis agitationem quam Animositas & Audacia efficere possunt; & Odium efficit ut hanc agitationem suscipiat praecipue sanguis biliosus qui ex liene venit, & ex parvis venis jecoris, & ingreditur in cor, in quo propter ipsius copiam & naturam bilis quam admixtam habet, excitat calorem longe asperiorem & ferventiorem eo qui potest excitari ab Amore aut Laetitia.[p92]

Articulus 200
Quare minus metuendi qui ex Ira erubescunt quam qui pallent.

Sunt autem signa externa hujus Passionis diversa, secundum varia temperamenta personarum, & varietatem aliarum Passionum ex quibus componitur aut quae illi junguntur. Sic nonnulli videntur pallescere aut tremere* cum irascuntur, & alii erubescere vel etiam lachrymari. Et vulgo censetur Ira eorum qui pallent magis metuenda, quam eorum qui erubescunt. Cujus rei ratio est, quod ubi nolumus aut non possumus nos aliter ulcisci qual vultu & verbis, explicamus omnem nostrum calorem omnemque nostram vim ab initio ipsius commotionis, unde rubor: & quandoque desiderium & commiseratio nostri ipsius, quod aliter nos ulcisci nequeamus, in causa est ut lachrymemur. At qui e contrario se servant & determinant majori ultioni, tristes fiunt, eo quod putent ad id se teneri ea actione ob quam irascuntur; quandoque etiam metuunt mala quae sequi possunt ex consilio suscepto; quod primo obtutu eos reddit pallidos, frigidos, & trementes; Ast ubi postea suam ultionem exequuntur, eo magis incalescunt quo frigidiores ab initio fuerant; sicut videmus febres quae a frigore incipiunt ut plurimum vehementiores esse.

Articulus 201
Dari duas Irae species, & optimos quosque priori magis
esse obnoxios.

Inde monemur duas species Irae posse distingui, quarum una promptissima est, & valde se prodit foris, sed tamen parum praestat & facile sedari potest; altera quae non ita ab initio apparet, sed magis corrodit, & quae effectus periculosiores habet. Qui multum Bonitatis & Amoris habent, priori sunt magis obnoxii. Non enim oritur ex profundo odio, sed ex subitanea Aversione quae eos derepente occupat; quia cum eo propendeant ut imaginentur omnia debere eo modo procedere quem optimum judicant, quamprimum aliter evenit id mirantur, & inde offenduntur, saepe etiam etsi res eos speciatim non spectet; quia cum multum diligant, causam eorum quos amant eo animo suscipiunt ac si sua foret; & sic [p93] quod nihil nisi materia indignationis in aliis esset, ipsis abit in causam irae. Et quia inclinatio qua propendent ad amandum efficit ut semper habeant multum caloris & multum sanguinis in corde, nequit aversio quae eos derepente occupat tam parum bilis eo propellere, quin statim id excitet magnam commotionem in illo sanguine. Verum haec commotio parum durat, quia vis inopinatae aversionis non continuat; & quamprimum deprehendunt rem ob quam irati sunt non debuisse eos tantum commovere, illius poenitentia ducuntur.

Articulus 202
Animas imbecilles & abjectas altera magis abripi

Altera Irae species, in qua praedominantur Odium & Tristitia, non ita primo obtutu apparet, nisi forsan in eo quod pallorem inducat faciei: sed ejus vis paulatim augetur agitatione quam fervens vindictae Cupiditas excitat in sanguine, qui permixtus bili quae propellitur ad cor ex parte inferiori jecoris & lienis, in eo excitat calorem asperum admodum & pungentem. Et sicuti generosiores sunt animae illae quae plus gratitudinis habent, ita illae sunt superbiores & viliores infirmioresque quae se magis abripi patiuntur ab hac specie Irae: Eo enim injuriae majores apparent, quo superbia facit ut quis seipsum magis aestimet; quin etiam quo pluris fiunt bona quae auferunt, quae eo magis aestimantur quo anima imbecillior & abjectior fuerit, quoniam ab aliis pendent.

Articulus 203
Generositatem esse pro remedio contra Irae excessus.

