Testimonianze

Precedente Successivo

10 1623. Marin Mersenne (1588-1648).

Marini Mersenni, Ordinis Minimorum S. Francisci de Paula, Quaestiones Celeberrimae in Genesim Cum Accurata Textus Explicatione. In Hoc Volumine Athei et Deistae Impugnantur et expugnantur et Vulgata editio ab haereticorum calumnijs vindicatur. Graecorum et Hebraeorum Musica instauratur. Francisci Georgii Veneti Cabalistica Dogmata Fuse Refelluntur, Quae Passim in Illius Problematibus Habentur. Opus Theologis, Philosophis, Medicis, Iurisconsultis, Mathematicis, Musicis vero, et Catoptricis praesertim utile. Cum Indice quadruplici, videlicet locorum Scripturae Sacrae, quae in toto libro explicantur, Concionatorio, Quaestionum, et rerum, quae passim agitantur, Lutetiae Parisiorum, Sumptibus Sebastiani Cramoisy, via Iacobaea sub Ciconijs, mdcxxiii,

Cum Privilegio Regis Christianissimi et Doctorum Approbatione.

Poiché le citazioni o comunque le utilizzazioni dei testi vaniniani sono numerose nelle Quaestiones mersenniane, vengono qui riprodotti solo i passi piú significativi. Per un’analisi piú completa ci sia consentito di rinviare al nostro Vanini et Mersenne, in «Kairos. Revue de la Faculté de Philosophie de l’Université de Toulouse-Le Mirail», 12, 1998, pp. 181-253. Il colophon soppresso è parzialmente riprodotto da Mersenne nei Paralipomena et observationes in totum volumen cum indice concionatorio, & locorum Scripturae sacrae, quos explicavimus, pp. 1829-1842 Tra parentesi quadre sono segnalate con la sigla P le varianti dei Paralipomena rispetto al testo del Colophon.

Il testo integrale del colophon soppresso fu pubblicato nell’anonima Lettre de Mr. D. M. à Mr. D. L. C. contenant plusieurs paricularités curieuses qui ont été supprimées dans le Commentaire du Père Mersenne sur la Genese, in «Bibliothèque Britannique ou histoire des ouvrages des sçavans de la Grande Bretagne, pour les mois de Janvier, Fevrier et Mars, 1742», t. xviii, seconde partie, Article vii, A la Haye, chez Pierre de Hondt, 1742, pp. 406-421, e in Jacques Georges Chauffepié, Nouveau Dictionnaire historique et critique pour servir de supplément ou de continuation au Dictionnaire historique et critique de Mr. P. Bayle, Amsterdam, Z. Chatelain et fils, La Haye, Pierre de Hondt, Leyde, E. Luzac, 1751-1756, v. iii, 1753, voce Mersenne, pp. 79-81.

/col. 156/ Sic enim eos passim audire potes, cum aiunt se nihil contra suam conscientiam facere, se lumen rationis in omnibus sequi; se malle mori, quam peierare, quam ullum velle decipere. At revera mentiuntur, nec enim existima te ullum unquam hominem Atheo peiorem inventurum, quod exemplo Vanini Atheorum Caesaris testatum facere possumus, qui ne laecator existimaretur, Καταπυγωνέστερος esse maluit, licet aliquando nomen suum alicui sanctissimae religiosorum congregationi dedisset, quae statim illum, ut verum monstrum evomuit.

/Colophon soppresso, col. 669-674/ Ubi igitur [P aggiunge: «impius aliquis»] deprehensus fuerit Atheus, si [Atheus, si = omesso in P], debitis suppliciis, quae sane nimia esse nequeunt, corripiatur; si [Si = omesso in P] domus illius susque deque vertatur, & perpetuae nota ignominiae ei publice inuratur; id si non omnes, saltem plurimos, Diagoras, Protagoras, Callimachos, Hippones, Theodoros, Evemeros, Theagetes, Diogenes, Mezentios, Cyclopes, Lucianos, Vaninos [P aggiunge: Rabelesios, Agrippas], & plurima [P: plura] id genus portenta hominum averruncabit, de quibus Laertius, Tullius, Virgilius & Martialis videri possunt, quorum ultimus Liber iv Epigr. inter Atheos Selium collocat [De quibus Laertius... collocat = omesso in P].