Caeterum, etsi hic Affectus utilis sit ad suppeditandum nobis vigorem necessarium propulsandis injuriis, nullius tamen excessus majori cura vitandi veniunt, quod perturbantes judicium saepe in ea inducant errata quorum postea poenitere oportet; imo quandoque impediant ne tam bene repellantur hae injuriae quam alias fieri posset, si minus adesset commotionis. Verum sicut nihil est quod Iram magis intendat quam superbia, ita credo Generositatem optimum esse remedium contra illius excessus; quia dum facit ut parvipendantur omnia bona quae possunt auferri, & contra maximi [p94] fiat libertas & imperium absolutum in semetipsum, quod perit ubi ab alio laedi possumus, efficit ut contemptu solo aut ad summum indignatione ulciscamur eas injurias ex quibus alii solent offendi.

Articulus 204
De Gloria

Quod hic nomine Gloriae indigito, est species Laetitiae fundata super Amorem sui ipsius, & quae oritur ex opinione aut spe concepta laudis apud alios obtinendae: Atque sic differt a satisfactione interiori, quae nascitur ex opinione quod aliquam bonam actionem fecerimus: quandoque enim homines laudantur propter res quas ipsi non credunt bonas, & vituperantur ob eas quas meliores arbitrantur; sed ambae aeque sunt species propriae existimationis ac Laetitiae. Causa enim est seipsum existimandi, ubi videris te aestimari ab aliis.

Articulus 205
De Pudore

Pudor e contrario est species Tristitiae fundata quoque super Amorem suimetipsius, & qui procedit ab opinione vel metu vituperii: Et insuper species Modestiae aut Humilitatis, & propriae diffidentiae: Cum enim quis eo usque se ipsum existimat ut nequeat Imaginari se ab ullo contemni, non facile potest pudore suffundi.

Articulus 206
De Usu harum duarum Passionum

Gloria autem & pudor eundem usum habent, in eo quod nos ad virtutem incitent, illa spe, haec metu; solummodo instrui debet judicium de iis quae revera digna sunt vituperio vel laude, ne pudor obrepat ex bene factis, aut gloria ex vitiis, ut pluribus evenit. At non convenit penitus exuere hos Affectus, ut olim faciebant Cynici: Etsi enim populus pessime judicet, attamen quia sine ipso vivere non possumus, & nostra refert ab illo aestimari, saepe debemus ejus opiniones sequi potius quam nostras, quoad externa nostrarum actionum.[p95]

Articulus 207
De Impudentia

Impudentia sive Inverecundia quae Pudoris contemptus est, & saepe etiam Gloriae, non est Passio; quia nobis nullus inest motus specialis spirituum qui eam excitet; sed vitium est oppositum Pudori atque etiam Gloriae, quatenus utraque bona est: sicut Ingratitudo opponitur Gratitudini, & Crudelitas Commiserationi. Praecipua vero Impudentiae causa oritur ex gravibus contumeliis quibus aliquis saepe affectus fuerit. Nemo enim dum juvenis est non putat laudem bonum esse, & infamiam malum, majoris momenti ad vitam quam postea experientia liquet nonnullis, ubi post passas insignes quasdam contumelias honore se vident penitus destitutos & spretos ab omnibus. Quare illi impudentes fiunt & inverecundi, qui bonum & malum ex commoditatibus corporeis metientes, vident se illas aeque possidere post has contumelias ac ante; imo etiam aliquando melius, quod exonerentur multis necessitatibus ad quas honor ipsos obligabat; & quod si jactura bonorum suo infortunio juncta sit, extent personae piae a quibus in eo subleventur.

Articulus 208
De Fastidio

Fastidium est species Tristitiae, ex eadem causa ortae ex qua ante Laetitia processit. Ita enim constituti sumus, ut pleraeque omnes res quas possedemus, bonae non sint nostri respectu nisi ad tempus, & postea fiant incommodae. Quod praesertim apparet in esu & potu, qui non sunt utiles nisi quamdiu viget appetitus; sed fiunt noxii ubi cessat; & quia tum cessant Gustui grati esse, haec Passio Gallice dicta fuit Desgoust.

Articulus 209
De Desiderio

Desiderium est quoque species Tristitiae, quae specialem amarorem in eo habet quod semper juncta sit cuidam Desperationi, & Recordationi Delectationis quam nobis attulerat fruitio. Nunquam [p96] enim Desiderio afficimur nisi ex bonis quae quondam possedimus, & quae ita perierunt ut nulla spes supersit ea recuperandi eo tempore & modo quo nos illa desideramus.