At non est quod totam Galliam percurramus, nisi siquidem non semel dictum fuit, unicam Lutetiam 50 saltem Atheorum millibus onustam esse, quae si luto plurimum, multo magis Atheismo foeteat, adeo ut in unica domo possis aliquando reperire 12, qui hanc impietatem vomant. A quibus, ut caveat, prudens quispiam advertat, num rationes quasdam ad divini Numinis Majestatem stabiliendam asserant, deinde quasdam contrarias obiectiones subjungant, quibus frigidiuscule postea ac simulato animo respondeant. Sic enim Lutetiae Vaninum aiunt fuisse conatum ut Atheismum proseminaret, quippe [At non est... quippe = omesso in P] qui [Qui = Primo modo Vaninus progrediebatur, prius enim (P)] vehementer in Atheos prius insurgere [P: insurgebat], & eos summopere detestari videbatur [P: adeout illos summo odio prosequi videretur], id enim verbis acrioribus simulabat, verum postea [Id enim verbis... postea = deinde (P], velut, indignabundus, eorum objectiones referebat, urgebat, & pro viribus & ingenio insinuabat, suadebatque [Et ingenio insinuabat, suadebatque = omesso in P], quibus denique tam male, & diminute [Denique tam male, & diminute = postea minime (P)] satisfaciebat, ut imperitis facile imponeret, eorumque concuteret animum [Imperitis facile... animum = imperitorum animum concuteret (P)], ut ipsi ex illis solutionibus adeo frigidis [P: & ex solutionibus frigidis & frivolis] judicarent, atque concluderent, nullam esse rationem, quae Deum esse probaret, esse vero plurimas quae nullum esse Numen evincere viderentur [Esse rationem... viderentur = rationem Divinitatis existentiae suffragari (P)].

Hae sunt tela, quibus perditus ille nebulo secum alios [Sunt tela... alios = quibus hominum impiissimus alios secum (P)] perdere satagebat, ne alias ejus impietatem referam, ob quas [Ne alias... ob quas = alia eiusdem scelera taceo ob quae (P)] a Senatu Tholosano justissime necatus fuit [P: extinctus est, cuius horrendam mortem, & prodigiosum epiphenomena refert Gualterius in nova Tabularum Chronologicarum editione].

[...] Ubi velim intelligas non solos pasquillos, verum etiam libros qui alioquin bona complecti videntur, nisi Atheismo scaterent, quales sunt libri Charontis de Sapientia, Machiavelli de Principe & Republica, Cardani de subtilitate, & judiciis astrorum & in supplemento Almanach, & alibi passim, Campanellae, Vanini Dialogi, Fludd & alii plurimi quos vel omnino perire, vel accurate saltem expurgare operae pretium fuerit; illi siquidem non semel animae mortalitatem insinuant, vel alios errores disseminant, qui ad Atheismum adducere possint [...]

Sed nec Italia hoc malo libera est, cum Vaninum dixisse ferant, se cum 13 Neapoli discesisse, ut per totum Orbem terrarum Atheismum propogarent, quod puto me jam alicubi advertisse; ipsum vero Lutetiam sortitum fuisse: sed per Dei gratiam Gallia monstrum illud non diu tulit [In P. mancano gli ultimi due capoversi: Ubi velim intelligas... possint; Sed nec Italia... diu tulit].

/col. 156/ così  infatti li[4] puoi ascoltare qua e là quando dicono di non far nulla contro la propria coscienza, di seguire il lume della ragione in tutte le cose, di preferire morire piuttosto che spergiurare o voler ingannare il prossimo. Ma in realtà mentono e dentro di te pensa che non incontrerai nessun altro uomo peggiore di un ateo; ciò che possiamo dire provato dall’esempio di Vanini, Cesare degli atei, il quale per non essere reputato un cortigiano, preferì essere depravatissimo, sebbene un tempo avesse dato il suo nome ad una santissima congregazione di religiosi, che subito lo vomitò come vero mostro.

/Colophon soppresso, col. 669-674/ Quando dunque sia stato scoperto come ateo si mandi ai dovuti supplizi, che certo non possono essere soverchi, si metta a soqquadro la sua casa e si bruci pubblicamente con una nota di ignominia; ciò allontanerà, se non tutti, moltissimi, come i Diagora [di Melo], i Protagora [di Abdera], i Callimaco [di Cirene], gli Ippone,[5] i Teodoro,[6] gli Evemero, i Teagene,[7] i Diogene [di Sinope], i Mezenzio,[8] i Ciclopi[9], i Luciano [di Samosata], i Vanini e moltissimi altri portenti del medesimo genere di uomini, sui quali si possono leggere Laerzio, Tullio, Virgilio e Marziale, il cui ultimo libro quarto[10] degli Epigrammi registra Selio tra gli atei.