Articulus 210
De Hilaritate

Denique quae mihi dicitur Hilaritas, species est Laetitiae, quae id habet speciale quod ejus dulcedo augetur recordatione malorum praeteritorum, & quibus homines se ita sublevatos sentiunt ac si grave aliquod onus quod diu bajulassent ex suis humeris remotum sentirent. Nihil autem video in his tribus Passionibus observatione valde dignum, nec etiam alia de causa eas hic posui, quam ut sequerer ordinem enumerationis supra factae. Sed mihi videtur hanc enumerationem fuisse utilem ad ostendendum nos nullam ex iis omisisse quae digna foret speciali aliqua consideratione.

Articulus 211
Remedium Generale contra Passiones

Nunc autem postquam eas omnes novimus, multo minus metuendae sunt quam antea. Videmus enim eas omnes natura sua bonas esse, nihilque nobis vitandum ex illis praeter earum pravos usus aut excessus: contra quos remedia quae proposui sufficere possent, si quisque sat curae haberet illa usurpandi. Sed quoniam inter illa remedia posui praemeditationem, & industriam qua quis corrigere possit defectus suae indolis, sese exercendo in separandis motibus sanguinis & spirituum in se, a cogitationibus quibus jungi solent; fateor paucos dari qui se satis praeparaverint eo modo, adversus omnes impetus; & hos motus in sanguine excitatos ab objectis Affectuum, sequi tam prompte ex solis impressionibus quae in cerebro fiunt, & dispositione organorum, etsi eo anima nihil plane conferat, ut nulla sit sapientia humana quae possit illis resistere, cum quis non satis se ad id paraverit. Ita plures nequeunt se a risu continere cum titillantur, etsi titillatione non delectentur. Nam impressio Laetitiae & subitanea occupationis quae alias illis risum movit eandem ob causam, excitata in eorum phantasia efficit ut ipsorum pulmo quantumvis invitis infletur subito a sanguine [p97] quem ad eum cor mittit. Sic qui natura sua valde propendent ad commotiones Laetitiae, aut Commiserationis, aut Terroris, aut Irae, abstinere vix possunt a Deliquio animi aut lachrymis, aut tremore, aut commotione sanguinis, ac si febri laborarent, cum eorum phantasia vehementer pulsatur ab objecto alicujus ex his Passionibus. Sed quod eo casu semper fieri potest, quodque putem hic posse poni ut remedium generalius & observatu facilius contra omnes excessus Affectuum est; quod ubi sentitur ea sanguinis commotio, praemoneri & meminisse oporteat omnia quae se imaginationi offerunt non alio spectare quam ad animae deceptionem, eique persuadendum rationes quae inserviunt commendando objecto Passionis suae longe firmiores esse quam revera sint, & e contrario debiliores quae eidem improbando serviunt. Et cum Passio ea demum persuadet quorum executio aliquam dilationem patitur, abstinendum a ferendo de illis extemplo judicio, & alio avertendae sunt cogitationes, donec tempus & quies plane sedaverint commotionem quae est in sanguine. Et denique cum incitat ad actiones in quibus necessarium est consilium sumi in arena, debet praecipue voluntas ferri in considerandis & sectandis rationibus quae contrariae sunt illis quas Passio profert, etiamsi minus validae appareant. Ita cum ex inopinato insurgit & impetit aliquis adversarius, occasio ea non permittit tempus insumi deliberationi. Sed id mihi videntur hic semper posse qui solent animum reflectere super actionibus suis, ut nempe ubi se metu occupatos sentiunt conentur avertere cogitationem suam a periculi consideratione, attendendo rationibus propter quas multo major est securitas & honor in resistentia, quam in fuga: Et e contrario ubi sentiunt vindictae cupiditate & Ira se incitari ad incurrendum praecipitanter in illos a quibus impetuntur, meminerint cogitare imprudentiam esse sese perdere, cum salus absque infamia potest obtineri; & ubi impares admodum fuerint vires, praestare honeste canere receptui, aut in deditionem consentire, quam se more belluino exponere certae morti.[p98]

Articulus 212
Ab illis solis pendere omne bonum & malum hujus vitae.

Coeterum anima quidem suas Delectationes separatim habere potest; sed quod attinet eas quae ipsi cum corpore communes sunt, illae pendent plane ab Affectibus, adeo ut ii quos magis movere possunt, magis gustare possint hujus vitae dulcedines; prout etiam in ea possunt acerbissima & amara quaeque experiri, cum illis recte uti nesciunt, & ubi ipsis fortuna adversatur. Sed sapientia praecipue huc confert, quod nos doceat sic illis imperare, & tam dextre eas dispensare ut tolerabilia sint mala quae producunt, & ex omnibus Laetitia percipiatur.