Ma non è necessario percorrere tutta la Francia; se non altro perché si è detto non una sola volta che la sola Parigi è piena di almeno 50.000 atei, la quale puzza moltissimo per la melma e molto più per gli atei sicché in un’unica casa ne puoi talvolta trovare 12 che vomitano questa empietà. I prudenti per guardarsene stiano attenti se essi sostengono talune argomentazioni per dar forza alla maestà del divino nume, se poi aggiungono talune obiezioni di senso contrario, alle quali in seguito forniscono risposte deboluccie con animo simulato. così  infatti dicono che abbia tentato di seminare l’ateismo a Parigi Vanini, il quale dapprima insorgeva davvero violentemente contro gli atei e faceva credere di detestarli sopra ogni cosa; infatti simulava ciò in termini piuttosto aspri; poi, come indignato, riportava le loro obiezioni, le consolidava e le insinuava con forza e con ingegno ed era persuasivo; infine rispondeva ad esse in così  malo modo e con tale debolezza da imporle facilmente agli inesperti conculcandole nel loro animo in modo che essi, partendo da quelle soluzioni così  fragili, giudicassero e concludessero che non c’è alcuna ragione che provi l’esistenza di Dio e che di contro ve ne sono moltissime che sembrano provare che non esiste alcuna divinità.

Questi sono i dardi con cui quel maledetto fannullone si affannava a destinare altri alla perdizione, per non parlare di altre sue empietà per le quali fu giustamente mandato a morte dal Senato tolosano.

[...] Ove vorrei che tu comprendessi non solo le pasquinate, ma anche i libri che sembrerebbero contenere buone cose se non aprissero la strada all’ateismo. Tali sono i libri di Charron sulla Sagesse, di Machiavelli sul Principe e sullo Stato, di Cardano De subtilitate, De astrorum iudiciis, De supplemento Almanach e in diversi passi di altri suoi libri, di Campanella, dei dialoghi di Vanini, di Fludd e di moltissimi altri, che sarebbe opportuno mandare alla totale distruzione o quanto meno correggere; appunto perché questi insinuano non una sola volta l’ipotesi della mortalità dell’anima e divulgano altri errori che possono condurre all’ateismo [...].

Né è libera da tale male l’Italia dal momento che dicono che Vanini dichiarò di essersi allontanato da Napoli con 13 suoi compagni per diffondere in tutto l’orbe l’ateismo; cosa che credo di aver notato in qualche luogo; a lui per la verità toccò in sorte Parigi, ma grazie a Dio la Francia non tollerò a lungo quel mostro.

Indice

(l’ordine cronologico, almeno per alcuni testi, si riferisce alla data di produzione e non di pubblicazione)

1619

1- Histoire Véritable de tout ce qui s’est fait et passé depuis le premier janvier 1619, Paris, Alexandre, 1619.

2- Mercure François, t. v, Paris, Richer, 1619.

3- D’Autreville, Inventaire général des affaires de France, Paris, Ian Petit-Pas, 1620.

4- C. Malingre, Histoire générale des derniers troubles, Paris, Ian Petit-Pas, 1622.

5- Histoire véritable de l’exécrable docteur Vanini, Paris, Soubron, 1619.

6- F. De Rosset, Les Histoire mémorables et tragiques, Histoire v, Paris, Chevalier, 1619.

7- G. de Catel, Lettera a Nicolas-Claude Fabri de Peiresc del febbraio 1619.

1621

8- J. Gaultier, Table chronographique de l’Estat du Christianisme, Lyon, Rigaud, 1621.

1622

9- M. A. De Dominis, Lettera a Giacomo I d’Inghilterra dell’11 febbraio 1622.

1623

10- M. Mersenne, Quaestiones in Genesim, Paris, Cramoisy, 1623.

11- Ch. Sorel, Histoire comique de Francion, Paris, Billaine, 1623.

12- Effroyables pactions faictes entre le diable et le pretendus Invisibles, 1623.

13- G. Naudé, Instruction à la France, Paris, Iulliot, 1623.

14- F. Garasse, La doctrine curieuse, Paris, Chapelet, 1623.

15- F. Ogier, Iugement et censure du livre de la doctrine curieuse, Paris, 1623.

16- F. Garasse, Lettres justificative del 6 novembre 1623.

17- M. Molé, Mémoires, t. i, Paris, Renouard, 1855.

1624

18- F. Garasse, Apologie, Paris, Chappelet, 1624.

19- J. de Silhon, Lettre à l’evesque de Nantes, 1624.

20- M. Mersenne, L’Impiété des Déistes, t. i, Paris, Bilaine, 1624.

21- M. Mersenne, L’Impiété des Déistes, t. ii, Paris, Bilaine, 1624.

22- Théophile de Viau, Apologie, 1624.

23- A. Remy, Deffence pour Estienne Pasquier, Paris, Ruelle, 1624.

24- F. Garasse, Epistre à Monsieur d’Oignon, Paris, Quesnel, 1625.

1625

25- F. Garasse, La somme théologique, Paris, Chappelet, 1625.

26- Ch. Besold, Dissertatio politioco-juridica de Majestate, Argentorati, Zetzner, 1625.

1626

27- J. de Silhon, Les deux vérités, Paris, Sonnius, 1626.

1628

28- R. Burton, The anatomy of melancholy, London, Crips, 1628.

29- Von dess Doctoris Julii Caesaris Vanini, sonsten Luciolus genandt, erschröcklicher gottloser Lehr, in M. Zeiller, Theatrum tragicum, Tübingen, Brunn, 1628.

1629

30- Ch. Cotin, Discours à Theopompe, 1629.

31- R. Fludd, Sophia cum Moria certamen, Frankfurt, Rötel, 1629.

1630

32- E. Richer, Vindiciae doctrinae, Coloniae, Egmond, 1683.

33- R. Descartes, Lettera del 17 ottobre 1630.

34- M. Mersenne, Questions rares et curieuses, Paris, Billaine, 1630.

1632

35- G. Franzosi, De divinatione per somnium, Francofurti, Beyer, 1632.

1634

36- J. de Silhon, De l’immortalité de l’ame, Paris, Billaine, 1634.

1635

37- C. Clemens, Musei, sive Bibliothecae, Lugduni, Prost, 1635

38- J. J. De Loyac, Le libertin converty, Paris, Toussainct du Bray, 1635.

39- J. A. de Richelieu, Mémoire, mss.

40- J. Gaches, Mémoires mss.

41- S. Dupleix, Histoire de Louis le Juste XIII, Paris, Sonnius, 1635.

1637

42- J. Cluver, Historiarum totius mundi Epitome, Lugduni Batavorum, Marcus, 1637.

43- F. de la Mothe le Vayer, Petit discours de l’immortalité de l’ame, Paris, Courbé, 1637.

1639

44- G. Voet, De atheismo, Utrecht, Roman, 1639.

1641

45- H. Sponde, Annalium Emin.mi Card. Caes. Baronii continuatio, Lutetiae, La Noue, 1641.

46- A. D’Abillon, La divinité defendue, Paris, Iosse, 1641

47- M. Ruar, Lettre à Mersenne del 13 settembre 1641

48- M. Mersenne, Lettre à Ruar del 1° dicembre 1641.

1642

49- F. Grenaille, La mode ou le charactère de la religion, Paris, Gasse, 1642.

1643

50- G. Patin, Lettre à Ch. Spon del 16 novembre 1643.

51- G. B. de Gramond, Historiarum Galliae, Toloae, Colomerius, 1643.

52- M. Schoock, Admiranda methodus, Utrecht, Waesberge, 1643.

53- R. Descartes, Epistola ad cel. virum Gisbertum Voetium, Amsterdam, Elzevir, 1643.

1645

54- R. Descartes, lettera del 16 giugno 1645.

55- S. Desmarets, Ultima patientia, Groningae, Nicolai, 1645.

1646

56- M. Schoock, Necessaria et modesta defensio, Groningae, Nicolai, 1646.

57- S. Desmarets, Bonae fidei sacrum, Groningae, Nicolai, 1646.

1647

58- C. van Baerle, Epistolarum liber, Amsterdam, Blaev, 1647.

1650

59- Naudaeana et patiniana, Paris, Delaulne, 1701.

60- Patiniana, ms. 7071 della Österreichische Nationalbibliothek di Vienna.

1653

61- Zacharie de Lisieux, Saeculi genius, Paris, Cramoisy, 1653.

62- Th. Raynaud, Erotemata de malis ac bonis libris, Lugduni, 1653.

1655

63- Ch. Sorel, La science universelle, t. iv, Paris, Le Gras, 1655.

1657

64- L. Guez de Balzac, Socrate chrestien, Paris, Courbé, 1657.

65- G. Tallemant des Reaux, Historiettes, t. i, Paris, Levavasseur, 1834.

1690

66- J. E. Schwelling, Exercitationes cathedrariae, Bremae, Brauer, 1690.